Erlijioa pertsona edo gizatalde baten sinesmen multzoa da, bereziki mundu espiritualarekin lotzen gaituena. Horrekin batera, erlijio hitza sarri erabiltzen da harreman horretatik sortzen diren kode etiko eta moralak edo erakunde-egiturak definitzeko.

Erlijioa modu askotara defini daiteke:

1. Gizaki batek bere gainetik dagoen Jainko edo bestelako izaki baten onartzeko egiten duen egintza. Gehienetan izaki hori ohoratu eta goretsi egiten du, eta beragandik jasotako arauen arabera bizi ohi da.
2. Gizakiak bere gainetik dagoen izaki bati eskaintzen dion begirunezko, maitasunezko edo beldurrezko tratua, ohikune jakin batzuen bidez egikaritzen dena.
3. Fede eta gurtza sistema zehatza.
4. Latinezko religare kontzeptuan sakonduz, gizakia Jainkoarekin edo munduarekin harremanetan jartzen duen ohikune- eta sinesmen-multzoa. Latinezko erlijio terminoa, Zizeronek definitu zuen lehen aldiz, "Jainkozko natura goren bat zaintzea eta gurtzea" bezala. Terminoa latinetik datozen hizkuntzetan, erlijioa, sarri, gizateriaren eta Jainkoaren arteko erlazio bezala ikusten da.
5. Gizakiaren ahaleginez Jainkoarengana berriz gerturatzea. Erlijioa gizadiaren galdera sakonenei erantzuteko modu gisa uler daiteke. Alde horretatik, filosofiarekin lotzen da. Baina arrazoimenaren aurkakotzat eta sineskeriaren sinonimotzat ere har daiteke. Izan daiteke pertsonala edo komunitarioa, pribatua edo publikoa, politikarekin lotua, edo askatu nahi izatea. Gurtza, irakaskuntza, ariketa espiritualak eta portaera soziala definitzeko eta praktikatzeko orduan ere aitor daiteke. Erlijioa zer den jakitea ere kontu filosofikoa da, filosofiak erantzun elementuak ekar ditzake, baina proposatzen diren definizioen ebidentziari ere desafio egiten dio. Beraz, erlijio bat zer den galdera irekia da.
6. Koranean, din terminoa, erlijioaren baliokidetzat har daitekeena, Jainkoaren errezetei buruzkoa da batez ere komunitate batentzat.
7. Txineraz, "Zōng jiào" hitza, XX. mendearen hasieran asmatu zena erlijioarena itzultzeko, komunitate batentzako irakasteko ideiagatik konprenitzen da.
8. Budismoa, sarri, erlijiotzat hartzen da, Jainkoaz edo jainkozko naturaz ez bada ere.

Erlijioen eginkizunak asko dira kultura eta gizartearen arabera. Baina nagusiki bi multzotan bereiz daitezke: gizakiaren zalantza gorenei erantzuna ematea (unibertsoaren, biziaren, ongiaren, gaizkiaren, heriotzaren... sorrera eta arrazoiak aztertzea) eta gizarteko batasuna bultzatzea (erlijioak sarri gizarte barneko elkartasuna bultzatzeko balio izan du, Emile Durkheimek azaldu zuen bezala).

Erlijioen ohiko sailkapena honakoa da: animista, dualista, monoteista, eta politeista

Erlijioei buruzko munduko estatistikek "erlijioak" direnaren nolabaiteko uniformetasuna dakarte, eta litekeena da gizabanako bakoitzak bat izatea edo ez izatea. Eredu hau nahiko ondo aplikatzen zaie nagusiki kristautasuna edo islam tradizio erlijiosoak dituzten eta munduko biztanleriaren erdia ordezkatzen duten populazioei. Beste erdia kontuan hartzeak, hau da, nagusiki Asia, zailtasun gehiago planteatzen ditu. Txinan, adibidez, "Erlijiotzat" har daitezke konfuzianismoa, taoismoa eta budismoa diren hiru irakaskuntzak, baina tradizioz biztanleek esklusibotasunik gabe erabiltzen dituzte irakaskuntza horiek, eta horrek ez du esan nahi kristau-izendapenek edo islamak eska ditzaketenen ordenarekin bat egiten dutenik. Bestalde, txinatarrek budismora, taoismora edo konfuzianismora jo badezakete, atxiki gabe edo haren parte izan gabe, Asiako hego-ekialdean (Kanbodia, Thailandia, Birmania), budismoa gaur egun bizi da, askoz argiago, erlijio batekiko atxikimendu esklusiboaren bidez. Gertakari horien ondorioz, oso-oso zaila da budismoa eta, oro har, Asiako errealitate erlijiosoa kontuan hartzea munduko estatistiketan. Vincent Goossaerten ustez, mundu mailako zifra aurreratuek baliorik gabe jarraituko dute arazo hori serioski aintzat hartu arte.

