Delfosko orakulua barruti sakratu handi bat izan zen, nagusiki Apolo jainkoari eskainia, erdian, bere tenplu handia zuena. Bertara joaten ziren greziarrak jainkoei aztoratzen zituzten gaiei buruzko galderak egitera. Grezian kokatua zen, Parnaso mendiaren magalean (Fozidako mendietan), itsasoaren mailatik 700 metroko garaierara eta Korintoko golkotik 9,5 kilometroko distantziara. Orain existitzen ez den aitzinako Delfos hiririk hurbil zen.

Fozida edo Fozia, Grezia erdialdeko antzinako eskualde bat da, Parnaso mendiaren mendiguneak zeharkatua. Grezia klasikoaren garaian, eskualde honen zati batek, aipaturiko mendiaren oinean dagoenak hain zuzen ere, Pyto edo Pito izena zuen, grezieraz Πυθω. Toki hau Delfos bezala ezagutzen dena da, hau da, Pyto eta Delfos sinonimoak dira.

Mendiko arroketatik, hainbat iturburu sortzen ziren, iturri ezberdinak eratzen zituztenak. Oso antzinatik ezaguna den iturrietako bat, Kastaliaren iturria da, erramu landarezko basotxo batez inguraturik, Apolori sagaratua. Elezaharrak eta mitologiak diotenez, Parnaso mendian eta iturri honetatik gertu zenbait jainkosa biltzen ziren, kantu eta olerkiaren jainkosa txikiak, Musak, iturrietako lamia ziren naiadeekin batera. Bilera hauetan, Apolok lira jo eta gainontzeko jainkosek kantatzen zuten.^[1]

Delfosko orakuluak eragin handia izan zuen Italia hegoaldeko eta Siziliako kostaldeen kolonizazioan. Mundu helenikoaren gune erlijiosoa izatera heldu zen.

Iteako portua Delfostik hurbilen zegoen itsasorako irteera zen.

Pito izena, Piton sugearengandik (Πυθων) hartua izan zen. Hau kobazulo batean bizi zen suge jakintsua omen zen, haren jakinduria bereganatzeko Apolok hil zuena, Apolo bera orakuluaren arduradun bihurtzeko. Mitologiak dioenez, Apolok, sugea hil ondoren, honen errautsak sarkofago batean gorde zituen, eta honen omenez, Pitiar Jokoak izeneko hil-joko batzuk sortu zituen. Beranduago, sarkofago hori onfalosaren azpian, Delfosko Apoloren tenpluan lurperatua zegoelako elezaharra bolo-bolo ibili zen. Onfalos hitzak "munduaren zilborra" esan nahi du. Izen honetatik eratorri zen Pitia edo Pitonisa (Πυθια), erantzunak interpretatzen zituzten emakumeei ematen joan zitzaien izena, hau da, orakulua. Apoloren tenpluari Pition (Πυθιον) ere deitzen zitzaion, eta, Apolo berari, Delfosen, Apolo Pitio deitu izan zitzaion.

Delfos toponimoa Delfinetik dator (Δελφινης), orakulua zaintzen zuen herensuge mitologikoaren izena zena, Apolo heldu aurretik. K.a. IV. mendetik aurrera, Piton deitzen hasi zitzaion Delfineren ordez, izatez, pertsonaia berbera zen arren. Elezaharraren jarraikako bi zati dira, Delfine toponimoa jarraituz, Apoloren tenpluari Delfinion (Δελφινιον) ere deitu izan zitzaion.

Orakuloaren ardatza Pitia edo Pitonisa zen, jainkoen asmoak interpretatzen zituen emakumezkoa. Jakin badakigu pertsonaia honen aukeraketa inongo klase ezberdintasunik gabe egiten zela. Hautagaiari gauza bakarra eskatzen zitzaion; bere bizitza eta ohiturak ezin hobeak edo akatsgabeak izatea. Izendapena bizi osorakoa zen, eta betirako santutegian bizitzeko konpromisoa hartzen zuen. Orakuluaren garai oparoetako mendeetan, hiru pitonisa izendatu behar izan ziren garai horretan egiten ziren kontaezinezko kontsultak aise erantzuteko. Baina, gainbehera garaian, bakar bat baino ez zen egon, nahikoa, behar ziren orakulu urri eta tartekatuentzat.

