Nilo

Nilo
Datu orokorrak
Garaiera2.700 m
Motaibai
Luzera6.650 km
6.690 km
2.850 km
Geografia
Map
Koordenatuak15°38′25″N 32°30′20″E / 15.64014°N 32.5055°E / 15.64014; 32.5055
Hidrografia
Ibaiadarrak
Arroaren azalera3.400.000 km²
Arro hidrografikoaNiloren arroa
Ur-emaria2.830 m³/s
IturburuaNilo Zuria eta Nilo Urdina
Bokalea
()		Mediterraneoa

Nilo, Afrika ipar-ekialdean iparralderantz doan ibai nagusi bat da. Mediterraneo itsasora isurtzen da. Niloa Afrikako ibairik luzeena da. Historikoki, munduko ibairik luzeena izan dela uste izan da,[1][2] nahiz eta ikerketa batzuek Amazonasek apur bat luzeagoa dela iradoki duten.[3][4] Munduko ibai nagusien artean, Niloa ur-fluxuaren arabera (urteko metro kubikotan neurtuta) txikienetakoa da.[5] Gutxi gorabehera 6.650 km luzera du, eta bere arro hidrografikoa hamaika herrialdetan banatzen da: Kongoko Errepublika Demokratikoa, Tanzania, Burundi, Ruanda, Uganda, Kenya, Etiopia, Eritrea, Hego Sudan, Sudan eta Egipto.[6] Bereziki, Niloa Egipto, Sudan eta Hego Sudanen ur iturri nagusia da.[7] Gainera, Niloak nekazaritza eta arrantza sustatzen dituen motor ekonomiko garrantzitsua da.

Ibaiak bi adar nagusi ditu: Nilo Zuria eta Nilo Urdina. Nilo Zuria (luzeena) Victoria lakuan jaio eta Afrikako Laku Handiak zeharkatzen ditu; Nilo Urdina, berriz, Etiopiako Tana aintziratik dator, eta uraren eta sedimentuen % 80 inguru ematen du.[8] Bi adarrak Khartumen elkartzen dira, Sudaneko hiriburuan, Mediterraneo itsasorantz jarraitu aurretik.[9]

Ibaiko iparraldeko zatia ia osorik Nubiar Basamortutik igarotzen da iparralderantz, Kairoraino eta bere delta handiagatik Mediterraneo itsasora isurtzen da Alexandrian. Egiptoko zibilizazioak eta Sudango erresumek ibaiaren eta bere urteroko uholdearen menpe egon dira antzinatik. Egiptoko biztanleria eta hiri gehienak Asuango presaren iparraldean dauden Nilo haraneko zati horien inguruan daude. Antzinako Egiptoko kultur eta historialeku gehienak ibaiaren ertzean garatu eta aurkitzen dira. Niloa, Rhône eta Po ibaiekin batera, Mediterraneo itsasora ur-emari handiena duten hiru ibaien artean dago.[10]

Etimologia

Nilo izena arabierazko 'nīl hitzetik dator, eta hau grezierazko Neilos (Νειλος) hitzetik, euskaraz «Ibaiko harana» esan nahi duena. Antzinako Egipton Hapy (Ḥˁpī) edo Iteru (itrw) esaten zioten ibaiari, hau da «Ibai handia». Koptoeraz, piaro (sahidikoaz) edo phiaro (bohairikoaz) hitzek «Ibaia» esan nahi dute (hitzez hitz «Ubide handia»).

Norabidea

Niloren drainatze-arroa[11]

Ibaia guztira 6.650 km luze da Victoria Lakuaren eta Mediterraneo Itsasoaren artean, eta Lurreko ibairik luzeenetako bat da. Niloren drainatze-arroak 3.254.555 kilometro karratu hartzen ditu, Afrikako azaleraren % 10 inguru. Hala ere, beste ibai handi batzuekin alderatuta, Nilok ur gutxi garraiatzen du (Kongo ibaiak daramanaren % 5 soilik, adibidez).[12] Niloren arroa konplexua da eta, horren ondorioz, emaria bere ibilbide nagusiko edozein puntutan faktore askoren mende dago, hala nola klima, desbideratzeak, lurruntzea eta ebapotranspirazioa, eta lurpeko uren fluxua.

Jartumetik hegoaldera, ibaia, Nilo Zuria bezala ezagutzen da, No lakuaren eta Jartum lakuaren arteko sekzioa deskribatzeko modu mugatuan erabiltzen den terminoa. Jartumen, ibaiak Nilo Urdinarekin bat egiten du. Nilo Zuria ekuatore Afrikako ekialdean hasten da, eta Nilo Urdina, berriz, Etiopian. Bi adarrak Ekialdeko Afrikako Rift Haranaren mendebaldeko alboetan daude.

Khartumetik Aswaneraino doa, basamortua zeharkatuz, eta Atbara du ibaiadar bakarra. 1.800 kilometroko tarte horretan, sei ur-jauzitan amiltzen da. Behetik gora lehenbizikoa Aswanen dago, bigarrena Wadi Halfan, hirugarrena Kerman, laugarrena Abu Hamed eta Dongola artean, bosgarrena Berberetik 45 kilometrora eta seigarrena Khartumetik 80 kilometrora.

Ibaiaren Iturriak

Nilo Urdinaren iturria Tana aintzira da[13], Gish Abay eskualdean, Etiopiako lurralde garaietan.[14][15]

Udaberria Victoria lakuan

Nilo Zuriaren iturria, mendeetako esplorazioaren ondoren ere, eztabaidagai izaten jarraitzen du. Nilo Zuria elikatzen duen iturririk urrunena Kagera ibaia da, baina Kageraren ibaiadarrak Nilo Zuriaren iturri urrunena bezala daude lehian. Horietako bi Burundin hasten dira: Ruvyironza ibaia (Luvironza bezala ere ezaguna) eta Rurubu ibaia.[16][15] Gainera, 2010ean, Ruandako esploratzaile talde bat[17] Rukarara ibaiadarraren iturri gisa deskribatutako leku batera iritsi zen,[18] eta, Nyungwe basoan oihanez estalitako mendi-mazela menditsuetatik bidea irekitzean, gainazaleko ur-fluxu handi bat aurkitu zuten (estazio lehorrean) ibaian gora kilometro batzuetan, eta iturri berri bat aurkitu zuten, Nilori 6,758 km-ko luzera emanez.

Ugandan

Nilo Zuria Victoria aintziratik irteten da Jinja inguruko Ripon ur-jauzietan, Ugandan, "Nilo Victoria" bezala. 130 kilometro egiten ditu iparralderantz Kyoga aintziraraino. Ibaiaren sekzio honetako 200 kilometro inguruko azken zatia aintziraren mendebaldeko ertzetan hasten da, eta lehenik mendebalderantz egiten du, Masindi Portetik hegoalderaino. Han, ibaiak iparralderantz egiten du, gero zirkuluerdi handi bat egiten du ekialderantz eta iparralderantz, Karuma ur-jauzietaraino. Gainerakoan, mendebalderantz egiten du, Murchison ur-jauzietatik barrena, Alberto lakuaren iparraldeko ertzetara iritsi arte. Han, ibai-delta esanguratsua osatzen du. Albert lakua Kongoko Errepublika Demokratikoarekin mugan dago, baina Nilo ibaia ez da mugako ibaia puntu horretan. Albert lakutik irten ondoren, ibaiak iparralderantz jarraitzen du Ugandan zehar eta Nilo Albert izenez ezagutzen da.

