Greziar mitologia (antzinako grezieraz: Ελληνική μυθολογία; latinez: Mythologia Graeca) Antzinako Greziako kulturari dagozkion mito eta elezaharren multzoa da, bere jainko eta heroiez, munduaren izaeraz, jatorriaz eta bere kultu eta praktika erritualen esanahiaz diharduena. Antzinako Greziako erlijioaren parte ziren, batez ere olinpiar jainkoak gurtzen zituena. Ikertzaile modernoek mitoetara jotzen dute eta mitoak aztertzen dituzte, antzinako Greziako erakunde erlijioso eta politikoak eta haien zibilizazioa argitzeko eta mitoen sorreraren izaera hobeto ulertzeko.

Greziar mitologia esplizituki agertzen da kontakizun bilduma zabal batean eta inplizituki arte figuratiboetan, hala nola zeramika margotuan eta eskaintza botiboetan. Greziar mitoak munduaren jatorria azaltzen saiatzen dira, eta jainko, heroi eta beste izaki mitologiko askoren bizitzak eta abenturak zehazten dituzte. Kontakizun hauek, jatorriz, ahozko tradizio poetiko batean zabaldu ziren, zibilizazio mizenastar eta minoikoen garaian^[1], nahiz eta gaur egun mitoak nagusiki greziar literaturari esker ezagutzen diren.

Ezagutzen diren literatur iturri zaharrenak, Iliada eta Odisea poema epikoak, Troiako gerraren inguruko gertaeretan zentratzen dira. Homeroren ia garaikide izan zen Hesiodoren bi poema, Teogonia eta Lanak eta egunak, munduaren sorrerari, agintari jainkotiar eta giza aroen ondorengotzari eta giza tragedien eta ohiturako sakrifizioen jatorriari buruzko kontakizunak biltzen dituzte. Mitoak gorde ziren, halaber, ereserki homerikoetan, troiar zikloko poesia epikoaren zatietan, poema lirikoetan, K.a. V. mendeko antzerkigileen lanetan, garai helenistikoko ikerlari eta poeten idatzietan eta Plutarko eta Pausanias bezalako egileen Erromatar Inperioaren garaiko testuetan.

Aurkikuntza arkeologikoak greziar mitologiari buruzko xehetasun iturri garrantzitsu bat dira, objektu askoren dekorazioan nabarmen agertzen diren jainko eta heroiekin. K.a. VIII. mendeko zeramikari buruzko diseinu geometrikoek troiar zikloko eszenak irudikatzen dituzte, baita Heraklesen abenturak ere. Ondorengo Aro Arkaiko, Klasiko eta Helenistikoetan eszena mitologiko homerikoak eta beste iturri batzuetakoak agertzen dira, dagoen ebidentzia literarioa osatzeko.

Greziar mitologiak eragin handia izan du mendebaldeko zibilizazioaren kulturan, artean eta literaturan, eta mendebaldeko ondare eta hizkuntza kulturalaren zati izaten jarraitzen du. Poeta eta artistek inspirazioa aurkitu dute garai zaharretatik gaur egunera arte, eta gaur egungo esanahi eta garrantzia aurkitu dute gai mitologiko klasikoetan^[2][3][4].

Greziar mitologia, gaur egun, batez ere greziar literaturarengatik ezagutzen da, bai eta K.a. 900-800tik aurrera, garai geometrikotik datatutako bitartekoei buruzko irudikapen mitikoengatik ere^[5].

Kontakizun mitikoek garrantzi handia dute greziar literaturako ia genero guztietan. Hala eta guztiz ere, antzinate grekoan gorde zen eskuliburu mitografiko bakarra Pseudo-Apolodororen Liburutegi mitologikoa izan zen. Obra honek poeten istorio kontraesankorrak adiskidetu nahi zituen eta greziar mitologia tradizionalaren eta kondaira heroikoen laburpen handi bat ematen du^[6]. Apolodoro K.a. 180-120 urteen artean bizi izan zen, eta gai horietako askori buruz idatzi zuen, baina Liburutegiak, hala ere, hil eta askoz geroago gertatu ziren gertakariak eztabaidatzen ditu, eta hortik datorkio Pseudo-Apolodoro izena^[7].

Literatur iturri zaharrenen artean Homeroren bi poema epikoak daude, Iliada eta Odisea. Beste poeta batzuek «ziklo epikoa» osatu zuten, baina ondorengo poema txiki horiek ia osorik galdu dira. Izen tradizionalaz gain, ereserki homerikoek ez dute harreman zuzenik Homerorekin. Garai lirikoko zati zaharreneko ereserki koralak dira^[8].

Hesiodok, Homeroren balizko garaikideak, bere Teogonian («Jainkoen jatorria»), lehen greziar mitoen kontakizunik osatuena eskaintzen du, munduaren sorrera, jainkoen jatorria, Titanak eta Erraldoiak jorratuz, genealogia, herri kontakizun eta mito etiologikoak barne. Hesiodoren Lanak eta egunak, nekazaritza bizitzari buruzko poema didaktikoa, Prometeo, Pandora eta lau aroen mitoak ere biltzen ditu. Poetak mundu arriskutsu batean arrakasta izateko modurik onenari buruzko aholkua ematen du, bere jainkoek are arriskutsuago bihurtua.

Poeta lirikoek maiz hartu zituzten beren gaiak mitoetatik, baina tratamendua gero eta narratiboagoa eta aipagarriagoa bihurtu zen. Poeta liriko grekoek, Pindarok, Bakilidesek eta Simonidesek barne, eta bukolikoek, Teokritok eta Bionek bezala, gertaera mitologiko indibidualak kontatzen dituzte. Gainera, mitoak erabakigarriak izan ziren drama atenastar klasikoarentzat.

Eskilo, Sofokles eta Euripides dramaturgo tragikoek heroien aroko eta Troiako Gerrako trama gehienak hartu zituzten. Istorio tragiko handi askok (Agamenon eta bere seme-alabak, Edipo, Jason, Medea eta abar) forma klasikoa hartu zuten lan tragiko horietan. Aristofanes antzerkigile komikoak ere mitoak erabili zituen Hegaztiak eta Igelak lanetan.

Herodoto eta Diodoro Sikulo historialariek eta Pausanias eta Estrabon geografoek, greziar mundu osoan zehar bidaiatu eta entzuten zituzten istorioak jaso zituztenak, tokiko mito eta kondaira ugari ematen dituzte, askotan oso ezagunak ez diren bertsio alternatiboak emanez. Bereziki, Herodotok, agertzen zitzaizkion tradizio ezberdinak bilatu zituen, eta sustrai historiko edo mitologikoak aurkitu zituen Greziaren eta Ekialdearen arteko konfrontazioan, kontzeptu kultural ezberdinen jatorria eta nahasketak adiskidetzen saiatuz^[9][10].

• 
  Homeroren bustoa, Iliadaren eta Odisearen egilea, jainkoen eta gizakien arteko elkarrekintza erakusten duten bi obra epiko.
• 
  Herodoto historialaria, historiaren aitatzat hartua, eta K.a. V. mendean idatzitako Historiak kontserbatzen dena.
• 
  Hesiodo, Teogoniaren egilea (K.a. VIII. mendea), kosmosaren eta jainkoen hasieraren inguruko liburua.
• 
  Pindaro, K.a. VI. mendean bizi zena.

Pseudo-Higino izenez ezagutzen den idazle erromatarraren Fabulae eta De astronomica mitoen bilduma ez-poetiko garrantzitsuak dira. Beste bi iturri erabilgarriak Filostrato Gaztearen Irudiak eta Kalistratoren Deskribapenak dira. Azkenik, Arnobiok eta zenbait idazle bizantziarrek mitoen xehetasun garrantzitsuak ematen dituzte, horietako asko gaur egun galduta dauden aurreko greziar lanetatik datozenak. Hauen artean, Hesikioren lexiko bat, Suda, eta Juan Tzetzes eta Eustazio Tesalonikakoaren tratatuak daude.

Homeroren eraginpean, greziar kultu heroikoak bizitza espirituala berregituratzera eraman zuen, jainkoen erreinua hildako (heroien) erresumatik, hau da, olinpiar ktonikoetatik bereiztean adierazia^[11]. Lanak eta Egunaken Hesiodok gizakiaren (edo arrazen) lau aroko eskema bat erabiltzen du: urrezkoa, zilarrezkoa, brontzezkoa eta burdinazkoa. Arraza edo adin hauek jainkoengandik banandutako sorkuntzak dira, urrezko aroa Kronosen erregealdiari dagokiona eta hurrengo arrazak Zeusen sorkuntza direlarik. Hesiodok heroien adina (edo arraza) tartekatzen du brontze aroaren ondoren. Azken aroa burdinazkoa izan zen, eta garai hartan poeta bera bizi izan zen, okerrena zela uste zuen eta gaizkiaren presentzia azaltzen zuen Pandoraren mitoaren bidez, zeinak pitxerretik giza ezaugarri onenak isuri baitzituen, itxaropena izan ezik. Ovidioren Metamorfosiak lanean, Hesiodoren kontzeptu honen jarraipena egiten da.

