Dongola (arabieraz: دنقلا, Dunqulā), Urdu edo Dongola Berria izenez ere ezaguna, Sudango Iparraldeko Estatuko hiriburua da, Niloren ertzean kokatuta. Ez da nahastu behar Dongola Zaharrarekin, egun hutsik dagoen Erdi Aroko hiria, 80 km gorago eta kontrako ertzean kokatua.[1]
Etimologia
Dongola hitza nubiar "Doñqal" terminotik dator, eta adreilu gorri esan nahi du,[2] eraikin gehienak adreiluz eginda zeudelako, eta horrek Nubia zaharreko industria handienetako bat sortu zuen. Hitza modu modernoagoan erabilita, baluarte sendo eta gogor bat deskribatzeko erabiltzen da, eta, hori dela eta, Dongola sarritan "Nilo ibaiko gaztelu handi baten Egoiliarra" deitzen zaio.
Historia
Erdi Aroan, eskualdea Makuria erresuma kristauak kontrolatu zuen, eta XIV. mendearen erdialdera arte, bere hiriburua Dongola Zaharrean zegoen, hegoalderago. Ondoren, Dongola Zaharra erresuma txikiago baten hiriburu bihurtu zen, eta XVI. mendean Sennarko Sultanerriaren (Funj) parte izan zen, eskualdea XVIII. mendearen amaiera arte gobernatu[3]z. 1820ko hamarkadarako, hiria ia erabat abandonatuta zegoen.[4]
1812an, mamelukoak Dongola eskualdera iritsi ziren, Muhammad Ali Pashak Egiptotik kanporatu ondoren, estatu txiki bat ezarriz. Hiriburutzat Maragha herri txikia aukeratu zuten, eta hiriak hazkunde handia izan zuen, Dongola Urdu edo Dongola Berria izenarekin ezaguna bihurtuz.[5] 1820an, Muhammad Ali Pashak Sudan inbaditu zuen, eta mamelukoek, 300 gizonezko baino ez zituztela, hiria utzi eta hegoaldera ihes egin zuten. Egiptoarrek Dongola probintziako hiriburu bihurtu zuten, eta halaxe jarraitu zuen 1880ko hamarkadako Mahditar Gerra piztu arte.
1884-1885 urteetako Niloko espedizioa, Jartumen Gordon erreskatatzeko burutu zena, eremu horretatik igaro zen. Erregimentuek elkarren aurka arraunean lehiatzea erabaki zuten ibaian gora, eta horrek dongola estropaden ingeles lehiaketa sortzea ekarri zuen.
Dongola Kitchener jeneralaren garaipenaren eszenatokia izan zen 1896an, bertako mahdi musulmanen tribuen aurka. Ondoren, tokia anglo-egiptoar armadaren base bihurtu zuten, armen, ekipamenduaren eta baliabideen bilketa eta biltegiratze helburuarekin. Dongola kanpaina txostenak Britainiara bidaltzeko gune nagusietako bat izan zen, eta lehen ingelesezko prentsa-oharra Dongola Star izenarekin argitaratu zen, Sudango armada anglo-egiptoarraren berri emanez.[6] Kitchener-en indarrak ankerkeriaz ezagunak ziren, 1898ko Omdurmango guduan 15.000 mahdi soldadu baino gehiago hil baitzituzten, eta ondoren zaurituak ere hil zituzten, guztira 50.000 hildako baino gehiago utziz.[7]
Biztanleria
Dongolawiak Saharaz hegoaldeko Afrikako lehenengo nubiar indigena biztanleetatik datoz,[8] eta askok harrotasunez aldarrikatzen dute beren jatorri gehienbat nahastu gabea. Nahiz eta beti kritikei aurre egin behar izan, honek nilo-saharar dongolawi nubiar hizkuntza (batzuetan mespretxuz Rotana deitua) gordetzen lagundu zuen; hala ere, kultural lehentasunak poliki-poliki aldatzen ari dira.
Komunikazioa
Dongola Kairo-Hegoafrika Errepidearen ibilbidean kokatuta dago, Afrikako kontinentea zeharkatzen duen lurreko bide garrantzitsu batean. Errepide bidezko garraioa, autobusen eta minibusen bitartez, Sudaneko beste hiri batzuekin, Khartum barne, konektatzeko bitarteko nagusia da. Niloko ibaia, garraiorako historikoki garrantzitsua izan arren, gaur egun bidaiarientzat erabilera mugatua du. Dongolak ez du bere aireporturik, Khartumeko Nazioarteko Aireportua da eskualderako aireko sarbide nagusia.