Hego Sudanen

Nilo Zuria Hego Sudanerantz doa, Nimuletik hegoaldera, non Bahr al Jabal ("Mendiko ibaia")[19] izenez ezagutzen den. Hiriaren hegoaldean, Achwa ibaiarekin bat egiten duen gunea dago. Bahr al Ghazal, 716 kilometroko luzera duena, Bahr al Jabal ibaiarekin elkartzen da No aintzira izeneko aintzira txiki batean, honen ondoren, Nilo, Bahr al Abyad edo Nilo Blanco deitzera pasatzen delarik, bere uretan zintzilik dagoen buztin zurixkaren ondorioz. Nilok gainezka egiten duenean, lohi ugariko biltegi bat uzten du, lurra ongarritzen duena. Nilo ibaiak ez du gainezka egiten Egipton 1970ean Asuango presa eraiki zenetik. Ibaiaren bigarren mailako beso bat, Bahr el Zeraf, Bahr sekziotik Niloren Jabalera desbideratzen da eta Nilo Zurira elkartzen da berriro.

Mongallako Bahr al Jabal ibaiaren emaria ia konstantea da urte osoan, eta 1,048 m3/s-ko batez bestekoa du. Mongallaren ondoren, Bahr al Jabal ibaia Sudd eskualdeko zingira erraldoietan sartzen da. Niloko uraren erdia baino gehiago galdu egiten da urtegi honetan, lurrunketa eta transpirazioagatik. Nilo Zuriaren batez besteko emaria, urtegien amaieran, 510 m3/s ingurukoa da. Hortik Sobat ibaia dago Malakalen. Urtero, Nilo Zuriak, Malakaletik gora, Niloren fluxu osoaren % 15 inguru hartzen du.[20]

Nilo Zuriaren batez besteko emaria Kawaki Malakal lakuan, Sobat ibaiaren azpian, 924 m3/s da; gehieneko emaria 1,218 m3/s ingurukoa da urrian, eta gutxieneko emaria 609 m3/s ingurukoa da apirilean. Fluktuazio horren arrazoia Sobaten emariaren funtsezko aldaketa da, martxoan 99 m3/s-ko gutxieneko emaria baitu eta urrian 680 m3/s-tik gorako gehieneko emaria.[21] Urtaro lehorrean (urtarriletik ekainera), Nilo Zuriak Niloren emari osoaren % 70 eta % 90 artean laguntzen du.

Sudanen

Renken azpitik, Nilo Zuria Sudanen sartzen da eta iparralderantz doa Jartumeraino, non Nilo Urdinarekin topo egiten duen.

Niloren Sudango ibilbidea bereizgarria da. Sei ur-jauzien taldetatik igarotzen da, seigarrenetik, Sabalokan, Jartumetik iparraldera, Abu Hamaderaino. Nubiar Swell ibaiaren jasotze tektonikoak hego-mendebalderantz desbideratzen du ibaia 300 km baino gehiagoz, Erdialdeko Afrikako Zizaila Eremuaren egiturari jarraituz, Bayuda basamortua besarkatuz.

Nilo Zuria Ugandan

Al Dabbahn iparralderantz jarraitzen du, Asuango lehen ur-jauzirako norabidean, Eratostenesek aipatutako Niloren hegoaldearen formako Bihurgune Handia osatuz.[22][23]

Sudan iparraldean, ibaia Nasser lakuan sartzen da (Sudanen Nubia aintzira bezala ezagutzen dena), zati handiena Egipton duena.

Egipton

Asuango presaren azpitik, Nasser lakuaren iparraldeko mugan, Nilok bere ibilbide historikoari ekiten dio berriro. Kairotik iparraldera, Mediterraneoan itsasoratzen diren bi adarretan banatzen da Nilo ibaia: Rosetta adarra mendebaldean eta Damietta adarra ekialdean, Niloren Delta osatuz.

Niloren delta espaziotik

Sedimentuen garraioa

Nilok Egipton urtero garraiatzen dituen sedimentuak kuantifikatu egin dira.[24]

  • Asuanen: 0,14 milioi tona sedimentu eseki eta % 28 gehiago hondoko kargan.
  • Beni Suefen: 0,5 milioi tona sedimentu eseki eta % 20 gehiago hondoko kargan.
  • Qenan: 0,27 milioi tona sedimentu eseki eta % 27 gehiago hondoko kargan.
  • Sohagen: 1,5 milioi tona sedimentu eseki eta % 13 gehiago hondoko kargan.

Ibaiadarrak

Nilo Gorria

Nilo Urdinarekin bat egiten duen tokiaren azpitik, ibaiadar garrantzitsu bakarra Atbarah ibaia da, Nilo Gorria bezala ere ezagutzen dena. Itsasorako bidearen erdian, gutxi gorabehera, Etiopian sortzen da, Tana lakuaren iparraldean, eta 800 kilometro inguruko luzera du. Atbarah Etiopian euria egiten duenean bakarrik isurtzen da eta oso azkar lehortzen da. Aldi lehorrean, urtarriletik ekainera, normalean Jartumetik iparraldera lehortzen da.

Nilo Urdina

Artikulu nagusia: Nilo Urdina

Nilo Urdina (amhareraz: ዓባይ, ʿĀbay)[25][26] Tana lakuan jaiotzen da, Etiopiako goi-lautadan. 1.400 kilometro inguru egiten ditu Khartumeraino, han Nilo Urdina eta Nilo Zuria elkartzen baitira Nilo ibaia osatzeko.[27] Nilo ibaiak garraiatzen duen uraren %90a eta sedimentuen %96a Atbarah Nilo Urdinatik datoz[28], biak Etiopian sortzen direlarik; ur horren %59a Nilo Urdinak ekartzen du. Sedimentuen higadura eta garraioa Etiopiako eurite sasoian bakarrik gertatzen dira, prezipitazio handiak izaten direnean goi-lautadan; urtearen gainerakoan, Etiopiako ibai handiek Nilorantz isurtzen duten fluxua ahulagoa da. Denboraldi lehorretan eta lehorteetan, Nilo Urdina erabat lehortu daiteke.[29]

Nilo eta Itsaso Gorriaren ikuspegia, hauts ekaitzarekin.[30]

Nilo Urdinaren emaria nabarmen aldatzen da urteko zikloan, eta Nilo ibaiaren fluxu naturalaren aldakortasun handiaren eragile nagusia da. Denboraldi lehorrean, Nilo Urdinaren emari naturala oso baxua izan daiteke, nahiz eta goiko presak ibaiaren fluxua erregulatzen duten. Euri-sasoian, Nilo Urdinaren gehieneko fluxua 5.600 m³/s baino handiagoa izan ohi da abuztuaren amaieran, denboraldi lehorrarekin alderatuta desberdintasun nabarmena erakutsiz.