Gizabanako batek erlijio batekiko duen atxikimenduaren oinarria asko aldatzen da erlijio batetik bestera. Kristautasunean, bataiatua izatea izan daiteke irizpidea, edo aktibo egotea edo praktikatzea, edo baita baten atxikimendua adieraztea ere. Adibidez, urtero Direktorio pontifizioak Eliza katolikoan bataiatu kopurua ematen du. 2011. urterako kopuru hori 1.196 mila milioikoa da. Direktorio honetan katolikotzat jotzeko kontuan hartu den irizpidea bataiatua izatea baino ez da. Zifra hori estatistika askotan sartzen da; hala ere, ez dagokio nahitaez beren burua katolikotzat duten edo katolikotzat gehien jotzen diren sinesmenak partekatzen dituzten pertsonei. Hala, Le Monde des Religions egunkariak argitaratutako inkesta batean, beren burua katolikotzat jo zutenen % 58k ez zuten sinesten Kristoren Berpizkundean, eta % 52k bakarrik sinesten zuten Jainkoarenean.145

Munduko musulman-kopuruari buruzko estimazioei dagokienez, nagusiki musulmana den herrialde batean jaio izana da, edo bertako kide izatea, eta kontuan hartzen den herrialde horietako gutxiengo erlijioso baten parte ez izatea. Irizpide hori printzipio batean oinarritzen da, mundu musulmanean arau ukiezintzat jotzen dena, horren arabera musulmanen seme-alabak musulmanak baitira. Emaitza gisa, munduko musulmanen kopuru estimatuaren zatirik handiena nagusiki musulmanak diren herrialdeetako datu demografiko ofizialen gehikuntzatik dator, horiek ere % X eta % 100 musulmanen artean zenbatesten direlarik. Frantzian, non administrazioak debekatu egin duen pertsonen erlijioari buruzko datuak biltzea, 2010ean eztabaida bat sortu zen Barne Ministerioko zerbitzuek aurkeztutako kopuru baten inguruan, lurralde nazionalean 5 eta 6 milioi musulman artean zenbatetsi zituen.146

Kopuru hori ezartzeko, nagusiki musulmanak diren herrialdeetako herritar frantziarrei eta haien ondorengoei zegokiela iritzi zioten Barne Ministerioko zerbitzuek.

Mundu mailan, informazio-bilketa batez ere Estatuen adierazpenetan oinarritzen da147. Hala ere, guztiek ez dute gai honi buruzko zifrarik sortzen, eta oso irizpide aldakorrekin egiten dute. Frantzian, administrazioak debekatuta dauka pertsonen edo pertsona kategorien erlijio afiliazioari buruzko datuak biltzea edo mantentzea, diskriminazio arriskuak saihesteko. Beraz, ez dago zifra ofizialik, prentsan argitaratutako inkestak bakarrik baizik. Ipar Korean, gobernuak populazioaren %100 hartzen du atetzat, SESBen edo Txinan gertatu zen bezala. Adierazpen mota horren ondorioz, biztanleria "erlijiorik gabe" dagoela edo herrialde horietarako daturik ez dagoela adierazten duten mapak egin dituzte. Termino orokorragoetan, erlijioei buruzko datu ofizialak eskasegiak eta osatugabeak dira zuzenean erabili ahal izateko. Beraz, munduko estatistikak biltzeak eskuragarri dauden datuak biltzea, egiaztatzea eta interpretatzea eskatzen du.