Kontsulta egiten zutenek, elkarrizketa bat izaten zuten harekin izaten zuten orakulua baino egun batzuk lehenago. Gertaera hau, ondo dokumentatua dago Antzinateko egileek ematen dituzten berrietan. Orakulua hilean behin ospatzen zen, 7an, Apoloren jaiotza eguntzat hartzen baitzen. Kontsulta egiten zuten pertsonak mota guztietakoak ziren, errege handietatik hasi eta jende xume eta txiroa arte. Lehenik, sakrifizio bat eskaintzen zen tenpluaren aurrean zegoen aldarean. Jarraian, zegozkien tasak ordaintzen ziren, eta azkenik, kontsulta egiten zuen pertsona Pitiaren aurrean aurkezten zen eta bere kontsulta hitz eginez egiten zuen, uste denez.

Oso gutxi ezagutzen da orakuluak jarraitzen zuen errituari buruz. Pitia aditon izeneko toki batean zegoen tripode baten gainean esertzen zen, Apolo Pitioren tenpluaren hondoan. Αδυτων hitzak, "santutegiaren hondoa" esan nahi du eta το αδυτων hitzek berriz, "sarrera debekatutako toki sakratua".

Dodonako orakuluan, kontsultak, berunezko xafletan grabatuak egiten ziren, indusketetan asko aurkitu izan direnak. Pitiak, apaiz batek batu eta hitz neurtuan idazten zituen erantzunak ematen zituen (benetako orakulua). Ondoren, kontsulta egiten zuen pertsonari ematen zitzaion. Lehen une batean, pitonisaren erantzunak hitz neurtuan izaten ziren, baina, Apolo musikaren jainkoa izaki jende askori oso bitxia iruditzen zitzaion iragarpenek hain melodia eta erritmo kalitate kaxkarra izatea. Eta beraz, laster, pitonisa, bere iragarpenak hitz lauan egiten hasi zen.

Gaiaren adituek aurre egin behar dioten misterioetako bat, Delfosko orakuluak hainbeste aldiz asmatu izana da. Jendeak orakulu honengan zuen fedea erabatekoa zen, baita asmatzen ez bazuen ere, kasu horretan, hutsa, esandakoaren interpretazioa zela esaten baitzen, eta ez orakulua bera.

Mendeetan zehar, bolo-bolo ibili da egia historiko baten itxura duen elezahar bat, orakulua eta pitonisaren egoerari dagokiona. Aipaturiko elezahar hau, III. mende eta IV. mendeko egileetatik hasita hedatu zen, Origenes eta San Joan Krisostomo bezala. Grezia klasikoa, jentiltasun itxi bat bezala ikusten zen garaia zen, umildu egin behar zena. Modu honetan, idazleek, mendeetan zehar arrakasta handia izan zuen zerbait asmatu zuten. Honela deskribatzen zuten:

Pitonisa edo Pitiaren tripodea, harkaitzaren pitzadura oso sakon batean zegoen. Pitzadura horretatik, emakumea berehala mozkor eta desesperazio egoera batean jartzen zuten gas toxikoak isurtzen ziren, dardara handiekin, hau da, trantzean zegoen, ilerik gabe eta ahotik bitsa botatzen. Gainera, erramu hostoak murtxikatzen zituen, egoera psikosomatiko hori lortzen laguntzen zuena.

Baina, egia esan, orain arte, ez da aurkitu orakuluaren uneari buruzko deskribapenik idazle greziar edo latindarren artean. Egile jentil bakar batek ere, ez du sekula kontsultaren eszena deskribatu, ezta Plutarkok ere bere Elkarrizketa Pitikoak liburuan. Beste alde batetik, Apoloren tenpluaren inguruan eginiko azkeneko arkeologia eta geologia azterketek, harkaitzean, elezaharrean aipatzen den pitzadura sakonik ez dagoela ziurtatzen dute.