Ibaian presak eraiki aurretik, urteko emaria asko aldatzen zen Asuanen. Gehieneko fluxuak, 8.200 m³/s baino handiagoak, abuztuaren amaieran eta irailaren hasieran gertatzen ziren, eta gutxienekoak, 550 m³/s ingurukoak, apirilaren amaieran eta maiatzaren hasieran izaten ziren.

Bahr el Ghazal eta Sobat ibaia.

Bahr al Ghazal eta Sobat ibaia dira Nilo Zuriaren bi adar garrantzitsuenak emariari dagokionez.

Bahr al Ghazal-eko drainatze-arroa Nilo ibaiaren azpiarroen artean handiena da, 520.000 kilometro karratuko hedadurarekin, baina ur kantitate erlatiboki txikia ematen dio Nilori, 2 m³/s inguru urtean, Sudd-eko hezeguneetan ur bolumen handiak galtzen direlako.

Sobat ibaia, No aintziraren azpitik hurbil Nilorekin bat egiten duena, 225.000 kilometro karratuko lurraldea drainatzen du, baina Nilori 412 m³/s ematen dizkio urtean.[31] Uholde garaian, Sobatek sedimentu kantitate handiak garraiatzen ditu, eta horrek nabarmenki areagotzen du Nilo Zuriaren kolorea.[32]

Nilo Horia

Niloko Horia antzinako ibaiadar bat izan zen, eta Chad ekialdeko Ouaddaï mendiguneak Niloko ibaiaren haranarekin lotzen zituen, gutxi gorabehera K.a. 8000 eta 1000 bitartean.[33] Haren hondarrak Wadi Howar izenez ezagutzen dira. Wadi honek Gharb Darfur zeharkatzen du, Chaden iparraldeko mugaren ondoan, eta Nilorekin bat egiten du Gran Kurbaren hegoaldeko muturrean.

Historia

Nilo Egiptoko zibilizazioaren erroa izan da Harri Arotik, populazio gehiena eta Egiptoko hiri guztiak Aswanetik iparraldera dauden Niloko haraneko alde horietan zehar garatuz. Hala ere, Nilok askoz mendebalderago iragan ohi zuen gaur egun Libiako Wadi Hamim eta Wadi al Maqarren barrena, eta Sidrako golkora isurtzen zen.[34] Izotz aroaren amaieran itsas mailak gora egin ahala, gaur egun Nilo iparraldea den errekak antzinako Nilo harrapatu zuen Asyutetik gertu.[35] Klima aldaketa honek Saharako basamortuaren egungo hedadura ere ekarri zuen, K.A 3400 inguruan.

Khufu adarra

Giza piramidearen konplexuak, hasiera batean, jada existitzen ez den Niloren adar batean egin zen. Adar hau emari gehiago izan zuen Afrikako Aro Hezean. [36]

Antzinako niloak

Nilok bost fase ditu:

  • I) Goi Miozenoko Eonilo, 6 milioi urte ingurukoa BP;[37][38]
  • II) Goi Pliozenoko Paleoniloa, 3,32 milioi urte ingurukoa BP, eta Pleistozenoan zehar;
  • III) Niloren faseak, Proto-Nilo barne, BP 600.000 urte inguru hasten dira;
  • IV) Pre-Nilo;[39]
  • V) 400.000 urte ingurura Neo-Nilora igarotzea.[37][39]

Etiopiako Goi Lurretatik iparralderantz joanez, satelite bidezko irudiak erabili ziren basamortuko ur lehorrak identifikatzeko Niloren mendebaldean. Arroila batek, orain betea, Eonilo irudikatzen du, duela 23 edo 5,3 milioi urte itsasoratu zena. Eonilok sedimentu klastikoak garraiatu zituen Mediterraneora; zenbait gas naturaleko soroak aurkitu dira sedimentu horien barruan.

Mesiniako Miozenoko gazitasun krisian zehar, Mediterraneo itsasoa arro itxi bat zenean eta hutsik edo gutxi gora-behera lurrunduta zegoenean, Nilok base maila berrira jaitsi zuen bere ibilbidea, Aswanen munduko ozeanoaren mailatik ehunka metro beherago eta Kairon baino 2.400 metro beherago (7.900 ft) egon zen arte[40] [41]. Honek arroila oso luze eta sakon bat sortu zuen, Mediterraneoa birsortu ondoren sedimentuz bete zena. [42]

Tanganyika aintzirak iparralderantz egin zuen Niloraino, Virunga sumendiak Ruandan bidea oztopatu zion arte. Garai hartan, Nilo askoz luzeagoa zen, Zambia iparraldean bere bururik urrunenak zituela. Gaur egun existitzen den Nilo lehen aldiz isuri zen Würmeko glaziazio garaiaren lehen zatietan.

Nilo integratua

Bi teoria daude Nilo integratuaren garaiari buruz. Bata da Niloren drainatze integratua adin txikikoa dela eta garai batean Niloren arroa arro txikiagoetan zatituta zegoela, Iparraldekoena bakarrik elikatzen zuen gaur egungo Egipto eta Sudango Niloren ibilbidea. Rushdi Saidek dio Egiptok hornitzen zituela Niloko ur gehienak historiaren lehen zatian.[43]

Beste teoriaren arabera, Etiopiatik Nilo Urdina, Atbara eta Takazze ibaien baliokide diren ibaien bidez egindako drainatzeak, Egiptora isurtzen ziren Nilo egiptoarraren bidez, Tertziario aroa gertatu zenetik.

Niloren ibilbidearen mapa

Salamak iradokitzen du Paleogeno eta Neogeno aldietan (duela 66 milioi eta 2.588 milioi urte bitartean) kontinente itxiko arro bereizi batzuek Sudango Rift Sistemaren zati nagusietako bat hartzen zutela: Mellut Rift, Nilo zuria rift, Nilo urdina rift, Atbara rift eta Sag El Naam rift [44]. Riff hau oraindik aktibo egon ahal da, bere iparraldeko eta hegoaldeko mugetan aktibitate tektonikoa duelako. Baliteke Sudd zingirak, arroaren erdialdea osatzen duenak, behera egitea oraindik. Nilo Zuriaren Rift sistema, nahiz eta Bahr el Arab baino sakonagoa izan, 9 kilometro (5,6 mi) sakoneran dago. Nilo urdina Rift Sistemaren esplorazio geofisikoak sedimentuen sakonera 5 – 9 kilometrokoa (3,1 – 5,6 mi) izan zela kalkulatu zuen.