Garai helenistiko eta erromatarretako poesiaren ekarpena ere aipatu behar da, nahiz eta literatur ariketa gisa konposatutako lanak izan, kulturalak baino gehiago. Hala ere, xehetasun garrantzitsu asko dituzte, bestela galdu egingo liratekeenak. Kategoria honetan obra hauek sartzen dira:

• Antzinako poeta grekoak Nono Panopoliskoa, Antonino Liberal eta Kinto Esmirnakoa.
• Heleniar garaiko poeta greziarrak: Apolonio Rodaskoa, Kalimako, Pseudo-Eratostenes eta Partenio.
• Apuleio, Petronio, Loliano eta Heliodoro bezalako idazle greziar eta erromatarren antzinako eleberriak.
• Ovidio, Estazio, Valerio Flako, Seneka eta Virgilio poeta erromatarrak, Servioren komentarioarekin.

Greziar mitologia irudikatzen duten antzinako arte piezak. Ezker-eskuma eta goitik-behera: Afroditaren jaiotza, Dioniso eta Silenoren ametsa, Adonis zitara jotzen Afroditarentzat, Herakles Lernako Hidra hiltzen, Kolkiako dragoia Jason botatzen Atenaren aurrean, Hermes eta bere ama Maia, Troiako Zaldia, eta Odiseo Sirenak dauden uhartetik igarotzen.

Heinrich Schliemann arkeologo zaletu alemaniarrak Mizenasko zibilizazioa aurkitu zuen XIX. mendean, eta Sir Arthur Evans arkeologo britainiarrak Kretan zibilizazio minoikoa aurkitu zuen XX. mendean. Horri esker, Homeroren epikei buruzko galdera asko azaldu ziren, eta jainkoei eta heroiei buruzko xehetasun mitologiko askoren aztarna arkeologikoak eman ziren^[1].

Zoritxarrez, aztarnategietako mizenastar eta minoikoetako mito eta erritualei buruzko ebidentzia guztia monumentala da, B linealeko idazkunak (Kretan zein Grezian aurkitutako antzinako grezierako forma bat) batez ere inbentarioak erregistratzeko erabili baitziren, jainko eta heroien izenak zalantzaz azaldu badira ere.

K.a. VIII. mendeko zeramikari buruzko diseinu geometrikoek troiar zikloko eszenak irudikatzen dituzte, baita Heraklesen abenturak ere. Mitoen irudikapen bisual horiek bi arrazoirengatik dira garrantzitsuak: batetik, mito greko asko ontzietan egiaztatzen dira iturri literarioetan baino lehen (adibidez, Heraklesen hamabi lanetatik Zerberoren abentura bakarrik agertzen da testu literario garaikide batean), eta, bestetik, iturri bisualek batzuetan mitoak edo eszena mitikoak irudikatzen dituzte, kontserbatutako iturri literarioetan jasota ez daudenak.

Kasu batzuetan, mito batek arte geometrikoan duen lehen errepresentazio ezaguna poesia arkaiko berantiarrean ezagutzen den lehen errepresentazioa baino zenbait mende lehenagokoa da^[5]. Aro arkaikoan (K.a. 750-500), klasikoan (K.a. 480-323) eta helenistikoan eszena homerikoak eta beste batzuk agertzen dira, dauden literatur ebidentziak osatzeko.

• Atena Nikeren tenplua: tenpluaren barruan Atena jainkosaren irudia dago eta Atenaseko Akropolian kokatuta dago (k.a. 421 urtean eraikitzen hasi zen).
• Zeusen tenplua: Zeus jainkoari eskaini zion tenplua. Atenaseko Akropolian kokatutako tenplua.
• Partenoia: Atena jainkosari eskainitako tenplua da, Atenaseko Akropolian kokatuta (k.a. 433. urtean bukatu zen).
• Artemisaren tenplua: Artemisari eskainitako tenplu hau k.a VIII. mendean eraiki zen baina k.a 356. urtean suntsitu zen sute baten ondorioz. Efeso hirian kokatuta zegoen, gaur egungo Turkian.
• Poseidonen tenplua: K.a 440. urtean eraiki zen Atenaseko Sounion lurmuturrean.
• Delfosko Orakulua: barruti sakratua da eta bere barnean Apolo jainkoari eskainitako tenplua aurkitu daiteke. Delfoseko antzinako hirian kokatuta dago (k.a IV. mendean eraiki zen).
• Epidauroko antzokia: Asclepio jainkoari eskainitako antzokia da, Epidauro hirian kokatuta (k.a. IV. mendean eraiki zen).
• Dionisoren antzokia: Dionisio mahastien eta antzerkiaren jainkoari eskainitako antzokia. K.a IV. mendean eraikitzen hasi zen Atenaseko Akropoliaren azpian.
• Afroditaren tenplua: Afrodita jainkosari eskainitako tenplu hau Atenas hiriko Agora zaharrean eraiki zuten k.a 500. urtean gutxi gorabehera.
• Heraren tenplua: Hera jainkosari eskainitako tenplu hau k.a 600. Urtean eraiki zuten Olinpia hirian.
• Asklepeion tenplua: Asclepio jainkoari eskainitako tenplu sendatzailea da, Atenaseko Akropolian kokatuta (a.k. 420-419. urte bitartean eraiki zen).

Greziar mitologia aldatu egin da denborarekin, bere kulturaren bilakaerara egokitzeko; izan ere, mitologia, bai argi eta garbi, bai bere ukituetan, aldaketen indize bat da. Greziar mitologian bizirik dirauten forma literarioetan, batez ere aldaketa progresiboen amaieran aurkitzen direnak, aldaketa horiek politikoak dira, Gilbert Cuthbertsonek (1975) argudiatu duen bezala^[12].

Balkanetako penintsulako lehen biztanleak nekazariak ziren, animismoa erabiliz naturaren alderdi bakoitzari espiritu bat ematen ziotenak. Denborarekin, izpiritu lauso hauek giza formak hartu zituzten eta tokiko mitologian jainko bezala sartu ziren. Balkanetako penintsulako iparraldeko tribuek Grezia inbaditu zutenean, jainkoen panteoi berri bat ekarri zuten, konkista, indarra, gudu eta bortizkerian oinarritua zena. Nekazaritza-munduko beste jainko zaharrago batzuek bat egin zuten inbaditzaile boteretsuenekin, edo hutsaltasunean desagertu ziren^[13].

Aro Arkaikoaren erdialdetik aurrera, jainkoen eta heroi maskulinoen arteko harremanei buruzko mitoak gero eta ugariago bihurtu ziren, eta horrek adierazten du pederastia pedagogikoaren (παιδικὸς ἔρως, eros paidikos) garapen paraleloa, K.a. 630. urtearen inguruan sartu zela uste dena. K.a. V. mendearen amaieran, poetek gutxienez eromenos bat izendatu zuten, jainko garrantzitsu bakoitzaren edo figura legendarioren bikotea zen nerabe bat, Aresekin izan ezik^[14]. Jadanik existitzen ziren mitoak, Akiles eta Patroklorenak kasu, ikuspegi pederastikotik ere interpretatu ziren^[15]. Alexandriako poetek hasieran, eta ondoren Erromatar Inperioko mitografoek, greziar mitologiako pertsonaien istorioak berridatzi zituzten, garaiko usadioen arabera.

Poesia epikoak ziklo historikoak sortu zituen eta, horren ondorioz, kronologia mitologikoa garatu zuen. Horrela, greziar mitologia munduaren eta gizakiaren garapenaren fase gisa hedatzen da^[16]. Istorio horien auto-kontraesanek denbora-lerro absolutu bat ezinezko egiten duten arren, gutxi gorabeherako kronologia bat bereiz daiteke. Munduaren historia mitologikoa hiru edo lau aldi handitan bana daiteke^[8]:

• jainkoen jatorri edo adineko mitoak (teogoniak, jainkoen jaiotzak): munduaren jatorriari, jainkoei eta giza arrazari buruzko mitoak;
• gizakiak eta jainkoak askatasunez nahasteko adina: jainkoen, erdi-jainkoen eta hilkorren arteko lehen elkarreraginen istorioak;
• heroien adina (adin heroikoa), non jarduera jainkotiarra mugatuagoa zen; azken kondaira heroikoak eta handienak Troiako Gerrakoak eta horien ondorioak dira (ikertzaile batzuek laugarren aldi bereizitzat jotzen dituzte).