Tradizionalki, Kreso erregeari emandako bi orakulu ezagutzen dira: Kreso (K.a. 560-546) Lidiako azkeneko erregea izan zen. Berataz (Herodoto Historia i.53 eta Zizeron Igarpenari buruz II, 115, 11)n, behin batean, orakuluari kontsulta bat egin ziola esaten da, persiar inperioa inbaditzeko prest baitzegoen, eta unea egokia zen jakin nahi zuen. Orakulua honela izan zen: ἤν στρατεύηται ἐπὶ Πέρσας, μεγάλην ἀρχήν μιν καταλύσειν / Croesus Halyn penetrans magnam pervertet opum vim. "Kreso, Halys ibaia zeharkatzen baduzu (Lidia eta Persia arteko muga egiten duena), inperio handi bat suntsituko duzu." Erantzuna, bere aldeko bezala interpretatu zuen, eta, inperio handi hori persiarrena zela uste izan zuen. Baina, gudu hartan suntsitua geratu zen "inperio handia" berea izan zen, eta Lidia persiarren mende geratu zen. Hau, erantzunen anbiguotasunaren adibide bat da. Horietako asko, egile klasikoek bilduak izan ziren. Egia esan, orakulua ez zen gertaerak asmatzen saiatzen, aholku onak ematen baizik, oso zaila ez zena, santutegian, ezagutzen zen munduko azken gertakizunen berri baitzuten.

Baita Jenofonte eta olerki gnomoniko bilduma batzuen arabera, errege beraren kontsulta baten aurrean, esaldi ospetsu hau erantzun zitzaion: εἰ θνητός εἶ, βέλτιστε, θνητὰ καὶ φρόνει. "Gizakia baldin bazara, pentsatu gizakien gauzetan". Maxima hau, autoestima eta zoriontasuna lortzeko, norberaren mugak ezagutu eta onartzearen ideian oinarritzen da

Tradizio batzuen arabera, Orakuluan lan egin zuen lehenengo pitia edo pitonisa, Sibila izenekoa zen, eta bere izena orokortu egin zen. Lanbide honen izendapen bezala erabiltzen jarraitu zen. Ez Homerok, (K.a. IX-VIII. mendeak) ezta Hesiodok ere K.a. VIII. mendea) ez dituzte sibilak aipatzen. Hauen izena, lehen aldiz, K.a. VI. mendean agertzen da eta Efesoko Heraklito filosofoa (K.a. 544-484) da pertsonaia hauek lehen aldiz aipatzen dituena. Pentsatzen zenez, Sibilak Asiakoak ziren, eta, nolabait antzinako pitiak ordeztu zituzten.

Parnaso mendiaren goi ordokian, itsasoaren mailatik 1400 metroko garaierara eta Delfos bezala ezagutzen den toki sakratutik bi ordu t'erditara "leizezulo korzireoa" bezala ezagutzen den leize bat dago. Toki hau, oso sarri erabili zuen gizakiak Neolitotik, horren lekuko bezala, margoturiko ontziak, besoak gorantz altxatuta dituzten zutikako idoloak edo tripodeetan eseriak, eta indusketetan argitara ateratako terrakotazko irudiak utziz. Irudi guzti hauek, orduko garai urrunetan, jainkoenganako gurtza garatzen hasi zela frogatzen dute. Garai honetan, Delfos izango zenaren kokalekuan, ez zen inor bizi.

Barruti sakratua nolakoa izan zenaren deskribapen nahiko zehatza, Pausaniasek K.a. II. mendean emandako informazioari eta indusketa arkeologikoek idazki horiei buruz eginiko baieztapenari esker ezagutzen dira.

Peribola izeneko hesi sakratu batek inguratzen zuen santutegia zegoen inguru osoa. Barrutiaren hego-ekialdeko ertzean, mendian gora igotzen zihoan bide sakratua hasten zen, sigi-sagaka zihoana eta altxor izeneko eraikin txikien aurretik igaroz, estadioaren aurretik eta zenbait monumenturen aurretik ere igaroz, Apoloren tenplua zen orakuluaren tenplura iritsi arte. Erromesa, bide sakratu honen ate nagusitik sartzen zen.

Santutegiaren atzealdean, labar batetara jaisten doan malda handi bat dago. Haranean, landatutako ehunka olibondoak ikus daitezke, hauen hedadura, Korintoko golkora heltzen delarik. Munduko olibadi handiena dela esaten da.

Altxor deitutakoak (θεσαυρυς) kapera txikiak ziren, non exbotoak eta dohaintzak gordetzen ziren. Azken hauek, sarri, oso aberats eta baliotsuak izaten ziren, benetako bitxiak. Honako kapera guzti hauek existitzen zirela ezagutzen da:

• Sirakusako altxorra
• Zireneako altxorra
• Knidoko altxorra
• Sifnoseko altxorra
• Sizioneko altxorra (oso garrantzitsua)
• Tebaseko altxorra
• Korintoko altxorra
• Etruriarren altxorra
• Atenastarren altxorra (zaharberritu den bakarra dena)

Apoloren tenpluaren aurrealdean zabaltzen zen terrazan zegoen sakrifizioen aldarea. Gainera, antzoki bat eraiki zen (K.a. IV. mendean), baita 7000 pertsonarentzako tokia zuen estadio bat ere, pitiar jokoetarako (azken hau K.a. 582an). Hipodromo bat ere bazegoen, oraindik aurkitu ez dena.