Nilo egiptoarra Sudango Nilorekin lotuta dago, Ekialdeko, Erdialdeko eta Sudango Rift sistemetako aktibitate tektonikoaren egungo faseetan Etiopiako eta Ekuatore buruko urak harrapatzen dituena. Atbarak gainezka egin zuen bere arro itxian duela 100.000 eta 120.000 urte arteko aldi hezeetan. Nilo Urdina Nilo nagusiarekin konektatu zen 70.000 eta 80.000 urte bitarteko aldi hezean. Bahr El Arab eta Nilo zuria Riftsen sistema aintzira itxi bat izan zen Victoria Nilok sistema nagusiarekin duela 12.500 urte inguru Afrikako hezetasun garaian izan zuen lotura arte.

Niloaren eragina egiptoar zibilizazioaren sorreran

Herodotok, greziar historialariak, "Egipto Niloren oparia izan zen" idatzi zuen. Elikagai iturri amaiezina, berebiziko garrantzia izan zuen egiptoar zibilizazioaren garapenean. Ibaiak ibaiertzetatik urtero gainezka egiten zuenez eta sedimentu geruza berriak metatzen zituenez, inguruko lurrak oso emankorrak ziren. Antzinako egiptoarrek garia, linoa, papiroa eta beste uzta batzuk landu eta merkaturatu zituzten Niloren inguruan. Gari uzta garrantzitsua izan zen Ekialde Hurbilean. Merkataritza sistema honek Egiptok beste herrialde batzuekin zituen harreman diplomatikoak bermatzen zituen eta egonkortasun ekonomikoa lortzen laguntzen zuen. Antzinako garaietatik Nilon zehar merkataritza handia egin zen. Antzinako egiptoarrek Nilo ibaiaren uholdeei eta antzinako egiptoar zibilizazioari ekarri zizkion mirariei buruzko doinu bat sortu eta abestu zuten.[45]

Nilo ibaia

Asiatik ur bufaloa sartu zen, eta assiriarrek gameluak sartu zituzten K.a. VII. mendean. Animalia horiek haragitarako hazten zituzten, eta etxekotu egiten zituzten, eta goldeak egiteko erabiltzen; edo gameluen kasuan, gurdiak mugitzeko. Ura ezinbestekoa zen. Nilo ere garraiobide egokia eta eraginkorra zen jende eta merkantzientzat.

Nilo ere antzinako egiptoar bizitza espiritualaren zati garrantzitsua izan zen. Hapi urteko uholdeen jainkoa zen, eta faraoiak uholdeak kontrolatzen zituztela uste zen. Nilo bideatzat hartzen zen bizitzatik heriotzara eta ondorengo bizitzara joateko . Ekialdea jaiotza  eta hazkunde lekutzat hartzen zen, eta mendebaldea heriotzaren lekutzat, Ra jainkoa, eguzkia, jaio, hil eta berpiztu egiten baitzen egunero zerua zeharkatzen zuen bitartean. Beraz, hilobi guztiak Nilotik mendebaldera zeuden, egiptoarrek uste baitzuten, beste bizitzan sartzeko, heriotza sinbolizatzen zuen aldean lurperatu behar zituztela.

Nilo egiptoar bizitzako hain faktore garrantzitsua zenez, antzinako egutegia Niloren hiru zikloetan ere oinarritzen zen. Urtaro hauei, bakoitza hogeita hamar eguneko lau hilabetez osatua, Akhet, Peret eta Shemu deitzen zitzaien. [46]Akhet, inundazioa esan nahi duena, Nilo urez bete zen urteko garaia izan zen, lur emankorreko geruza batzuk atzean utziz, nekazaritza hazten lagunduz.[46]

Jaiotzaren bilaketa

Niloren mapa

Hego Sudango Sudd hezeguneetan ez sartzearen ondorioz, Nilo Zuriaren goialdeak antzinako greziar eta erromatarrentzat ezezagunak ziren. Vitruvioren ustez, Niloren jatorria Mauritanian zegoen, Atlas mendien "beste aldean" (hegoaldean). [47]Agatharchidesek dioenez, Ptolomeo II.a Filadelforen garaian, espedizio militar bat Nilo Urdinaren ibilbidetik aski urrun sartu zen, udako uholdeak Etiopiako Goi Lurretan urtaroko euri-jasek eragin zituztela zehazteko, baina ez dago jakiterik antzinateko europarrik Tana aintziraraino iritsi zenik. Tabula Rogeriana-k hiru laku bezala irudikatu zuen iturria 1154an.

Europarrak XIV. mendean hasi ziren Niloren jatorriaren berri izaten, Aita Santuak monjeak bidali zituenean Mongoliara mandatari gisa, India, Ekialde Hurbila eta Afrika zeharkatuz, eta Niloren jatorriaren berri Abisinian (Etiopia) [48]eman ziotenean. Ustez, Paolo Trevisanik (c. 1452 – 1483), Etiopian veneziar bidaiaria zenak, Niloren jatorrira egindako bidaiei buruzko aldizkari bat idatzi zuen, gerora galdu zena.[49][50] James Brucerek, ur-buruak bisitatu zituen lehen europarra izan zen arren, idazle modernoek Pedro Paez jesuitari ematen diote sinesgarritasuna. Pakek Niloren jatorriari buruz egin zuen Etiopiako kontakizun luze gaur egun bizirik dagoena. XX. mendearen hasieran argitaratu zen osorik.

Europarrak Etiopian bizi ziren XV. mendearen amaieratik, eta litekeena da haietakoren batek ur jauzien buruak bisitatzea, baita lehenago ere, arrastorik idatzita utzi gabe. João Bermudes portugaldarrak Tis Issat-en ur-jauzien lehen deskribapena argitaratu zuen 1565eko bere memorietan, Zizeronek De Republica[51] lanean aipatzen dituen Niloko ur-jauziekin alderatuz. Jeronimo Lobok Nilo Urdinaren jaiotza deskribatzen du, eta Pedro Páez baino geroxeago bisitatzen du.

Are gutxiago ulertzen zen Nilo Zuria. Antzinakoek oker uste zuten Niger ibaiak Nilo Zuriaren goiko aldeak irudikatzen zituela. Adibidez, Plinio Zaharrenak idazten du Niloren jatorria "Mauritania Behereko mendi batean" zegoela, "egun askoko" distantziarako lur gainetik isurtzen zela, gero lur azpian geratzen zela, Masaesyli lurraldean aintzira handi bat bezala berragertzen zela, gero basamortuaren azpian hondoratzen zela lur azpian "20 eguneko bidean, gertuen zeuden etiopiarrengana iritsi arte. "[52]

Niloren arroaren esplorazio modernoa Egiptoko erregeorde otomandarrak, Muhammad Alik eta honen semeek 1821etik aurrera Sudan iparraldea eta erdialdea konkistatu zituztenean hasi zen. Horren ondorioz, Nilo Urdina Etiopiako mendietatik eta Nilo Zuria Sobat ibaiaren bokaleraino ezagutzen zen. Selim Bimbashi ofizial turkiarraren agindupean hiru espedizio egin ziren 1839 eta 1842 artean, eta bi iritsi ziren helmugara egungo Juba portutik 30 bat kilometrora (20 milia), non herrialdea altxatzen den eta itsaslasterrek nabigazioa asko zailtzen duten.