Jainkoen adina mitologia garaikideko adituentzat askotan interesgarriagoa izan den bitartean, aro arkaiko eta klasikoko autore greziarrek heroien adinarekiko zaletasun argia izan zuten, kronologia bat ezarriz eta mundua nola sortu zen galdetzeko giza lorpenak erregistratuz. Adibidez, Iliada eta Odisea heroikoek Teogonia eta ereserki homerikoak gainditzen zituzten, hedaduraz zein ospez.

«Jatorri-mitoak» edo «sorkuntza-mitoak» unibertsoa giza terminoetan ulergarri egiteko eta munduaren jatorria azaltzeko ahalegina dira^[17]. Garai hartan gehien onartutako bertsioa, nahiz eta gauzen hasieraren kontakizun filosofiko bat izan, Hesiodok bere Teogonian jasotakoa da. Kaosarekin hasten da, hutsune sakon batekin. Hortik sortu zen Gea (Lurra) eta funtsezko beste izaki jainkotiar batzuk: Eros (Maitasuna), Amildegia (Tartaro) eta Erebo.

Arren laguntzarik gabe, Gea Uranoz (Zerua) erditu zen, eta zeruak bere ama ernaldu zuen. Batasun honetatik sortu ziren lehenik Titanak: Ozeano, Zeo, Krio, Hiperion, Japeto, Tea, Rea, Temis, Mnemosina, Febe, Tetis eta Kronos. Honen ondoren, Geak eta Uranok, titan gehiago ez sortzeko agindu zuten, eta, beraz, begi bakarreko ziklopeak eta Hekatonkiroak edo Zentimanoak sortu ziren ostean. Kronosek, "gazteena, buru bihurriena, Gearen semerik beldurgarriena" zenak, Gearen kexak jarraituz, bere aita irendu edo zikiratu zuen eta jainkoen agintari bihurtu zen bere arreba eta emazte Rea ezkontide hartuz eta beste Titanak gorte gisa atxikiz. Greziar tradizioak dioenez, zikiratze horretatik sortu zen Afrodita, itsasotik aterata, aitaren barrabilak ozeanoan erori ondoren.

Aita-semeen arteko gatazka Kronosen semearekin, Zeus, errepikatu zen, honek aurre egin zionean. Bere aita traizionatu ondoren, Kronos beldur zen bere ondorengoek gauza bera egingo ote zuten, eta, beraz, Rea seme batez erditzen zen bakoitzean, bahitu eta irentsi egiten zuen. Reak gorroto zion eta engainatu egin zuen, Zeus, bere semeetako azkena, ezkutatuz eta harri bat pixoihaletan bilduz, Kronosek irentsi zuena. Reak Zeus Kretako Ida mendian hazi zuen, ahuntz batek elikaturik. Zeus hazi zenean, pozoi bat eman zion aitari, Kronosen urdailean denbora guztian egondako anai-arrebak (Poseidon, Hades, Hestia, Demeter eta Hera) eta harriak botaka egitera behartu zuena.

Zeusek Kronosi gerra egin zion, Jainkoen arteko erregetza lortzeko; gerra honi titanomakia deritzo. Zeusek, bere anai-arreba Poseidon eta Hadesekin eta ziklopeen laguntzarekin (Tartarotik askatu baitzituen), irabazi zuen, eta Kronos eta beste Titanak Tartaron giltzapetu zituen. Horrela, Lurraren gaineko kontrola ziurtatu zen, hiru erreinutan banatua geratu zena: hirutasuna Zeruan zetzan Zeusentzat, ozeanoa Poseidonentzat, eta beheko mundua Hadesentzat, titanak Tartarotik ez ateratzea zaintzen duena.

Zeusek kezka bera izan zuen eta, bere lehen emazte Metisek "bera baino handiagoa" zen jainko bat erdituko zuela profetizatu ondoren, irentsi egin zuen^[18]. Hala eta guztiz ere, Metis Atenarekin haurdun zen ordurako, eta horrek Zeus tristatu egin zuen, harik eta Atena bere burutik jalgi zen arte, gerrarako jantzia jarrita^[19]. Atenaren «berpizkunde» hau aitzakia gisa erabili zen hurrengo jainko belaunaldiak zergatik ez zuen boteretik kendu azaltzeko, bere presentzia azaltzearekin batera. Litekeena da aurrerabidean zeuden aldaketa kulturalek Atenak Atenasen zuen kultu errotua bereganatzea, gatazkarik gabeko panteoi olinpiko aldakorraren barruan, ezin baitzen boteretik kendu, bera, anaiak eta seme-alabak batera borrokatu baitziren.

Antzinako greziarrek poesiaren inguruan zuten pentsamenduan, Teogonia genero poetiko prototipikoa zen — mythos prototipikoa —, eta botere ia magikoak ematen zizkion. Orfeo, poeta mitologiko arketipikoa, Teogonien kantariaren arketipoa ere bazen, Apolonioren Argonautikak itsasoak eta ekaitzak lasaitzeko edo Hadeserako jaitsieran azpimunduko jainkoen harrizko bihotzak hunkitzeko erabiltzen zuena. Hermesen ereserki homerikoan Hermesek lira asmatzen duenean, jainkoen jaiotza abesten du lehenik. Hesiodoren Teogonia, jainkoei buruzko kontaketa osoena ez ezik, poeten funtzio arkaikoaren kontakizun kontserbatu osoena ere bada, Musei aldez aurretik egindako dei luzearekin. Teogonia izan zen, halaber, gaur egun galdu diren poema askoren gaia, Orfeo, Museo, Epimenides, Abaris eta beste igarle ospetsu batzuei zegozkienak barne, garbiketa-erritu pribatuetan eta erritu mistikoetan erabiltzen zirenak.

Platonek teogonia orfikoaren bertsioren bat ezagutzen zuen zantzuak daude^[20]. Hala ere, erlijio-erritu eta sinesmen horiei buruzko isiltasuna espero zen, eta sektako kideek ez zezatela beren izaerari buruz hitz egin, sinesten zuten bitartean. Sinesmen erlijiosoak izateari utzi ondoren, gutxik zekiten erritu horien berri. Sarritan, hala ere, nahiko publikoak ziren alderdiei buruzko aipamenak egin ziren.

Zeramikei eta erlijio-lanei buruzko irudiak egon ziren, mito eta elezahar askotan interpretatu zirenak edo, beharbada, gaizki interpretatu zirenak. Lan hauen zati gutxi batzuk filosofo neoplatonikoen aipuetan eta berriki lurpetik ateratako papiro zatietan gordetzen dira. Zati horietako batek, Derveniko papiroak, gaur egun frogatzen du, K.a. V. mendearen hasieran behintzat, Orfeoren poema teogoniko-kosmogoniko bat bazegoela. Poema honek Hesiodoren Teogonia gainditu nahi zuen eta jainkoen genealogia Nixekin (Gaua) zabaltzen zen, Urano, Kronos eta Zeusen aurreko behin betiko hasiera bezala^[21][20]. Gaua eta Iluntasuna Kaosarekin pareka zitezkeen.

Lehen kosmologo filosofikoek greziar munduan aldi batez izandako herri-ikuskera mitikoen aurka erreakzionatu zuten, edo batzuetan horietan oinarritu ziren. Herri ikuskera horietako batzuk Homero eta Hesiodoren poesiatik ondoriozta daitezke. Homeron, Lurra disko lau bat bezala ikusten zen, Ozeano ibaian flotatzen, eta eguzki, ilargi eta izarrak zituen zeru erdi esferiko batek menderatzen zuen. Eguzkia (Helios) zerua zeharkatzen ari zen auriga bezala, eta Lurraren inguruan nabigatzen zuen gauez urrezko kopa batean. Otoitzak zein zinak eguzkiaren, lurraren, zeruen, ibaien edo haizeen gainean egin zitezkeen. Pitzadura naturalak Hadesen lurpeko bizilekurako sarreratzat hartzen ziren, hildakoen bizilekutzat^[22].