Klima
Dongolak klima lehor eta beroa du (Köppen klima sailkapena: BWh), Saharako basamortuan kokatuta baitago, munduko eremu bero, eguzkitsu eta lehorrenetako batean. Tenperaturak urte osoan beroak edo epelak dira. Urtarrila da hilabeterik freskoena, 17,6 °C-ko batez besteko tenperaturarekin eta 8,5 °C-ko batez besteko minimoarekin. Ekainean, batez besteko gehieneko tenperaturarik altuena izaten da, 43,4 °C, eta abuztuan, batez besteko minimo altuena, 25,2 °C. 2010eko ekainaren 22an, Dongolak 49,7 °C-ko tenperatura erregistratu zuen, Sudanen inoiz erregistratutako tenperaturarik altuena. Erregistratutako tenperaturarik baxuena -2,7 °C izan zen.[9]
Dongolak urtean 12,3 milimetroko prezipitazioa baino ez du jasotzen, bere kokapen lehorra dela eta. Iraila da hilabeterik hezeena, 7,7 milimetroko batez besteko euriarekin. Euria noizean behin egiten du, baina uda partean egiteko aukera gehiago dago. Sei hilabetetan ez du inolako prezipitaziorik izaten. Hezetasuna urte osoan baxua da, baina neguan altuagoa izaten da. Dongolak urtean 3813,8 eguzki-ordu jasotzen ditu, posible den eguzki-argiaren %87. Ekaina da eguzkitsuena eta iraila gutxien eguzkitsuena.
Dongolako batezbesteko klimaren grafikoa.
Dongolako klimaren datuak (1991–2020 ohikoak, 1961–2020 muturrak)
Hilabetea
Urt.
Ots.
Mar.
Api.
Mai.
Eka.
Uzt.
Abu.
Ira.
Urr.
Aza.
Abe.
Urte.
Errekor altua °C (°F)
39.4
(102.9)
42.4
(108.3)
46.4
(115.5)
47.2
(117.0)
48.8
(119.8)
49.7
(121.5)
49.0
(120.2)
49.4
(120.9)
48.0
(118.4)
45.0
(113.0)
41.5
(106.7)
37.6
(99.7)
49.6
(121.3)
Eguneko batezbesteko max. °C (°F)
27.0
(80.6)
29.8
(85.6)
34.1
(93.4)
38.6
(101.5)
42.4
(108.3)
43.6
(110.5)
43.3
(109.9)
43.2
(109.8)
42.4
(108.3)
39.4
(102.9)
32.6
(90.7)
28.1
(82.6)
37.0
(98.6)
Eguneko batezbestekoa °C (°F)
18.4
(65.1)
20.7
(69.3)
24.8
(76.6)
29.4
(84.9)
33.5
(92.3)
34.9
(94.8)
35.2
(95.4)
35.7
(96.3)
34.6
(94.3)
31.4
(88.5)
24.4
(75.9)
19.7
(67.5)
28.6
(83.5)
Eguneko batezbesteko min. °C (°F)
9.9
(49.8)
11.7
(53.1)
15.4
(59.7)
20.1
(68.2)
24.6
(76.3)
26.1
(79.0)
27.2
(81.0)
28.3
(82.9)
26.8
(80.2)
23.4
(74.1)
16.2
(61.2)
11.4
(52.5)
20.1
(68.2)
Errekor baxua °C (°F)
−2.7
(27.1)
1.0
(33.8)
4.3
(39.7)
8.4
(47.1)
12.6
(54.7)
17.3
(63.1)
19.3
(66.7)
18.0
(64.4)
16.6
(61.9)
11.4
(52.5)
6.0
(42.8)
2.1
(35.8)
−2.7
(27.1)
Batezbesteko prezipitazioa mm (hazb.)
0.0
(0.0)
0.0
(0.0)
0.1
(0.00)
0.0
(0.0)
0.3
(0.01)
0.0
(0.0)
4.9
(0.19)
4.1
(0.16)
1.4
(0.06)
0.4
(0.02)
0.3
(0.01)
0.0
(0.0)
11.5
(0.45)
Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm)
0.0
0.0
0.0
0.0
0.1
0.0
0.6
0.7
0.2
0.1
0.0
0.0
1.8
Batezbesteko hezetasun erlatiboa (%)
32
26
20
17
16
15
20
22
20
22
28
33
22
Hileko batezbesteko eguzki-orduak
310.0
285.6
319.3
318.0
325.5
330.0
334.8
288.3
273.0
310.0
312.0
316.2
3,722.7
Dongolari eskainitako kaleak
Dongola Road eta Dongola Avenue daude Bristolen, Bishopston auzoan. Dongola Road kalea dago Tottenhamen, Londreseko iparraldean, Kitchener Road ondoan dagoenari. Dongola Road bat ere badago Jersey-n (Kanaldar Uharteak). Plaistow-n, Londreseko ekialdean, beste Dongola Road bat dago[10]. Ayr-en, Eskozian, Dongola Road bat ere badago. Estatu Batuetan, Dongola, Illinois, 1850eko hamarkadan sortu zen, eta Dongola izena jarri zioten haren omenez.[11] Gainera, Dongola Lane bat dago Shakopee-n, Minnesotan, eta Dongola Hwy bat Conway-n, Hego Carolinan.