Victoria lakua 1858an ikusi zuten lehen aldiz europarrek, John Hanning Speke esploratzaile britainiarra hegoaldeko itsasertzera iritsi zenean, Richard Francis Burtonekin Afrika erdialdea esploratzeko eta aintzira handiak aurkitzeko bidaiatzen ari zela. "Ur zabalen hedadura zabal" hori lehen aldiz ikustean Niloren iturria aurkitu zuelakoan, Spekek Victoria erreginaren izena jarri zion aintzirari. Burton, gaixotasunetik sendatuz eta hegoalderago Tanganyika aintziraren ertzean atseden hartuz, suminduta zegoen Spekek bere aurkikuntza Niloren benetako sorburua zela frogatu zuelako, Burtonek oraindik erabaki gabekotzat jotzen zuenean. Liskar batek eztabaida bizia piztu zuen komunitate zientifikoan, eta Spekeren aurkikuntza baieztatzeko edo ezeztatzeko gogoak zuten beste esploratzaile batzuek interesa piztu zuten. David Livingstone esploratzaile eta misiolari britainiarrak mendebalderantz egin zuen eta Kongo ibaiaren sisteman sartu zen. Azken batean, Henry Morton Stanley esploratzaile galestarrak baieztatu zuen Spekeren aurkikuntza, Victoria aintzira inguratuz eta Ripon Fallseko irteera handiaren berri emanez, aintziraren iparraldeko ertzean.

Ondarea

Ibai hau, aipatu bezala hamaika herrialdetatik pasatzen denez, (Kongoko Errepublika Demokratikoa, Tanzania, Burundi, Ruanda, Uganda, Kenya, Etiopia, Eritrea, Hego Sudan, Sudan eta Egipto) honen inguruan aurkitu daitekeen ondarea izugarria da.

Mapa honetan ikusi daiteke Niloren inguruan kokatzen diren ondareak:

Gaur egun, adibidez Egipton Unescok Gizateriaren Ondare izendatutako toki batzuk hauek ditu:

Menfis eta bere nekropolia - Piramideen eremuak Gizatik Dahshurrera
1979an inskribatutako kultura-ondasuna.
Kokapena: Gizako Gobernua.
Babes-eremua: 16.359 ha.

Egiptoko Antzinako Inperioaren hiriburuaren inguruan, hilobi-monumentu apartak daude: labar-hilobiak, leunki apaindutako mastabak, tenpluak eta piramideak. Menfis Antzinaroan Munduko Zazpi Mirarietako bat zen. (UNESCO/BPI)[53]

Antzinako Tebas eta bere nekropolia
1979an inskribatutako kultura-ondasuna.
Kokapena: Qinako Gobernua.
Babes-eremua: 7390 ha. Errespetuzko eremua: 444 ha.

Tebas, Amon jainkoaren hiria, Egiptoko hiriburua izan zen Inperio Ertain eta Berriaren garaian. Karnak eta Luxor tenplu eta jauregiak hartzen ditu, baita Erregeen Haraneko eta Erreginen Haraneko nekropoliak ere. Monumentu hauek guztiak egiptoar zibilizazioaren goren garaiaren lekuko dira. (UNESCO/BPI)[54]

Abu Simbeletik Filera bitarteko monumentu nubioak
1979an inskribatutako kultura-ondasuna.
Kokapena: Asuango Gobernua.
Babes-eremua: 374 ha.

Nubia aparteko eremu arkeologikoa da, monumentu miresgarriz mugarritua, hala nola Abu Simbeleko Ramses II.aren tenpluez eta Philaeko Isisen santutegiaz, Asuango presaren eraikuntzak eragindako Niloren ur-goralditik salbatu zirenak, UNESCOk sustatutako nazioarteko kanpaina bati esker, 1960an hasi eta 1980an amaitu zena. (UNESCO/BPI)[55]

Islamiar Kairo
1979an inskribatutako kultura-ondasuna.
Kokapena: Kairoko Gobernua.
Babes-eremua: 524 ha.

Aglomerazio modernoak inguratuta, Kairoko hiri islamiarra munduko zaharrenetako bat da, meskita, mlama, lurrun-bainu publiko eta iturri entzutetsuekin. X.mendean sortua, mundu islamiarraren erdigunea izatera iritsi zen, eta XIV.mendean lortu zuen goraldirik handiena. (UNESCO/BPI)[56]

Abu Mena
1979an inskribatutako kultura-ondasuna, 2001etik arriskuan dagoena.
Kokapena: Alexandriako Gobernua.

Abu Mena, hiri santu paleokristaua, Alexandriako Menas martiriaren hilobiaren gainean eraikia izan zen. Eliza, bataiategia, basilikak, eraikin publikoak, kaleak, monasterioak, etxebizitzak eta tailerrak kontserbatzen dira. (UNESCO/BPI).[57]


Sudanen kasuan, hauek dira Unescok Gizateriaren Ondare izendatutako leku batzuk gaur egun:

Gebel Barkal eta Napata eskualdeko lekuak
2003an inskribatutako kultura-ondasuna.
Kokapena: Iparraldea.
Babes-eremua: 183 ha. Errespetuzko eremua: 47 ha.

Gune honek Niloko haranean zehar zabaltzen diren bost eremu arkeologiko hartzen ditu, El Kurru eta Nuri bezalako 60 km-ko luzeran zehar. Guztiak Kusheko bigarren erresumako garaikoak dira, eta napatea (K.a. 900 – 270) eta meroitiko (K.a. 270 – K.a. 350) kulturen adierazgarri dira. C.). Aztarna arkeologikoek hilobiak, piramideak edo piramiderik gabeak, tenpluak, etxebizitzak eta jauregiak dituzte. Barkal mendiak lotura estua izan du tradizio erlijiosoekin eta biztanleriaren folklorearekin Antzinarotik. Gaur egun, tenplurik garrantzitsuenak leku sakratutzat hartzen dira. (UNESCO/BPI)[58]

Meroe uharteko leku arkeologikoak
2011n inskribatutako kultura-ondasuna.
Kokapena: Nilo ibaia.
Babes-eremua: 2357 ha. Errespetuzko eremua: 13.882 ha.