Mitologia klasikoaren arabera, Titanak boteretik kendu ondoren, jainkoen panteoi berria baieztatua izan zen. Greziar jainko nagusien artean, Olinpoan bizi ziren jainko-jainkosa olinpikoak zeuden, Zeusen agindupean^[23]. Garrantzitsuenen artean, Zeusez gain, Poseidon, Hades, Apolo, Atena, Artemisa, Afrodita, Ares, Dioniso, Hestia, Hermes, Hefesto eta Hera daude. Jainko horiek poesian, otoitzean edo kultuetan aipatzen zirenean, haien izena eta epitetoak konbinatuz egiten zen, eta epiteto horiek gainerako adierazpenetatik bereizten zituzten. Bestela, epitetoak jainkoaren alderdi partikular edo lokal bat identifika dezake.

Jainko gehienak giza alderdiekin eta bizitzaren alderdi espezifikoekin lotuta daude (gehienbat mendebaldeko zodiakoa barne). Adibidez, Afrodita maitasunaren eta edertasunaren jainkosa zen, Ares gerraren jainkoa zen bitartean, Hades hildakoena eta Atena jakinduriaren eta estrategiaren jainkosa. Zenbait jainkok, hala nola Apolok (musikaren jainkoa) eta Dionisok (ardoaren jainkoa), pertsonalitate konplexuagoak eta hainbat funtzio erakusten zituzten, eta Hestiak, literalki, etxea esan nahi du.

Hauetaz gain, heleniarrek bigarren mailako jainko ezberdinak gurtzen zituzten. Apoloren musak, ezagutzarekin eta arte ederrekin lotuak. Pan, ninfak, naiadeak (iturrietan bizi zirenak), driadeak (zuhaitzetan) eta nereidak (itsasoan), ozeanidak, satiroak eta beste batzuk. Gainera, behe-munduko botere ilunak zeuden, hala nola Eriniak (edo Furiak), ahaideen aurkako krimenen errudunak jazartzen omen zituztenak. Antzinako panteoi greziarra ohoratzeko, poetek ereserki homerikoak konposatu zituzten (33 abestiz osatutako multzoa)^[30]. Gregory Nagyk «ereserki homeriko zabalenak preludio soiltzat hartzen ditu (Teogoniarekin alderatuta), eta horietako bakoitzak jainko bat aipatzen du»^[31].

Greziar mitologia osatzen duten mitoen eta elezaharren barietate zabalean, greziar herrietatik sortuak ziren jainkoak funtsean gizatiar gisa deskribatzen ziren, baina gorputz idealekin. Walter Burkerten arabera, antropomorfismo grekoaren ezaugarri nagusia «jainko grekoak pertsonak dira, ez abstrakzioak, ideiak edo kontzeptuak»^[21]. Beren funtsezko formak alde batera utzita, antzinako jainko grekoek fantasiazko trebetasun asko dituzte, garrantzitsuena gaixotasunekiko immuneak izatea delarik, eta oso ezohikoak diren zirkunstantzietan bakarrik zauritu ahal izatea. Greziarrek hilezkortasuna jainkoen ezaugarri bereizgarritzat hartzen zuten; hilezkortasuna, betiereko gaztetasuna bezala, nektar eta anbrosiaren erabilera etengabearen bidez bermatzen zen, zainetan odol jainkotiarra berritzen zuena.

Jainko bakoitza bere genealogiatik dator, interes desberdinak bilatzen ditu, bere espezialitatearen arlo jakin bat du eta nortasun bakar batek gidatzen du; hala ere, deskribapen horiek tokiko aldaera arkaiko ugariren ondorio dira, eta horiek ez datoz beti bat.

Tenplurik ikusgarrienek jainko kopuru mugatu bati eskainiak izateko joera zuten, gurtza panheleniko handien gune izan zirenak. Hala ere, ohikoa zen eskualde eta herri askok beren kultuak jainko txikiagoei eskaintzea. Hiri askok ere jainkorik ezagunenak tokiko erritu bereizgarriekin ohoratzen zituzten, eta beste lekuetan ezezagunak ziren mito bitxiak lotzen zizkieten. Heroien aroan, heroien (edo erdi-jainkoen) gurtza jainkoen gurtzaren osagarri izan zen.

Jainkoak bakarrik bizi ziren garaia eta giza arazoetan interferentzia jainkotiarra mugatua zen garaiaren artean, tarteko garai bat zegoen, non jainkoak eta hilkorrak askatasunez nahasten ziren. Munduko lehen egunetan, taldeak hauek nahiko era librean nahasten ziren. Istorio horietako gehienak Ovidiok kontatu zituen Metamorfosiak lanean, eta sarritan bi taldetan banatzen dira: maitasun istorioak eta zigor istorioak^[32].

Maitasun-istorioen artean, intzestua, edo jainko batek emakume hilkor baten sedukzioa edo bortxaketa jasotzen ziren, bortxaketa horren ondorengoak heroi bilakatuz. Istorio hauek, oro har, jainkoen eta hilkorren arteko harremanak saihestu beharreko zerbait direla iradokitzen dute, onartutako harremanek ere gutxitan izaten baitzituzten amaiera zoriontsuak. Kasu bakan batzuetan, emakumezko jainko bat gizon hilkor batekin elkartzen da, Afroditaren Ereserki homerikoan bezala, non jainkosa Ankisesekin oheratzen den Eneasez erdituz.

Bigarren istorio motak (zigorrekoak) tresna kultural garrantzitsuren bat bereganatzea edo asmatzea du helburu, hala nola Prometeok jainkoei sua lapurtzen dienean, honek edo Likaonek sakrifizioa asmatzen duenean, Tantalok Zeusen mahaitik nektarra eta anbrosia lapurtzen dituenean eta bere menekoei ematen dienean, jainkoen sekretuak ezagutarazten dizkienean, Demeterrek nekazaritza eta misterioak Triptolemori irakasten dizkionean, edo Marsiasek aulosa asmatzen duenean eta Apolorekin musika lehiaketa batean aurre egiten dienean. Ian Morrisek Prometeoren abenturak «jainkoen eta gizakiaren historiaren arteko puntu bat» direla dio^[33]. Papiro anonimo baten zati batek, K.a. III. mendekoak, Dionisok Traziako errege Likurgori ezarri zion zigorra erakusten du bizi-bizi, jainko berriaren errekonozimendua beranduegi iritsi baitzen, beste bizitzaraino hedatu ziren zigor izugarriak eraginez^[34]. Dioniso Trazian gurtza ezartzeko iritsi zeneko istorioa trilogia eskilotar baten gaia ere izan zen^[35]. Beste tragedia batean, Euripidesen bakanteak, Penteo, Tebasko erregea, Dionisok zigortzen du, berarekin errespeturik ez izateagatik eta Menadeak, bere gurtzaileak, zelatatzeagatik^[36].

Beste istorio batean, antzinako gai folkloriko batean oinarritua eta antzeko beste gai bat islatuz^[37], Demeter bere alaba Persefoneren bila ari zen, Doso izeneko emakume zahar baten itxura hartu ondoren, eta Zeleo, Atikako Eleusisko erregearen ongietorri abegitsua jaso zuen. Demeterrek, bere abegikortasunagatik Zeleori opari gisa, bere seme Demofonte hilezkor bihurtzea pentsatu zuen, baina ezin izan zuen errituala osatu, bere ama Metanirak umea sutan jartzen harrapatu zuelako, eta izuturik garrasi egin zuen, eta horrek Demeter haserretu zuen, hilkor ergelek errituala ez ulertzea deitoratuz.

Heroiak bizi izan ziren garaia heroien aroa bezala ezagutzen da^[38]. Poesia epiko eta genealogikoak heroien edo gertakari partikularren inguruan bildutako istorioen zikloak sortu zituen, eta istorio ezberdinetako heroien arteko familia-harremanak ezarri zituen, istorioak sekuentzian antolatuz. Ken Dowdenen arabera, «saga efektu bat ere badago: familia batzuen helmugak jarrai ditzakegu hurrengo belaunaldietan»^[39].

Gurtza heroikoaren agerpenaren ondoren, jainkoek eta heroiek esfera sakratua osatzen dute, eta zinetan batera aipatzen dira, otoitz eginez. Jainkoen adinarekin kontrastean, heroien harremanak, heroien artean, ez du behin betiko finkorik; ez da jainko handirik jaiotzen, baina jainko berriak sor daitezke beti hildakoen armadatik. Heroiak eta jainkoak gurtzearen artean dagoen beste desberdintasun garrantzitsu bat heroia tokiko taldearen nortasunaren erdigune bihurtzen dela da. Heraklesen gertaera monumentalak heroien adinaren hasieratzat hartzen dira. Hiru gertaera handi ere atxikitzen zaizkio: espedizio argonautikoa eta Tebas eta Troiako gerrak^[40].