Aire librean eta barruti osoan zipriztinduak haitzurdin edo brontzezko estatuak aurkitzen ziren, hiri edo erregeen opariak, orakuluak emandako zerbitzuengatik esker on bezala.

• Apolo Pitio santutegiko jainko nagusia zen. Baina, neguko hilabeteetan, Dioniso jainkoak hartzen zuen protagonismoa, Apolo iparraldeko paradisura joaten baitzen. Arrazoi honegatik, apainketa ezberdina egin zen tenplu handiko tinpanoetan. Ekialdeko tinpanoan, apoloren hirukoa zizelkatu zen (Apolo, Artemisa eta Leto, eta, mendebaldekoan tiasoa, Dionisoren gurtza ospatzen zuten fededunen biltzarra zena.

• Atenea Pronaiaren santutegia Marmariako terrazan zegoen, behealderantz. Pronaia hitzak, "tenplua baino lehen dagoena" esan nahi du. Terraza hontan, doriar ordenako bi tenplu zeuden: bata Atenearen omenezkoa eta beste bat Artemisaren omenezkoa, altxor eolikoa ere bazegoen (Massaliako altxorra deitua, gaur egun Marsella) eta doriar altxorra. Eraikin hauekin batera, han bertan, K.a. IV. mendeko tholosa zegoen. Honen hondakinek oraindik zutik diraute.

• V. mendean zehar, Asklepio medikuntzaren jainkoaren gurtza ezarri zen.

Onfalosa, munduaren zilborra da. Elezaharrak, Zeusek, bi arranori, Unibertsoko aurkako bi tokitatik hegan egiteko agindu ziela dio. Arranoek, Delfosen elkar ikusi zuten, non, kono formako harri batek tokia adierazten duen. Harria, arrautza erdi forman, Apoloren tenplutik gertu egiten ari ziren indusketetan aurkitua izan zen. Munduaren zilborra irudikatzen zuten harri hauek, erdigunearen ikur ziren, munduaren sorrera hasiko zen tokiarena. Espazio zehatz batean jarriz, espazio hori sakratu egiten zuen eta gune erlijioso bihurtzen zuen. Delfosko onfalosaren kasuan, hala izan zen, eta santutegi hau, Grezia osoko zilbor edo gune erlijioso bihurtu zen.

Barrutian aurkitutako txanpon batzuetan, onfalosaren irudia ikus daiteke, eskematutakoa eta zirkulu baten erdian dagoen puntu batekin irudikatua.

Aurkitutako harria, Delfoseko museoan erakutsita dago.

Arkeologia eta antzinako idazkiengatik K.a. VIII. mendean Delfosko toki honetan eraikin sakratuak egon zirela ezagutzen da. Pausaniasek, K.a. II. mendeko historialariak, tradizioa biltzen du, eta, beste gauza batzuen artean, lehen tenpluak, bata erramuarekin, beste bat lumekin nahastutako erle argizariarekin, eta hirugarrena brontzearekin eraikiak izan zirela dio.

Arkeologiak, garai honetan, Apoloren izena jada ospetsua zela frogatzen du, ez bakarrik tokian, baizik eta baita lurralde urrunagoetan ere. Indusketetan argitara ateratako exbotoak, oso esanguratsuak dira: Apolo Pitioren ospea, toki urrunetan ezaguna zena, Tesaliako zaldiak, Peloponesoko tripodeak, Kretako edukiontzien euskarriak, etab...

Denbora igaro ahala, ofrendak gehituz joan ziren, batez ere brontzezko exbotoak. Kretar ezkutuak, korintiar kaskoak, Samosetik eta Peloponesotik iritsitako grifo burudun pertzak eta estatuatxo ezberdinak aurkitu dira.

K.a. VII. mendearen amaiera aldera, jada eraikitzen dira Atenea eta Apolorentzako tenplu bereziak, harrizkoak dira, zutabe dorikoekin. Euren hondakinak, denboraren igaroan, tenplu berriak eraikitzeko erabiliak izan ziren.