Meroe uharteko leku arkeologikoak, Nilo eta Atbara ibaien arteko paisaia erdi-basamortua, Kusheko Erresumaren bihotza zen, VIII. mendetik IV. mendera arte potentzia handia zuena. Jabetza Meroeko cusitar erregeen hiria da, Nilo ibaitik gertu, Naqa eta al-Musawwarat as-sufra leku erlijiosoa. Egipto ia mende batez okupatu zuten gobernarien egoitza izan zen, eta, besteak beste, piramideak, tenpluak eta etxe-eraikinak ditu, baita uraren kudeaketa-sistemari lotutako instalazio handiak ere. Bere inperio zabala Mediterraneotik Afrikaren bihotzeraino hedatzen zen, eta bi eskualdeetako artearen, arkitekturaren, erlijioen eta hizkuntzen arteko trukearen lekuko da. (UNESCO/BPI)[59]

Ura banatzeko eztabaida

Afrikako adarraren mapa

Niloko urak eragina izan du Ekialdeko Afrikako politikan eta Afrikako Adarrean hamarkada askotan. Egiptok eta Etiopiak Etiopiako Errenazimenduko Presa Handiari buruz duten eztabaida kezka nazional bihurtu da bi herrialdeetan, abertzaletasuna, beldur sakonak eta gerraren zurrumurruak piztuz. Nilo ibaiaren arroa ekimenak lankidetza baketsua sustatzen du estatu horien artean.[60]

Hainbat saiakera egin dira Niloko urak partekatzen dituzten herrialdeen artean akordioak ezartzeko. 2010eko maiatzaren 14an, Entebben, Ugandan, Etiopian, Ruandan eta Tanzanian akordio berri bat sinatu zuten Niloko ura partekatzeko, nahiz eta akordio horrek Egiptoren eta Sudanen oposizio gogorra eragin. Nazioarteko akordio horiek Niloren arroko baliabide hidrikoen erabilera ekitatiboa eta eraginkorra sustatu beharko lukete. Niloren etorkizuneko ur baliabideen eskuragarritasunari buruz hobeto ulertu gabe, litekeena da gatazkak sortzea herrialde hauen artean, Niloren alde eginez beren ur hornidura, garapen ekonomiko eta soziala lortzeko.[61]

Politika

Bi belaontzi ikusten dira uretan, Nilo ibaian.
Nilo ibaia Luxorren.

Nilo ibaiaren erabilera Afrikako politikarekin lotu izan da hamarkada askotan. Hainbat herrialde, tartean Uganda, Sudan, Etiopia eta Kenya, Niloko ur baliabideen Egiptoren nagusitasunaz kexatu dira. «Nilo arroaren ekimena» programa garrantzitsuenetako bat izan zen Nilo ibaiaren arroko estatuen arteko lankidetza baketsua eta haren erabilera berdina sustatzeko. [62]

Ibaiak gainezka egiten du udaran, eta hondar emankorrak uzten ditu lautaden gainean, baina zenbait lekutan ur-jauziak daude, eta ur-laster azkarragoak sortzen dituzte, itsasontzian nabigatzea zailduz eta eragotziz. Sudaneko Sudd urtegiek ere oztopo bat sortzen dute nabigaziorako eta ur-fluxurako, eta horregatik kanal bat sortzea pentsatu zen, Jongleai Kanala, urtegietako ura saihesteko.

Nilo ibaia Aswanen.

Nilo gainean dauden hirien artean, Jartum, Asuan, Luxor (antzinako Tebas) eta Kairo daude. Asuanetik iparraldera, ohikoa da ibilbide turistiko bat ikustea, itsas bidaia itsasontziak eta egurrezko belaontzi tradizionalak, falukak. Gurutze-ontziak ere badaude Luxor eta Asuan artean, Kom Ombo eta Edfu hirietan gelditzen direnak bidean zehar. Oraintsuago, 1980ko hamarkadako lehorteak gosea ekarri zuen Etiopiara eta Sudanera, baina Egipto salbatu egin zen Nasser lakuan bildutako urari esker.

Gainera, Nilon zehar merkantziak leku ezberdinetara garraiatzen dira nabigazioari esker. Iparraldeko haizeekin ibaiaren ibilgua belaz igo daiteke, eta korronteari esker ibaiaren fluxuari jarrai dakioke. Egiptoar gehienak Niloko haranean bizi diren bitartean, Asuango presa eraikitzeak (1970ean amaitu zena) populazioari hidroelektrizitatea ematea ahalbidetu zuen, udako uholdeak eta lurzoru emankorraren berritzea amaituz.

Presa Baxua

Artikulu nagusia: Asuango presa baxua

Aswaneko presa baxuaren gainetik kotxeak pasatzen ikusten dira.
Aswaneko Presa Baxua

Britainiarrek 1899an hasi eta 1902an amaitu zuten eraikuntza. Hasierako diseinuak 1900 metroko luzera eta 54 metroko altuera zituen, baina laster aurkitu zuten desegokia zela, eta bi fasetan handitu zuten altuera: 1907tik 1912ra eta 1929tik 1933ra. 1946an presa gainezka egiteko zorian egon zenean, hirugarren aldiz altuera handitu beharrean, ibaian gora zortzi kilometroko beste presa bat eraikitzea erabaki zen.

Presa Garaia

Artikulu nagusia: Asuango presa

Proiektua 1952an hasi zen, zehazki Gamal Abdel Nasserreko iraultzaren ondoren, eta, hasiera batean, Estatu Batuek eraikuntza finantzatzen lagundu zuten, baina laguntza hori 1956ko erdialdean amaitu zen, eta Egiptoko gobernuak proiektuarekin jarraitzea erabaki zuen, 1958an Sobietar Batasunak parte hartu zuen arte, ziur aski hormigoizko, harrizko eta buztinezko presa erraldoiaren kostuaren herena ordainduta. Gainera, teknikariak eta makineria astuna eman zituzten eta diseinua Zuk Hydroproject institutu sobietarraren esku egon zen.

Eraikuntza 1960an hasi zen. Presa Garaia, El saad al Aali, 1970eko uztailaren 21ean amaitu zen osorik, baina 1976an lortu zuen guztizko edukiera. Urtegi honek kezka sortu zuen arkeologoen artean, Abu Simbelgo multzoa, baita dozenaka tenplu ere, Niloko uren azpian urpean geratuko zirelako. 1960an, Unescok babestutako erreskate-operazio batek monumentu horietako hogeita lau aurkitu, induskatu eta leku seguruagoetara eraman zituen. Presaren luzera 5 kilometrokoa da, gutxieneko altuera 76 metrokoa, luzera 400 kilometrotik gorakoa, edukiera 70 000 milioi metrokoa eta energia ekoizpena 10.000 milioi kWh-koa urtean.

Hidrometria

Niloren emaria 72 urtez (1912-1984) neurtua izan da Dongolan (Sudan), itsasoratu baino 1.688 km lehenago.[63] Ibaiak 2.694.000 kilometroko koadroko eremua drainatua du puntu horretan, arro osoaren %80. Urteko batez besteko emaria 2.622 m³ segundokoa da. Emari handiena irailean du (7.866,5 m³/s) eta txikiena maiatzean (828,7 m³/s)

Nilo ibaiaren batez besteko emariak (m³/s) Dongolan (Sudan) neurtuak
Datuak: 1912 eta 1984 artean

Ekonomia

Nilo Kairon

Urtero, udan (Etiopiar mendiguneko eurite garaian) Nilo ibaiak gainezka egiten zuen eta ekarritako sedimentuei esker bazterretako zelaiak emankortzen zituen. Asuango presa eraiki zenetik uholde zikloa amaitu zen eta orain uraren maila urte osoan zehar egonkorra da.