Ikertzaile batzuen ustez, Heraklesen mitologia korapilatsuaren ondoren, ziur aski benetako gizon bat egon zen, agian Argosko erresumako kazike-basailu bat. Beste batzuek, Heraklesen istorioa, zodiakoaren hamabi konstelazioetatik eguzkia urtero igarotzearen alegoria dela iradokitzen dute^[41]. Eta beste batzuek beste kultura batzuetako mitoak aipatzen dituzte, Heraklesen historia ongi finkatutako mito heroikoen tokiko egokitzapen gisa erakutsiz. Tradizioz, Herakles Zeus eta Alkmenaren semea zen, Pertseoren biloba. Bere bakarkako balentria zoragarriek, bere gai folkloriko ugariekin, legenda herrikoiei material asko eman zieten. Sakrifikatzaile bat bezala erretratatzen da, aldareen sortzaile bezala aipatua eta mahaikide jator bezala irudikatua, paper honetan komedietan agertzen delarik, bere amaiera tamalgarriak tragedietarako material asko eman zuen bitartean: Herakles Thalia Papadopoulouk «beste drama euripideoen azterketarako garrantzi handiko obratzat hartzen du»^[42]. Artean eta literaturan, Herakles oso gizon indartsua zen, garaiera ertainekoa, eta bere arma bereizgarria arkua zen, baina baita sarritan astamakila ere. Ontzi margotuek Heraklesen ospe paregabea erakusten dute, eta ehunka aldiz agertzen da lehoiarekin borrokan^[43].

Herakles ere sartu zen etruriar eta erromatarren mitologian eta kultuan, eta mehercule deiadarra erromatarrei Herakleis greziarrei bezain ezaguna egin zitzaien. Italian, merkatarien eta merkatarien jainko gisa gurtu zuten, nahiz eta beste batzuek ere otoitz egiten zioten zorte onaren eta arriskutik erreskatatzearen berezko dohainengatik^[43].

Heraklesek ospe sozial gorena lortu zuen doriar erregeen arbaso ofizial gisa. Honek, ziurrenik, Peloponesora egindako doriar migrazioetarako legitimazio bezala balio izan zuen. Hilo, doriar tribu bateko heroi eponimoa, Heraklida bihurtu zen, Heraklesen ondorengo ugariek jasotzen zuten izena, horien artean Makaria, Lamos, Manto, Bianor, Tlepolemo eta Telefo. Heraklida hauek Mizenas, Esparta eta Argosko erresuma peloponesoarrak konkistatu zituzten, legendaren arabera haiek gobernatzeko eskubidea aldarrikatuz, jatorriagatik. Boterera igotzeari "doriar inbasioa" esaten zaio maiz. Lidiar erregeak eta mazedoniarrak ere, maila bereko agintari gisa, Heraklida bihurtu ziren^[43].

Heroien lehen belaunaldiko beste kide batzuek, hala nola Pertseo, Deukalion eta Belerofontek, ezaugarri asko dituzte Heraklesekin komunean. Bera bezala, bere balentriak bakarka egiten ditu, kutsu fantastiko eta metaforikoarekin, Kimera eta Medusa bezalako munstroak aurrez aurre jarri eta hil zituztelako. Azken honek etsaiak begiradaz harri bihurtzeko gaitasuna zuen, eta, beraz, jainko bakoitzak Pertseo garaitzeko elementu berezi batez hornitu zuen. Heroi bat heriotza seguru batera bidaltzea ere ohiko gaia da lehen tradizio heroiko honetan, Pertseo eta Belerofonteren kasuan bezala^[44].

Gorde den epika helenistiko bakarrak, Apolonio Rodaskoaren Argonautikak (poeta epikoa, ikertzailea eta Alexandriako Liburutegiko zuzendaria), Jason eta Argonauten bidaiaren mitoa kontatzen du, Kolkidako lurralde mitikotik urrezko ahari-larrua berreskuratzeko. Argonautikan, Pelias erregeak bultzatzen du Jason bilaketara, bere nemesia izango zen sandalia bakarreko gizon bati buruzko profezia jaso ondoren. Jasonek ibai batean sandalia bat galdu zuen, Peliasen gortera iritsi eta epikari hasiera emanez. Heroien hurrengo belaunaldiko kide gehienak, Heraklesez gain, Jasonekin joan ziren Argon, urrezko ahari-larrua bilatzera. Belaunaldi honek Teseo ere barne hartzen zuen, Kretara Minotauroa hiltzera joan zena, Atalanta heroia eta Meleagro, behin Iliada eta Odisearekin lehiatzen zen ziklo epiko propio bat izan zuena. Pindarok, Apoloniok eta Apolodorok argonauten zerrenda osoak eman zituzten.

Apoloniok bere poema K.a. III. mendean idatzi zuen arren, Argonauten historiaren konposizioa Odisea baino lehenagokoa da, Jasonen balentriekiko ezaguntasuna erakusten duena (Odiseoren ibilerak partzialki haietan oinarrituta egon daitezke)^[45]. Antzinako garaietan, espedizioa gertaera historikotzat jotzen zen, Itsaso Beltza merkataritza eta kolonizazio greziarrari irekitzean izandako gertakaritzat. Oso ezaguna ere izan zen, tokiko kondaira asko erantsi zitzaizkion zikloa izanik. Bereziki, Medearen istorioak poeta tragikoen irudimena liluratu zuen.

Argo eta Troiako Gerraren artean belaunaldi bat egon zen, batez ere bere krimen izugarriengatik ezaguna. Hemen sartzen dira Atreo eta Tiestesen gertaerak, Argon. Atreoren etxearen mitoaren atzean (bi dinastia heroiko nagusietako bat, Labdakoren etxearekin batera) boterea itzultzeko arazoa eta tronura igotzeko modua daude. Atreo eta Tiestes bikiak, beren ondorengoekin, Mizenasen boterea itzultzeko tragediaren protagonista izan ziren^[46].

Ziklo tebastarrak, bereziki Kadmorekin, hiriaren sortzailearekin, eta, ondoren, Laio eta Ediporekin, Tebasen gertatutakoekin zerikusia duten gertakariak kontatzen ditu, hiriaren azken arpilaketara eraman zuten istorio batzuekin batera, Zazpiak Tebasen aurka eta Epigonoen aldetik. Edipori dagokionez, badirudi antzinako kontakizun epikoek Tebasen gobernatzen jarraitzen uzten diotela, Jokasta bere ama zela jakinarazi ondoren. Ondoren, bere seme-alaben ama bihurtu zen bigarren emazte batekin ezkondu zen, Sofoklesen Edipo errege eta ondorengo kontakizun mitologikoengatik ezagutzen dugun istorioaren oso bestelakoa dena^[47].

Greziar mitologia Troiako Gerran amaitzen da, greziarren (akaiarrak) eta troiarren arteko borroka, bere kausa eta ondorioak barne. Homeroren lanetan istorio nagusiek forma eta mamia hartu dute, eta gai indibidualak geroago landu ziren, bereziki drama grekoetan. Troiako Gerrak ere interes handia piztu zuen erromatar kulturan, Eneas troiar heroiaren istorioa zela eta. Troiatik egindako bidaiaren ondoren egunen batean Erroma izango zen hiria sortu zuela dio Virgilioren Eneidak. Azkenik, latinez idatzitako bi sasi-kronika daude, Dictis Cretense eta Dictis Frigio izenpean pasa zirenak^[48].