K.a. VI. mendearen hasieran, Delfosko santutegiaren eboluzioan eragin handia izan zuten bi gertaera gertatu ziren. Bata, Delfosen anfiktioniaren instalakuntza izan zen, bestea, Pitiar Jokoen berrantolakuntza.

Anfiktionia 12 herri (ez hiriak) batzen zituen liga erlijioso bat zen. Herri horietako gehienak Grezia erdialdekoak ziren. Bere bilerak, Antelako Demeter jainkosaren santutegian izaten zituen, Termopiletatik gertu. Delfosko orakuluaren ospea, jada Demeterrena baino handiagoa zenez, hara eraman zuten konfederazio honen egoitza, baina ez horregatik beste santutegia alde batera utziz. Erabaki honek, gerra sakratuak direlakoak sortu zituen. Hiru izan ziren.

Pitiar Jokoek, hasieran, zortzi urtetik behin ospatzen ziren. Ondoren, 4 urtera murriztu zuten, eta Olinpiar jokoekin tartekatzen ziren. Proba atletikoak, hipikoak eta lehiaketa lirikoak egiten ziren bertan. Garai honetan, Delfosen, antzoki bat eraiki zen, baita hipodromo bat ere, oso garrantzitsutzat jotzen ziren joko hauek ospatzeko.

Aberaste handia egon zen lehen gerra sakratuaren ondoren, non, hiri greziar batzuk, santutegiaren kontrola eta autoritatea lortzeagatik lehiatu ziren. Honekin, gainontzeko greziar herriekiko nagusitasuna eta ospea lortzen zuten, baita atzerriko erresuma batzuekiko ere. Ekarpenak, greziarren zein barbaroen aldetik izan ziren. Une honetan, Lidiako azken errege izan zen Kresok egin zuen oparia nabarmendu behar da: urrezko lehoi bat, urre lingotezko oinarri baten gainean, eta tona laurden pisatzen zuen urrezko ontzi bat.

K.a. VI. mendearen lehen erdialdean 12 altxor sortu egin ziren Apoloren tenpluaren inguruan. Tenplu zahar honek K.a. 548. urtean su hartu zuen, eta, sutearen ondoren, bere berreraikuntza oso motela izan zen. K.a. 505 arte ez zen amaitu tenplu berria, aurrekoa baino handiagoa. Bere eraikuntza, Alkmeonidas izeneko familia bati esker aurrera eramana izan zen, Atenasekoa. Herodotok dioenaren arabera, familia honek, greziar mundu osoko diru ekarpen guztia kudeatu zuen.

Exbotu eta ofrenda ekarpenak, gehi altxorren eraikuntza garai honetan zehar, oso handiak izan ziren:

• Sifnoseko altxorra K.a. 525. urtean, Gnidokoak bezalako kariatide erraldoiekin. Aro arkaikoko apaindura eta maisulanak, Gigantomakia irudikatzen duten erliebeekin. Sifnos, Delos uhartearen inguruan dagoen uharte greziarretako bat da, Antzinatean, uharte sakratua izan zena. Esaten denez, uharte honek urre meatzeak zituen, eta hondamendi baten ondoren urpean geratu ziren.

• Atenaseko edo atenastarren altxorra: Maratongo guduaren ondorioz eskainia, garrantzitsuena izatera iritsi zen. Atenasek, ondoren, arkupe bat eskaini zuen, Mikalako itsasmuturrean persiarren aurka lortutako garaipena oroitarazteko, eta, K.a. 468an, palmondo bat urrezko datilekin eskaini zuen, Zimon buruzagi militarrak, Milziadesen semeak, persiarren aurka Eurmidonte ibaiaren itsasoratzean lortutako garaipenaren ondoren. Altxor honetan, Pitaidari erreferentzia egiten dion testuari buruzko epigrafia ikus daiteke, atenastarrek Delfosera bidaltzen zuten prozesio bat zena, Parnaso mendiaren tokiren batean gertaturiko gertaeraren bat oroitarazteko. Diotenez, toki horretan, tximista bat erori zen jainkotiar seinale bezala. Historia guztia harrian idatzia dago Apolorentzako ereserki bezala, musika oharrekin lerroen artean.