Garraioan ere garrantzi handia du ibaiak: iparraldeko haizeak baliatuz belaontziak ibaian gora joan daitezke eta urak ekartzen ditu ibaian behera. Baino, ur-jauziak direla eta, tarte batzuk ez dira nabigagarriak. Sudango Sudd padura ere nabigaziorako oztopo itzela da eta kanalizatzeko saiakerak izan dira (Jonglei ubidea).

Niloren ertzean daude Khartum (Sudango hiriburua), Aswan, Luxor (antzinako Tebas) eta Giza-Kairo konurbazioa. Lehenbiziko ur-jauzia, behetik gora joanez, Asuanen dago, Asuango urtegiaren iparraldean. Ibaiaren zati hau ohiko ibilbide turistikoa da, gurtzeruz edo felukaz (egurrezko belaontzi tradizionalak) egiten dena. Gurtzeru batzuek Luxor eta Asuanen arteko ibilbidea egiten dute, Edfun eta Kom Ombon geldialdiak eginez.

Biztanleen banaketa Nilo ibaian zehar

1970an amaitu zen Aswango presaren eraikuntza. Onurak ekarri zituen (lehorte eta uholdeetatik babestea, nekazal produkzioa eta enplegua handitzea, argindarra ekoiztea eta nabigazioa hobetzea), baina ingurumenaren eta gizartearen gaineko eragin handia izan du.[64]

Biztanleria

Antzinako egiptoarrek, normalean, ibaiaren ertz emankorretan eraiki zituzten beren hiriak, eta, beraz, hiri asko daude haien ertzetan edo inguruetan. Horietako batzuek milioi bat biztanle baino gehiago dituzte, hala nola Kairok, Gizak, Alexandriak (Egipton) eta Jartum eta Omdurmanek (Sudanen).

100.000 biztanletik gora dituzte: Kigali Ruandan; Kampala eta Jinja Ugandan; Juba, Malakal, Kusti, Rabak, Jartum Iparra, Atbara eta Wadi Halfa Sudanen; eta Asuan, Luxor, Qena, Sohag, Asiut, Minya, Beni Suef, Faiyum, Helwan, Heliopolis, Imbaba, Banha, Shibin el-Kom, Ismailia, Zagazig, Tanta, Mahalla al-Kubra, Mansura, Naucratis, Damanhur, Puerto Saíd eta Damietta haranean eta Egiptoko deltan.

Galeria

  • Nilo ibaia Aswaneko inguruneetan
    Nilo ibaia Aswaneko inguruneetan
  • Nilo ibaia Egipton
    Nilo ibaia Egipton
  • Nilo ibaia Ugandan
    Nilo ibaia Ugandan
  • Luxor, Egipton Nilo ibaia
    Luxor, Egipton Nilo ibaia
  • Egunsentia Nilon
    Egunsentia Nilon
  • Belaontzia Nilon
    Belaontzia Nilon
  • Murchinson ur jauziaok Nilon
    Murchinson ur jauziaok Nilon
  • Nilo Aswanen
    Nilo Aswanen