Troiako Gerraren zikloa, poema epikoen bilduma bat, gerra eragin zuten gertakariekin hasten da: Eris eta urrezko sagarra ederrenarentzat (kallisti), Parisen epaiketa, Helenaren bahiketa eta Ifigeniaren sakrifizioa Auliden. Helena erreskatatzeko, heleniarrek espedizio handi bat antolatu zuten, Menelao Argos edo Mizenasko erregearen anaiaren agindupean, Agamenon, baina troiarrek ez zuten askatu nahi izan. Iliadak, gerraren hamargarren urtean garatzen denak, Agamenon eta Akilesen arteko liskarra kontatzen du. Alde batean Akiles dugu, greziar gudaririk onena zena, eta Akilesen lagun Patroklo, eta bestean Priamoren seme nagusia, Hektor, guduan hil zena. Hau hil ondoren, troiarrekin aliatu exotiko bi batu ziren: Pentesilea, Amazonen erregina, eta Memnon, etiopiarren errege eta Eos egunsentiko jainkosaren semea. Akilesek biak hil zituen, baina Parisek orpora gezi bat jaurtiz hiltzea lortu zuen orduan, giza armek zauri zezaketen haren gorputzeko atal bakarra. Troia hartu baino lehen, greziarrek Palas Atenaren zurezko irudia (Paladioa) lapurtu behar izan zuten gotorlekutik. Azkenean, Atenaren laguntzaz, Troiako zaldia eraiki zuten. Kasandra Priamoren alabaren ohartarazpenak gorabehera, troiarrak konbentzitu zituen Sinonek, bere desertzioaren itxurak egin zituen heleniarrak, zaldia Troiako harresien barrura eramateko, Atenari eskaintza gisa. Laokoonte apaiza, zaldia suntsitzen saiatu zena, itsas sugeek hil zuten. Ilunabarrean, Greziako ontziteria itzuli zen, eta zaldian ezkutaturiko gerlariek hiriko ateak ireki zituzten. Ondoren, Priamo eta bere gainerako seme-alabak hil egin zituzten, eta troiar emakumeak esklabo eraman zituzten Greziako hainbat hiritara. Buruzagi greziarren itzulera bidaia abenturatsuak (Odiseo eta Eneasen alderraiak eta Agamenonen hilketa barne), bi epikatan kontatuak izan ziren: Nostoi, gaur egun galdua, eta Homeroren Odisea. Troiar zikloak troiar belaunaldiko seme-alaben abenturak ere biltzen ditu (adibidez, Orestes eta Telemako)^[48].

Troiar zikloak gai ugari eman zituen eta antzinako greziar artistentzat inspirazio iturri nagusi bihurtu zen (adibidez, Partenoiko metopak Troiako arpilatzea irudikatuz). Troiar ziklotik datozen gaiekiko zaletasun artistiko horrek antzinako greziar zibilizazioarentzat duen garrantzia adierazten du. Ziklo mitologiko berak ondorengo Europako literatura-lan batzuk ere inspiratu zituen. Adibidez, Troiar Erdi Aroko idazle europarrek, Homeroren lana ezagutzen ez zutenek, istorio heroiko eta erromantikoen iturri aberatsa aurkitu zuten Troiako elezaharrean, baita gorteko eta zaldunen beren idealak kokatzeko esparru egokia ere. XII. mendeko autoreek, hala nola Benoît de Sainte-Maurek (Troiako poema, 1154-60) eta Josef Exeterrekoak (De bello troiano, 1183), gerra deskribatzen dute, Dictis eta Dares lanetan aurkitu zuten bertsio estandarra berridatziz, Horazioren aholkuari eta Virgilioren adibideari jarraituz: Troiaren poema bat berridaztea, zerbait guztiz berria kontatu beharrean^[49].

Mitologia Antzinako Greziako eguneroko bizitzaren bihotzean zegoen^[50]. Greziarrek mitologia beren historiaren zatitzat hartzen zuten. Mitoak fenomeno naturalak, desberdintasun kulturalak, etsaigoak eta lagun tradizionalak azaltzeko erabiltzen zituzten. Harrotasun iturri bat zen buruzagien jatorriari heroi mitologiko edo jainko batenganaino jarraitzeko gai izatea. Inor gutxik jartzen zuen zalantzan Troiako Gerraren kontakizunaren oinarria Iliada eta Odisean. Victor Davis Hanson eta John Heathen arabera, greziarrek epika homerikoaren ezagutza sakona kulturizazioaren oinarritzat hartzen zuten. Homero «Greziako hezkuntza» zen (Ἑλλάδος παίδευσις) eta, bere poesia, «Liburua»^[51].

Greziar filosofiaren, historiaren, prosaren eta arrazionalismoaren gorakadaren ostean K.a. V. mendearen amaieran, mitoen patua zalantzazkoa bihurtu zen. Ondorioz, genealogia mitologikoek historiaren kontzepzio bat ekarri zuten, supernaturala baztertzen saiatu zena (Tuzididesen historia, esaterako^[52]). Poetak eta antzerkigileak mitoak berregiten ari ziren bitartean, historialari eta filosofo greziarrak kritikatzen hasiak ziren^[32].

Xenofanes Kolofongoa bezalako filosofo erradikal gutxi batzuk hasiak ziren poeten istorioak gezur blasfemo gisa etiketatzen K.a. VI. mendean. Xenofanes kexatu zen Homerok eta Hesiodok jainkoei egozten zietelako «gizakien artean lotsagarria eta nahastua den guztia: lapurreta, adulterioak egitea eta elkar engainatzea»^[53]. Pentsamendu-lerro honek bere adierazpenik dramatikoena Platonen Errepublika eta Legeetan aurkitu zuen. Honek bere mito alegorikoak sortu zituen (Erren Mitoa bezala, Errepublikan), iruzur, lapurreta eta adulterio jainkotiarren kontakizun tradizionalak moralgabetzat hartuz eta literaturan duen paper nagusiaren aurka eginez. Platonen kritika tradizio mitologiko homerikoaren lehen erronka serioa izan zen, «emakume zaharren berriketa» bezalako mitoei erreferentzia eginez. Aristotelesek, bere aldetik, ikuspegi filosofiko presokratiko kuasi-mitologikoa kritikatu zuen eta honako hau azpimarratu zuen: «Hesiodo eta idazle teologikoak arduratuta zeuden onargarria iruditzen zitzaielako eta ez zutelako guganako errespeturik [...] Baina ez du merezi estilo mitologikoan harrotzen diren idazleak serio hartzea; beren baieztapenak frogatzen dituztenei dagokienez, berriz aztertu behar ditugu»^[52].

Hala ere, Platonek ere ez zuen bere gizartea mitoen eraginetik kanporatzerik lortu: Sokratesen karakterizazioa bera filosofoak bere maisuaren bizitza zuzena goraipatzeko erabiltzen dituen eredu tradizional homeriko eta tragikoetan oinarritzen da:

Hansonek eta Heathek uste dute Platonek tradizio homerikoari uko egitea ez zuela ontzat hartu greziar zibilizazioaren oinarriak. Mito zaharrak bizirik mantendu ziren tokiko kultuetan, eta poesian eragiten jarraitu zuten, pinturaren eta eskulturaren gai nagusi bihurtuz^[52].

Arazoari beste modu batez aurre egiten, K. a. V. mendeko tragedien idazle zen Euripidesek usu jokatu zuen tradizio zaharrekin, iseka eginez eta bere pertsonaien ahotsaren bidez zalantzazko oharrak sartuz, nahiz eta bere obretako gaiak, salbuespenik gabe, mitoetatik hartuak izan. Lan horietako asko mito beraren edo antzekoaren aurrekari baten bertsioari erantzunez idatzi ziren. Euripidesek batez ere jainkoei buruzko mitoak aurkaratzen ditu, eta Xenokratesek aurretik adierazitako objekzio baten antzeko batekin hasten du bere kritika: jainkoak, tradizioz irudikatzen zirenez, nabariegi antropomorfikoak dira^[53].

Garai helenistikoan, mitologiak ezagutza elitistaren ospea hartu zuen, ezagutzen zutenak nolabaiteko klase berezikoak zirela adierazten zuena. Aldi berean, aro klasikoaren bira eszeptikoa are nabarmenagoa bihurtu zen^[54]. Evemero mitografo greziarrak izaki eta gertaera mitologikoentzako benetako oinarri historiko bat bilatzeko tradizioa sortu zuen. Bere jatorrizko lana (Idazkun sakratuak) galdu egin den arren, asko ezagutzen da Diodoro Sikulok eta Laktantziok erregistratu zutenagatik.