• K.a. 480an, Gelon izeneko Gela eta Sirakusako tiranoak, kartagoarrak garaitu zituen Himera izeneko hirian, Sizilian. Esker on bezala, orakuluari, tripode bat urrezko Nike (garaipena) batekin eman zion.

• Polizalos (edo Polyzelos) printze siziliarrak, urte batean Pitiar Jokoetan irabazi zuen. Garaipen honen ondoren, Delfosko santutegiari, oso handia izan behar zuen kuadriga bat eman zion. Kuadriga honetatik, 1896an aurkitua izan zen auriga ospetsua kontserbatzen da.

Mende honetan zehar, Delfosko santutegiari batere onik egin ez zioten hondamendi batzuk gertatu ziren:

• K.a. 373an, Alkmeonidas familiak eraikitako tenplua suntsitu zuen lurrikara bat gertatu zen.

• K.a. 356tik K.a. 346ra bitartean, hirugarren gerra sakratua gertatu zen, eta, horien ondorio bezala, suntsipena eta kalte konponezinak gertatu ziren. Foziarrek, tesaliar, beoziar eta Mazedoniako Filipo II.aren aurka borrokatu zuten, Delfosko orakuluarekiko nagusitasuna lortzeko asmoz. Gerra hainbeste kostatu zitzaien, santutegiko altxorrik hoberenak bereganatu zituztela. Urrea eta zilarra urtu zuten, eta, emaitza horrekin, euren soldaduei ordaindu ahal izan zieten. Baina, handik gutxira, Filipo II.ak toki sakratuko autoritate osoa bereganatu zuen, eta foziarrak, hauek lapurtutako guztia dohaintzetan itzultzera behartu zituen.

• K.a. 339. urtean, laugarren gerra sakratua gertatu zen, lokriarren herriak Atenasi aurre egin zionean eta Eskines politikoak, Filipo II.aren jarraitzailea zenak Anfisa hiriari aurre egin zionean. Gertaera hauen ondorioa, Keroneako gudua izan zen, K.a. 338an, non atenastarrak eta tebastarrak garaituak izan ziren. Mazedoniarrek, ordutik, Grezia osoko nagusitasuna izan zuten.

Aro helenistikoan zehar, Alexandro Handiaren ondorengoek zabaldua, estadio berri bat eta antzoki berri bat eraiki ziren.

Etoliarrek (Delfosko jaunak), ofrenda asko oparitu zituzten estatua eta zutabe eran. Baina garai honetako emale eskuzabalenak, Pergamoko erregeak izan ziren, zenbait alditan, dirua eta langileak eskaini zituztenak santutegiaren mantenurako. Pergamoko erregea zen Atalo I.ak, multzo monumental bat oparitu zuen galatarren aurka lortu zuen garaipena ospatzeko. Dohaintza hain kalitate onekoa izan zen, Delfosko etoliarrek, anfiktioniako partaideekin batera, Atalo eta Eumenes II.aren estatuak pilare batzuen gainean altxatzea agindu zutela, eta tenpluko fatxadaren ondoan jarri zituzten. Mazedoniako Perseok ere bere irudia zuen estatua bat oparitu zuen, baina, beranduago, hau garaitu zuenak, Pablo Emilio jeneral erromatarrak, Perseoren estatua kentzea agindu zuen, Pablo beraren irudia zuen beste bategatik ordezkatzeko.

Garai honetakoak dira eraikinen harresiak estaltzen zituena eta harresi poligonaleko epigrafiak. Bertan, ohore eskubideei eta esklabuen askapenari buruzko testuak irakur daitezke. Apolo zen askapen hori bermatzen zuena, zegokion diru kopurua ordaindu ondoren. Garai honetakoa da, baita ere atenastarren altxorraren epigrafia.

Gainbehera, K.a. I. mendean hasi zen, eta III. menderarte jarraitu zuen. Denbora honetan, oraindik errespetatua zen orakulua, ospea eta bisitariak galtzen hasi zen. K.a. I. mendean izan zen Kastaliako zintzurrean harri iturri baten taila egin zen garaia, antzinatik iturburu sakratua egon zen tokian.

Santutegiaren, bere monumentuen eta bere altxorren mantenurako funtsak, azkar gutxitzen ari dira, belarra eraikinen artean hazten da, modu basatian, zura usteldu egiten da eta zikintasuna nabaritzen hasten da. Gainera, Apoloren tenpluan, Domiziano erromatar enperadoreak konponarazi zuena, sute bat egon zen. Plutarko idazle greziarrak (46-125, gainera, bere bizitzako azken urteetan, anfiktioniako administratzaile izan zenak, garai horretan, bere Pitiar Elkarrizketak idatzi zituen, eta liburu honetan, Delfosko santutegiak ematen zion utzikeri itxura komentatu zuen.