Oharrak


Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) «Nile River | Delta, Map, Basin, Length, Facts, Definition, Map, History, & Location | Britannica» www.britannica.com 2024-11-11 (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  2. ↑ (Ingelesez) «(PDF) Pinpointing the sources and measuring the lengths of the principal rivers of the world» ResearchGate (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  3. ↑ (Ingelesez) «Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say» Science 2007-06-18 (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  4. ↑ (Ingelesez) «How Long Is the Amazon River? | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  5. ↑ (Ingelesez) Said, Rushdi. (2012-12-06). The Geological Evolution of the River Nile. Springer Science & Business Media ISBN 978-1-4612-5841-4. (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  6. ↑ (Ingelesez) Oloo, Adams. (2007-09-01). «8- The Quest for Cooperation in the Nile Water Conflicts: The Case of Eritrea» African Sociological Review 11 (1)  doi:10.4314/asr.v11i1.51447. ISSN 1027-4332. (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  7. ↑ (Ingelesez) Elsanabary, Mohamed Helmy Mahmoud Moustafa. (Fall 2012). «Teleconnection, Modeling, Climate Anomalies Impact and Forecasting of Rainfall and Streamflow of the Upper Blue Nile River Basin» ERA (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  8. ↑ «GeoHack - Nile» geohack.toolforge.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  9. ↑ «What's the Blue Nile and the White Nile?» The Times of India 2009-01-25 ISSN 0971-8257. (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  10. ↑ (Ingelesez) Margat, Jean F.. (2004). Mediterranean Basin Water Atlas. Unesco ISBN 978-2-9517181-5-9. (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  11. ↑ «homepage | Nile Basin Initiative» nilebasin.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  12. ↑ (Ingelesez) «Bridging the Gap in the Nile Waters Dispute | Crisis Group» www.crisisgroup.org 2019-03-20 (Noiz kontsultatua: 2024-12-15).
  13. ↑ (Ingelesez) Vijverberg, Jacobus; Sibbing, Ferdinand A.; Dejen, Eshete. (2009). Dumont, Henri J. ed. «Lake Tana: Source of the Blue Nile» The Nile: Origin, Environments, Limnology and Human Use (Springer Netherlands): 163–192.  doi:10.1007/978-1-4020-9726-3_9. ISBN 978-1-4020-9726-3. (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  14. ↑ «Next on Egypt's to-do: Ethiopia and the Nile - Features - Al Jazeera English» web.archive.org 2013-12-09 (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  15. ↑ a b «Screenshot, 2021-05-23 23:33:35 - Paste.Pics» archive.ph 2021-05-23 (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  16. ↑ «https://core.ac.uk/download/pdf/6764832.pdf» archive.ph 2021-05-23 (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  17. ↑ (Ingelesez) Joanna Lumley. 2024-12-10 (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  18. ↑ (Ingelesez) «Journey to the source of the Nile» The Telegraph 2006-04-01 (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  19. ↑ (Ingelesez) Nile. 2024-12-04 (Noiz kontsultatua: 2024-12-16).
  20. ↑ (Ingelesez) Kameri-Mbote, Patricia. (2005). [https://www.ielrc.org/content/a0509.pdf FROM CONFLICT TO COOPERATION IN THE MANAGEMENT OF TRANSBOUNDARY WATERS. ] International Environmental Law Research Centre.
  21. ↑ V. Sutcliffe, John. (1999). The Hidrology of the Nile. International Association of Hydrological Sciences (IAHS).
  22. ↑ «LacusCurtius • Strabo's Geography — Book XVII Chapter 1 (§§ 1‑10)» penelope.uchicago.edu (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  23. ↑ Stern, Robert J.; Gamal Abdelsalam, Mohamed. (1996-12-01). «The Origin of the Great Bend of the Nile from SIR-C/X-SAR Imagery» Science 274: 1696–1698.  doi:10.1126/science.274.5293.1696. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  24. ↑ Lemma, Hanibal; Nyssen, Jan; Frankl, Amaury; Poesen, Jean; Adgo, Enyew; Billi, Paolo. (2019-10-01). «Bedload transport measurements in the Gilgel Abay River, Lake Tana Basin, Ethiopia» Journal of Hydrology 577: 123968.  doi:10.1016/j.jhydrol.2019.123968. ISSN 0022-1694. (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  25. ↑ «NGA: Standardization Policies» earth-info.nga.mil (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  26. ↑ (Ingelesez) BGN/PCGN romanization. 2024-12-01 (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  27. ↑ (Ingelesez) «Blue Nile River | Map, Facts, Location, & Length | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  28. ↑ (Ingelesez) [https://web.archive.org/web/20060928124412/http://www.holivar2006.org/abstracts/pdf/T1-026.pdf Late Pleistocene and Holocene environmental and climatic change from Lake Tana, source of the Blue Nile. ].
  29. ↑ (Ingelesez) «Two Niles Meet» earthobservatory.nasa.gov 2013-05-19 (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  30. ↑ «Egyptian Dust Plume, Red Sea : Image of the Day» web.archive.org 2014-02-22 (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  31. ↑ (Ingelesez) Shahin, M.. (2002-11-30). Hydrology and Water Resources of Africa. Springer Science & Business Media ISBN 978-1-4020-0866-5. (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  32. ↑ «Britannica Library» library.eb.com (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  33. ↑ Krzyżaniak, Lech; Kroeper, Karla; Kobusiewicz, Michał. (2000). Recent research into the stone age of Northeastern Africa. Poznan archaeological museum ISBN 978-83-907529-6-9. (Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
  34. ↑ (Ingelesez) «(PDF) Did the Nile River flow to the Gulf of Sirt during the late Miocene?» ResearchGate (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  35. ↑ (Ingelesez) Salvini, Riccardo; Carmignani, Luigi; Francioni, Mirko; Casazza, Paolo. (2015-06). «Elevation modelling and palaeo-environmental interpretation in the Siwa area (Egypt): Application of SAR interferometry and radargrammetry to COSMO-SkyMed imagery» CATENA 129: 46–62.  doi:10.1016/j.catena.2015.02.017. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  36. ↑ (Ingelesez) Sheisha, Hader; Kaniewski, David; Marriner, Nick; Djamali, Morteza; Younes, Gamal; Chen, Zhongyuan; El-Qady, Gad; Saleem, Amr et al.. (2022-09-13). «Nile waterscapes facilitated the construction of the Giza pyramids during the 3rd millennium BCE» Proceedings of the National Academy of Sciences 119 (37)  doi:10.1073/pnas.2202530119. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  37. ↑ a b Said, R.. (1993). The River Nile: Geology, Hydrology and Utilization. Elsevier Science ISBN 978-1-4832-8768-3. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  38. ↑ Warren, John K.. (2006). Evaporites: sediments, resources, and hydrocarbons. Springer ISBN 978-3-540-26011-0. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  39. ↑ a b Rzóska, Julian. (1976). Rzóska, Julian ed. «The Geological Evolution of the River Nile in Egypt» The Nile, Biology of an Ancient River (Springer Netherlands) 29: 2–4.  doi:10.1007/978-94-010-1563-9_1. isbn 978-94-010-1563-9. archived from the original on 23 may 2021. retrieved 23 may 2021 – via microsoft academic.. ISBN 978-94-010-1565-3. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  40. ↑ Warren, John K.. (2006). Evaporites: sediments, resources and hydrocarbons. Springer ISBN 978-3-540-26011-0. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  41. ↑ (Ingelesez) El Mahmoudi, Ahmed; Gabr, Amir. (2009-02). «Geophysical surveys to investigate the relation between the Quaternary Nile channels and the Messinian Nile canyon at East Nile Delta, Egypt» Arabian Journal of Geosciences 2 (1): 53–67.  doi:10.1007/s12517-008-0018-9. ISSN 1866-7511. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  42. ↑ (Ingelesez) Embabi, Nabil Sayed. (2018). «Remarkable Events in the Life of the River Nile» Landscapes and Landforms of Egypt (Springer International Publishing): 39–45.  doi:10.1007/978-3-319-65661-8_4. isbn 978-3-319-65659-5. issn 1866-7538. archived from the original on 4 february 2020. retrieved 4 february 2020.. ISBN 978-3-319-65659-5. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  43. ↑ Said, Rushdi. (1981). The GEOLOGICAL EVOLUTION of the RIVER NILE.  doi:10.1007/978-1-4612-5841-4. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  44. ↑ (Ingelesez) Salama, Ramsis B.. (1987-01). «The evolution of the River Nile. The buried saline rift lakes in Sudan—I. Bahr El Arab Rift, the Sudd buried saline lake» Journal of African Earth Sciences (1983) 6 (6): 899–913.  doi:10.1016/0899-5362(87)90049-2. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  45. ↑ «The Medieval Latin Hymn» Thought 28 (3): 467–468. 1953  doi:10.5840/thought195328384. ISSN 0040-6457. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  46. ↑ a b Springer, Lisa; Morris, Neil. (2010). Art and culture of ancient Egypt. Rosen Central ISBN 978-1-4358-3589-4. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  47. ↑ Pollio, M. Vitruvius. (1648). «De Architectura, Liber Octavus» De Architectura (Elsevier): 150–172. ISBN 978-1-4832-8300-5. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  48. ↑ Cathay and the Way Thither. 2010-10-05  doi:10.1017/cbo9780511696961. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  49. ↑ D., B. G.. (1961). «Dizionario biografico degli italiani. I, II» Books Abroad 35 (4): 386.  doi:10.2307/40116244. ISSN 0006-7431. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  50. ↑ [126:nasfm2.0.co;2 «NORTH ATLANTIC STORMS FOR MAY, 1893»] Monthly Weather Review 21 (5): 126–127. 1893-05  doi:10.1175/1520-0493(1893)21[126:nasfm]2.0.co;2. ISSN 0027-0644. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  51. ↑ Whiteway, R.S., ed. (2017-05-15). The Portuguese Expedition to Abyssinia in 1541-1543, as narrated by Castanhoso. Hakluyt Society ISBN 978-1-317-01975-6. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  52. ↑ «The natural history of Selborne» Choice Reviews Online 51 (10): 51–5592-51-5592. 2014-05-22  doi:10.5860/choice.51-5592. ISSN 0009-4978. (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  53. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  54. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  55. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  56. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  57. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  58. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  59. ↑ whc.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  60. ↑ «Nile Basin Initiative» web.archive.org 2007-06-27 (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  61. ↑ (Ingelesez) Nile. 2024-12-04 (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  62. ↑ «homepage | Nile Basin Initiative» nilebasin.org (Noiz kontsultatua: 2024-12-18).
  63. ↑ GRDC: Nile Basin. Station: Dongola, grdc.sr.unh.edu
  64. ↑ Belaustegi Irazabal, Ainara. Asuango presa, ingurumenaren kalterako. Elhuyar aldizkaria, 2006/01/01, zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-1-11).

Ikus, gainera

Kanpo estekak