Mitologiaren hermeneutika arrazionalizatzaileak are ezagunagoak egin ziren Erromatar Inperioaren pean, filosofia estoiko eta epikurearraren teoria fisikalistei esker. Estoikoek jainkoen eta heroien azalpenak fenomeno fisiko gisa aurkezten zituzten, evemeristek pertsonaia historiko gisa arrazionalizatzen zituzten bitartean. Aldi berean, estoikoek eta neoplatonikoek tradizio mitologikoaren esanahi moralak sustatzen zituzten, sarritan etimologia grekoetan oinarrituta^[55]. Bere mezu epikurearraren bidez, Lukreziok beldur superstiziosoak kanporatu nahi izan zituen herrikideen gogamenetatik^[56]. Livio ere eszeptikoa izan zen tradizio mitologikoari dagokionez, eta kondaira horiek epaitzen saiatzen ez zela zioen (fabulae). Tradizio erlijiosoaren zentzu apologetiko sendoa zuten erromatarren erronka tradizio hori defendatzea zen, sarritan sineskeriarako haztegi bat zela onartzen zuten bitartean. Varron, erlijioa gizartean ongia babesteko garrantzi handiko giza erakundetzat jotzen zuenak, erlijio-kultuen jatorriari buruzko ikerketa zorrotzak egin zituen. Bere Antiquitates Rerum Divinarum lanean (ez da kontserbatzen, nahiz eta Agustinen Jainkoaren hiriak bere ikuspegi orokorra adierazten duen), Varronek argudiatzen du gizon superstiziosoa jainkoen beldur den bitartean, benetako pertsona erlijiosoak gurasoak bezala gurtzen dituela. Bere obran hiru jainko mota bereizten zituen:

• Naturaren jainkoak: euria eta sua bezalako fenomenoen pertsonifikazioak.
• Poeten jainkoak: grinak bultzatzeko eskrupulurik gabeko bardoek asmatuak.
• Hiriko jainkoak: legegile jakintsuek asmatuak herria lasaitzeko eta argitzeko.

Kaio Aurelio Kota akademiko erromatarrak mitoen onarpen literala zein alegorikoa barregarri utzi zituen, filosofian tokirik ez zutela erabat adieraziz. Zizeronek, oro har, mitoak gutxiesten zituen, baina — Varronek bezala — estatuko erlijioari eta bere erakundeei ematen zien laguntza azpimarratzen zuen. Zaila da jakitea zenbateraino hedatzen zen arrazionalismo hori eskala sozialean. Zizeronek dio inor ez dela (ezta zaharrak eta haurrak ere) Hadesen izuetan edo Eszilaren, zentauroen edo beste izaki konposatu batzuen existentzian sinesteko bezain gogorra, baina, bestalde, hizlaria gainerako denboretan kexatu egiten da jendearen izaera sineskorraz. De natura deorum da pentsamendu-lerro honen Zizeronen laburpenik sakonena.

Antzinako Erroman erromatar mitologia berri bat agertu zen greziar jainko askoren eta beste nazio batzuen sinkretizazioari esker. Hori gertatu zen erromatarrek mitologia propio gutxi zutelako eta tradizio mitologiko grekoaren herentziak jainko erromatar nagusiek greziar baliokideen ezaugarriak hartzea eragin zuelako. Zeus eta Jupiter jainkoak dira gainjartze mitologiko honen adibide bat. Bi tradizio mitologikoren konbinazioaz gain, erromatarrek ekialdeko erlijioekin zuten harremanak sinkretizazio gehiago ekarri zituen^[57]. Adibidez, Eguzkiaren gurtza Erroman sartu zen Aurelianok Sirian egindako kanpaina arrakastatsuen ondoren. Asiako Mitra (hau da, Eguzkia) eta Baal jainkosak Apolorekin eta Heliosekin konbinatu ziren Sol Invictus bakar batean, erritu konglomeratuekin eta atributu konposatuekin^[58]. Apolo gero eta identifikatuagoa izan zitekeen erlijioan Heliosekin edo Dionisorekin, baina bere mitoak laburbiltzen zituzten testuek gutxitan islatzen zituzten bilakaera horiek. Mitologia literario tradizionala gero eta disoziatuago zegoen benetako praktika erlijiosoetatik.

Ereserki orfikoen bildumak eta Makrobioren Saturnalak, II. mendetik kontserbatuak, teoria arrazionalisten eta joera sinkretikoen eragina ere badute. Ereserki orfikoak klasikoen aurreko konposizio poetikoen multzo bat dira, Orfeori esleituak, eta, aldi berean, mito ospetsu baten objektu. Egia esan, poema hauek, seguruenik, hainbat poetek idatzi zituzten, eta europar historiaurreko mitologiari buruzko zantzu multzo aberatsa dute^[59]. Saturnaliaren asmo aitortua, bere irakurketetatik lortutako heleniar kultura transmititzea da, nahiz eta bere jainkoen trataeratik asko egiptoar eta Ipar Afrikako mitologia eta teologiak kutsatuta egon (Virgilioren interpretazioari ere eragiten diotenak). Saturnalian berriz agertzen dira evemeristen, estoikoen eta neoplatonikoen eragina duten komentario mitografikoak.

Greziar mitologiaren ulermen modernoaren sorrera, zenbait ikertzaileren ustez, XVIII. mendearen amaierako erreakzio bikoitz bat izan zen, kristauen jarreraren aurka, zeinean mitoen berrinterpretazio kristaua «gezur» edo alegia gisa kontserbatu baitzen^[60]. Alemanian, 1795 inguruan, gero eta interes handiagoa zegoen Homerorekiko eta greziar mitologiarekiko. Gotingan, Johann Matthias Gesner greziar ikasketak berpizten hasi zen, eta bere ondorengoa, Christian Gottlob Heyne, Johann Joachim Winckelmannekin lan egin zuen eta ikerketa mitologikorako oinarriak ezarri zituen, bai Alemanian, bai gainerako lekuetan^[5].

XIX. mendeko filologia konparatiboaren garapenak, XIX. mendeko aurkikuntza etnologikoekin batera, mitologiaren zientzia sortu zuen. Erromantizismotik mitoen azterketa guztia konparatiboa izan da. Wilhelm Mannhardt, Sir James Frazer eta Stith Thompsonek ikuspegi konparatiboa erabili zuten folklorearen eta mitologiaren gaiak bildu eta sailkatzeko. 1871n Edward Burnett Tylor-ek bere Primitive Culture argitaratu zuen, non konparazio-metodoa aplikatu eta erlijioaren jatorria eta bilakaera azaltzen saiatu zen^[61][62]. Tylor-ek kultur materiala, errituala eta mitikoa oso bereizita zeuden kulturetatik biltzeko prozedurak eragina izan zuen bai Carl Jungengan bai Joseph Campbellengan. Max Müllerrek mitologiaren zientzia berria mitoen azterketari aplikatu zion, non ariarren naturaren gurtzaren hondar desitxuratuak detektatu zituen. Bronislaw Malinowskik mitoek funtzio sozial komunak betetzen zituzten moduak nabarmendu zituen. Claude Lévi-Straussek eta beste estrukturalista batzuek mundu osoko mitoen harreman formalak eta ereduak alderatu zituzten.

Sigmund Freudek gizakiaren ikuskera transhistoriko eta biologikoa eta mitoaren ikuspegia aurkeztu zituen, ideia erreprimituen adierazpen gisa. Ametsen interpretazioa mitoen interpretazio freudiarraren oinarria da, eta ametsen kontzeptuak onartzen du testuinguru-harremanek garrantzi handia dutela amets baten edozein elementu indibidual interpretatzeko. Iradokizun honek hurbilketa puntu garrantzitsu bat aurkituko luke mitoen ikuspegi estrukturalista eta psikoanalistaren artean Freuden pentsamenduan^[63]. Carl Jungek ikuspegi transhistoriko eta psikologikoa zabaldu zuen «inkontziente kolektiboaren» teoriarekin eta jasotako arketipoekin (eredu «arkaikoak»), askotan mitoetan kodetuak, hortik sortuak. Jungen arabera, «mitoak osatzen dituzten egiturazko elementuak psike inkontzientean aurkeztu behar dira»^[64]. Jungen metodologia Joseph Campbellen teoriarekin konparatuz, Robert A. Segalek ondorengoa ondorioztatzen du: «Campbell mito bat interpretatzeko, bertan arketipoak identifikatzen ditu, besterik gabe. Odisearen interpretazio batek, adibidez, Odiseoren bizitza patroi heroiko bati nola egokitzen zaion erakutsiko luke. Jungek, aldiz, mito bat interpretatzeko lehen pausotzat jotzen du arketipoak identifikatzea»^[65]. Karoly Kerenyik, greziar mitologiako ikerketa modernoen sortzaileetako batek, mitoei buruzko lehen ikuspuntuak alde batera utzi zituen, Jungen arketipoen teoriak greziar mitoei aplikatzeko, hala nola Akiles eta Patrokloren berrinterpretazioari^[15].