Guzti hau gora-behera, anfiktioniak biltzen jarraitzen du, Pitiar Jokoak antolatzen ditu, estatua batzuk altxatzen dizkie kontsul eta enperadore erromatarrei eta orakulua, oraindik ere kontsultatua da. Baina eskakizunak, jada, beste mota batetakoak dira: jada ez zaio aholkurik eskatzen borroka, erregealdi gobernari eta antzeko gauzei buruz. Uneko kontsultak bidaia, ezkontza eta etxeko beste hainbat konturi buruzko aholkuak dira. Orakuluak, herrien etorkizunean eta politikan eragina izateari utzi dio. Bere garai gailen pixkateko azken unea, Antoninoen erregealdian ematen da, II. mendean. Enperadoreek, orakuluarekin korrespondentzia izaten jarraitu zuten. Korrespondentzia hau, gaurko egunetara Apoloren tenpluko kontrahormatan grabatua iritsi da.

Hadriano erromatar enperadoreak (46-125) ere bisitatu zuen Delfos. Bertan, estatu bat eraikiarazi zuen (indusketetan aurkitua izan dena) bere gogokoena zen Antinooren omenez, modu misteriotsuan Nilo ibaian itota hil zena.

Herodes Atikok (101-177, politikari eta hizlari greziarra, sofista eta literaturaren babeslea, aberastasun handia izateaz gain, honen zati bat Delfosi eman zion estadioko harmailak berreraikitzeko. Bere familiaren estatuak eraikitzea ere agindu zuen.

Baina, jada II. mendean, santutegiak, fededunak baino kuxkuxeroak ziren bisitariak jasotzen zituen. Bidaiariak hara heltzen ziren kuxkuxean aritzeko eta ez barrutia toki sakratu bezala erabiltzeko. Pausanias izan zen bisitari hauetako bat, kulturadun gizon eta antiagoleko gauzen maitale bezala iritsi zena eta ondoren, bere inpresioak historialari bezala kontatu zituena. II. mendeko jendearentzat, garai gailena eta santutegia toki sakratu bezala erabiltzeko garaia, XXI. mendeko jendearentzat Pizkunde garaiko gertaerak bezain urrun zegoen. Jada K.a. 87. urtean Silak aberastasun sakratu asko bereganatu zituen, baita metal preziatuetan eginiko ofrendak ere. Gauza bera egin zuen Neronek I. mendean. III. mendean Konstantino I.a Handia enperadoreak, oraindik geratzen ziren pieza urrietako bat eraman zuen Konstantinoplara, gaur Istanbul dena. Atal hori zutabe serpentinoa zen, exentu altxatzen zena eta inork baliozkotzat jotzen ez zuena, foziarrek, 700 urte lehenago bere urrezko tripodea eraman zutenetik. Oraindik ere mantentzen da zutabe hori.

III. mendean, herulo, godo eta bastarnoek, kanpaina bizietan Erdialdeko Grezia osoa, Atika eta Peloponesoa zeharkatu zituzten, guztia suntsitu eta harpilatuz. Delfosen, oraindik zutik gera zitezkeen estatua batzuk suntsitu zituzten, eta gainontzekoa behera etorri zen Teodosio I.a Handia enperadorearen ediktuaren ondoren. Ediktu honekin jentiltasunaren idolo guztiekin amaitu nahi izan zen, honela, Delfosko orakulua itxiz, bere aktibitatea 390ean amaitu zuena. Hondamena erabatekoa izan zen urteen igaroan, eta, antzina barrutian aurkitzen ziren ehundaka estatuetatik, bakar bat bera ere ez zen zutik geratu.

Delfosko barrutia, sekula ez zen biztanlerik gabe geratu. Bere esistentziaren arrazoia ahaztu ondoren, bere hondakinak estaltzen joan ziren eta hiri txiki oso bat eraikitzen joan zen

V. mendean zehar, Delfosko eremua artzapezpikutza baten egoitza izan zen, eta, horretarako, eliza batzuk eraiki ziren, material bezala, aurreko monumentuetako haitzurdina erabili zelarik; basilika bat eraiki zen, adreilu eta harri hormazko eraikin garrantzitsuak, bainu tokiak, etab... Guzti hori, inbasio eslabiarretatik babestuko zuen harresi batekin inguratu zen. Hiria, mendeen igaroan, hazten joan zen, eta gainontzeko guztia hain ahaztua izan zen, XVIII. mendean, adituek, Apoloren Santutegia zehazki non kokatua egon zen zalantza izan zutela. Antzinako testuengatik, bazuten ideiaren bat, baina ia ezinezkoa zen arrastoren bat aurkitzea. Ustekabeko aurkikuntza bati esker, azterketa sistematikoak eta indusketak hasi ziren arte.

1676an Jacques Espon frantziarra eta George Wheler ingelesa, santutegia zegoen tokira iritsi ziren, une horretan Castri izeneko herrixka batean bihurtua zegoena. Toki horretatik egin zuten bisitan, hain zuzen ere, antzinako gimnasioaren harresien gainean eraikitako monasterio baten elizako inskripzioetaz ohartu ziren. Inskripzio hauetan Delphi hitza irakurri ahal izan zuten. Gauza bera gertatu zitzaien herrixkako etxe batzuetan. Urte hauetan, historialarientzat ez zen berri bat baino gehiago izan. Ez zen indusketarik egon.

Bi mende igaro ondoren, 1840an Karl Otfried Müller izeneko arkeologo alemaniar batek toki honetan lan egin zuen, eta, herrixkako etxeen artean, santutegiaren barrutiko harresi poligonalaren zati bat aurkitu zuen. Aurkikuntza, lanean jarraitzeko dei bat izan zen. Arkeologo alemaniar eta frantziar gehiago iritsi ziren, pixkana-pixkana, toki hartan ezkutatzen zen bitxi arkeologikoaren arrastoak aurkitu zituztenak. Baina lan hau oso zaila zen, izan ere herrixka bertan egoteak, indusketak benetan egitea eragozten baitzuen. Orduan, Castri herrixka beste toki batetara eramateko tratu eta egitasmoak hasi ziren, 1881ean greziar eta frantziar gobernuen artean hitzarmen bat egon zen arte (azken hau indusketetan oso interesatua), kokapen berria desjabetu, eraman eta berreraikitzeko, gaur egun, Delfí (Delfos) izena duen hiria dena.

Aktibitate arkeologiko handi bat hasi zen, Atenasko Frantziako Arkeologia Eskolako nagusia zen Théophile Homollek zuzendutakoa. Atalak agertzen hasi ziren, estatua kriselefantinoen hondakinak (hau da, bolizko aurpegia, eskuak eta oinak eta urrezko ilea zuten estatuak), eraikin harriak, apurtutako zutabeak, etab... Gero, zaharberritzeak etorri ziren Frantziako Arkeologia Eskolak aurrera eramandakoa, gehi Atenasko Udaletxearen diru laguntza bat eta greziar hiritarren diru laguntza partikularrak. Honela, zaharberritzea ikusi zuten:

• Atenastarren altxorrak, atalez atal berreraikia izan zena
• Apoloren tenpluak, horren zutabe batzuk baino ez direla mantentzen
• Estadioak, Antzinateko hoberen kontserbatuena dena
• Atenearen Tholos edo santutegiak
• Kastaliaren iturriak
• Erromatar agorak
• Kiosen aldareak
• Zenbait zutabek

Ataletako asko, Delfosko Museora eramanak izan ziren, gaur egun, Antzinateari dagokionez, Greziako aberatsenetako bat dena, beste batzuen artean, Polyzelosek ofrendaturiko tamaina naturaleko brontzezko auriga, Naxoseko esfingea, Argoseko bikiak eta onfalosaren erromatar kopia bat munduaren erdigunea edo "zilborra" Delfosen adierazten zuen arraultza formako harria zena, eta Apoloren tenpluari eginiko indusketetan aurkitua izan zena.

1. ↑ (Gaztelaniaz) «Delfos, el oráculo del dios Apolo» historia.nationalgeographic.com.es 2017-06-13 (Noiz kontsultatua: 2020-04-20).
2. ↑ (Gaztelaniaz) «Así funcionaba el oráculo de Delfos» La Vanguardia 2019-10-17 (Noiz kontsultatua: 2020-04-20).

• Delfosko auriga

• (Gaztelaniaz) Orakulua