Greziar mitologiaren jatorriari buruzko teoria moderno batzuk daude. Idazketaren teoriaren arabera, kondaira mitologiko guztiak testu sakratuen kontakizunetatik datoz, nahiz eta benetako gertaerak aldatu egin diren. Teoria historikoaren arabera, mitologian aipatutako pertsona guztiak gizaki errealak izan ziren behin, eta horiei buruzko kondairak ondorengo garaietako gehikuntzak dira. Horrela, suposatzen da Eoloren historia Tirreno itsasoko uharte batzuetako gobernaria zelako sortu zela^[13]. Teoria alegorikoak antzinako mito guztiak alegorikoak eta sinbolikoak zirela suposatzen du. Bitartean, teoria fisikoak bat egiten du aire, su eta ur elementuak jatorrian gurtze erlijiosoko objektuak izan zirela dioen ideiarekin, eta, beraz, jainko nagusiak naturaren botere horien pertsonifikazioak ziren. Max Müller forma erlijioso aurreindoeuropar bat ulertzen saiatu zen, bere «jatorrizko» adierazpena zehaztuz. 1891n, «XIX. mendean gizateriaren antzinako historiari dagokionez egin den aurkikuntzarik garrantzitsuena [...] ekuazio sinple hau izan zela adierazi zuen: Dyeus-pitar sanskritoa = Zeus greziarra = Jupiter latinoa = Tyr nordikoa», nahiz eta Zeusek bikingoen erlijioan duen baliokidea Thor edo Odin izan, eskuarki sinkretizatu egiten da^[66]. Beste kasu batzuetan, izaeraren eta funtzioaren paralelismo hurbilek herentzia komuna iradokitzen dute, hizkuntza-ebidentziarik ez dagoenez frogatzea zaila egiten bada ere, Uranoren eta Varuna sanskritoaren edo Moiren eta Nornen arteko konparazioan bezala^[67][68].

Bestalde, arkeologiak eta mitografiak agerian utzi dute greziarrak Asia Txikiko eta Ekialde Hurbileko zenbait zibilizaziok inspiratu zituztela. Adonis, dirudienez, Ekialde Hurbileko «hilzorian dagoen jainko» baten baliokide grekoa da — kultuetan mitoetan baino argiago —. Zibelek Anatoliako kulturan ditu sustraiak, eta Afroditaren ikonografiaren zati handi bat jainkosa semitikoetatik sortzen da. Jainkoen belaunaldi zaharrenen (Kaosa eta bere seme-alabak) eta Tiamaten arteko balizko paralelismoak ere badaude Enûma Elishen^[69][70]. Meyer Reinholden arabera, «Ekialde Hurbileko kontzeptu teogonikoek, biolentziaren bidezko oinordetza jainkotiarra eta boterearen aldeko belaunaldi gatazkak barne, greziar mitologiarako bidea aurkitu zuten»^[71]. Jatorri indoeuroparraz eta Ekialde Hurbilaz gain, zenbait ikertzailek greziar mitologiak gizarte prehelenikoekin dituen zorren inguruan espekulatu dute: Kreta, Mizenas, Pilos, Tebas eta Orkomenoak^[21]. Erlijioaren historialariak liluratuta zeuden Kretarekin (jainkoa zezen gisa, Zeus eta Europa, Pasifae zezenarekin datzana eta Minotauroa erditzen duena, eta abar) lotutako mito itxuraz zaharren konfigurazioekin. Martin P. Nilsson irakasleak ondorioztatu zuen mito greko klasiko handi guztiak zentro mizenikoei lotuta zeudela eta historiaurreko garaietan ainguratuta zeudela^[72]. Hala ere, Burkerten arabera, Kretako jauregiaren garaiaren ikonografiak ia ez die teoria horiei baieztapenik eman.

Helenismoa (grezieraz: Ἑλληνισμός) 1990eko hamarkadan sortutako neopaganismo mota bat da, antzinako Greziako jainko, sinismen eta ohituretan oinarrituta. Erlijio tradizionalista hau greziar jainkoak- batez ere olinpiarrak- ditu ardatz eta antzinako Greziako balio, bertute eta bizimodua berpiztea du helburu. Greziar buruzagi neopaganoen esanetan, 2005ean 2.000 jarraitzaile inguru zituzten Grezian, baita 100.000 interesdun inguru ere.^[73]

Erromatar Inperioak Tesalonikako ediktua argitaratu zuenean, IV. mendean, kristautasuna erlijio ofizial bezala nahitaez onartu behar izan zenean, greziar mitologiaren ospea behin betiko geldiarazi zen: Erromak konkistatutako herrien jatorrizko kultuak debekatu ziren. Hau pixkanaka itzuli zen, mila urte geroago Pizkundeko antzinate klasikoaren berraurkikuntzarekin, XV. mendean, kleroaren mesfidantzapean. Orduan, poeten, antzerkigileen, musikarien eta artisten irudimenean eragin handia izan zuen Ovidioren poesiak. Berpizkundearen lehen urteetatik, Leonardo da Vinci, Michelangelo eta Rafael bezalako artistek greziar mitologiako gai paganoak erretratatu zituzten (baita kristautasunarenak ere)^[74]. Petrarca, Boccaccio eta Dante bezalako poetak nabarmendu ziren Italian.

Europa iparraldean greziar mitologiak garrantzia hartu zuen ikusizko arteetan, hala nola Rubens, Ferdinand Bol, Rembrandt, Bertel Thorvaldsen, Johan Tobias Sergel, Gyger Hinterglasbild. Greziar mitologiak Chaucer eta John Miltonen irudimen ingelesa piztu zuen eta Shakespeareren bitartez Robert Bridgesenganaino jarraitu zuen XX. mendean. Racinek Frantzian eta Goethek Alemanian drama greziarra berpiztu zuten, antzinako mitoak berrinterpretatuz. Ilustrazioan zehar Europa osoan greziar mitoen aurkako erreakzioa zabaldu bazen ere, mito horiek material iturri garrantzitsua izaten jarraitu zuten antzerkigileentzat, Händelen eta Mozarten opera askoren libretoen egileak barne. XVIII. mendearen amaierarako, Erromantizismoak greziar guztiarekiko berotasuna areagotu zuen, mitologia barne. Britainia Handian, Greziako tragedien eta Homeroren lanen itzulpen berriek inspiratu zituzten poetak (Alfred Tennyson, Keats, Byron eta Shelley) eta margolari garaikideak (Lord Leighton eta Lawrence Alma-Tadema). Gluck, Richard Strauss, Offenbach eta beste askok kantu mitologiko greziarrak musikara eraman zituzten. XIX. mendeko idazle estatubatuarrek, Thomas Bulfinch eta Nathaniel Hawthornek kasu, mito klasikoen azterketa ingeles eta estatubatuar literatura ulertzeko funtsezkoa zela adierazi zuten. Oraintsuago, Jean Anouilh, Jean Cocteau eta Jean Giraudoux antzerkigileek (Frantzian), Eugene O'Neillek (Estatu Batuetan) eta T. S. Eliotek (Britainia Handian) berrinterpretatu dituzte kantu klasikoak, baita James Joyce eta André Gide eleberrigileek ere.

• Europaren bahiketa
• 
  Tiziano
• 
  Nöel-Nicolas Coypel
• 
  Francisco Goya
• 
  Felix Vallotton
• 
  Valentin Serov

Greziar mitologia ohiko gaia da herri-kulturan. Nike kirol-arropa markatik, Ilargira iritsi zen Apollo programaraino, greziar izenak hartzea oso zabaldua dago. Telebistan Battlestar Galactica^[75] edo Xena: Warrior Princess bealako telesailetan ohikoa da greziar mitologiako elementuak berridaztea^[76][77]. Disneyren Hercules filmak haur audientziarentzat egokitu zituen Heraklesen hainbat elementu. Komiki ugarik ere greziar heroien kondairak berregin dituzte, eta DC Comics zein Marvel frankiziek hainbat heroi eta jainkoren mitoak hartu dituzte euren pertsonaiak egiteko.

Zientzia eta teknologian ere ohikoa da greziar mitologia oinarri hartzea. Medikuntzak Asklepioren makila erabiltzen du ikur gisa^[78]. James Lovelockek eta Lynn Margulisek garatutako Gaia hipotesiak greziar jainkosaren izena darabil^[79]. Informatikan, troiatar erabiltzen da birus mota bati buruz hitz egiteko, atea erabiltzaileak irekitzen dionean^[80]. Psikoanalisian, Edipo konplexua erabiltzen da haur batek bere amarekiko duen maitemintzea eta bere aita hiltzeko duen grina deskribatzeko.

• Antzinako Greziako erlijioa
• Antzinako Greziako literatura

• Benito Cid, Nerea. Penelope eta Kirke: Greziako garai arkaiko eta klasikoko emakumearen irudi estereotipatu gisa.(GRAL, 2017)
• Garmendia Garaizabal, Ixone Eukene. Munduko mitologiak aztertzen: Polifemo eta Tartaloren arteko konparaketan sakonduz. (2018)