Laurent Testoten arabera, erlijioei buruzko munduko estatistiken iturri nagusia David Barretten lana da, eta hark gai horri buruzko artikulua argitaratu zuen Britannica147 entziklopedian. David Barrett matematikaria eta misiolari ebanjelikoa da. Gordon Conwell mintegiaren barruan, ikerketa estatistikoen institutu bat sortu zuen, ebanjelizazioak eta kristau misioek munduan izan duten aurrerapena modu kuantifikatuan neurtzeko, jarduera honi "misionometria" izena emanez. Estatistika horietan erlijio eta talde konfesional ugari identifikatzen dira. Horrela, munduak 10.000 erlijio eta 34,000 fede talde izango lituzke. Izan ere, erlijio horiek, talde konfesional horiek bezala, erlijio edo deitura protestanteak dira gehienbat, eta horien kopurua handitzea munduan ebanjelizazioak izan duen aurrerapenari lotutzat jotzen da. Lan honen helburu gisa erabilitako metodoek galdera asko planteatzen badituzte ere, lan honek erreferentzia egiten jarraitzen du, bereziki arlo horretan beste ikerketa instituturik ez dagoelako. David Barrettek berak lehia falta deitoratu zuen148. 1980ko hamarkadan David Barrettek hasitako lanak aurrera egin zuen World Christian Encyclopedia149 aldian-aldian eguneratutako argitalpenarekin.

Estatu bakoitzak bere biztanleriaren egoera erlijiosoari buruz emandako zifra ofizialez gain, CIAk munduko eta herrialdeko datu irregularrak ematen ditu erlijioei buruz World FactBooken, baina zifra horiek nola ezartzen diren zehaztu gabe. Adherents.com edo Chartsbin.com bezalako estatistika zaletuen Interneteko webguneek eskuragarri dauden kopuruetan, datu ofizialetan eta prentsarako institutu espezializatuek egindako inkestetan oinarritutako erlijioei buruzko estatistikak eskaintzen dituzte.

Munduko populazioaren erlijio atxikimenduari buruzko hiru estimazioak :
Estimazioak D. Barrett 2013	Estimazioak (adherents.com)	Estimazioak Chartsbin.com 2011
Kristauak (2.355 milioi), non : Katolikoak (1.200 milioi) Protestanteak (440 milioi) Kristau independenteak (370 milioi) Ortodoxoak (280 milioi) Anglikanoak (92 milioi) Bestelako kristauak (38 milioi) Musulmanak (1.635 milioi) Hinduak (982 milioi) Erlijio gabeak (684 milioi) Budistak (510 milioi) Erlijio txinatarrak (433 milioi) Leinutako erlijioak (243 milioi) Ateoak (136 milioi) Erlijio berriak  (63 milioi) Sikhak (25 milioi) Juduak (15 milioi)	Kristauak  (2.100 milioi) Musulmanak (1.500 milioi) Erlijiorik gabe (agnostikoak, ateoak, …) (1.100 milioi) Hinduak (900 milioi) Erlijio txinatarrak (394 milioi) Budistak (376 milioi) Leinutako erlijioak (300 milioi) Erlijio afrikarrak eta afro-amerikarrak (100 milioi) Sikhak (23 milioi) Juchetarrak (19 milioi) Espiritistak (15 milioi) Juduak (14 milioi) Bahaistak (7 milioi) Jainistak (4,2 milioi) Sintoistak (4 milioi) Kaodistak (4 milioi) Zoroastrotarrak (2,6 milioi) Tenrikyo (2 milioi) Neo-paiens (1 milioi) Bateratzaileak (800.000) Rastafariarrak (600.000) Zientziologoak (500.000)	Kristauak (2.262,45 milioi) Musulmanak (1.426,56 milioi) Hinduak (900,36 milioi) Agnostikoak (799,19 milioi) Erlijio txinatarrak (445,43 milioi) Budistak (396,53 milioi) Leinutako erlijioak (210,49 milioi) Ateoak (157,53 milioi) Sintoistak (106,60 milioi) Erlijio berriak (59,07 milioi) Sikhak (23,77 milioi) Juduak (15,62 milioi) Espiritistak 13,58 milioi) Bahaistak (8,15 milioi) Taoistak (6,79 milioi) Konfuzionistak (6,11 milioi) Jainistak (6,11 milioi)

• Erlijioen banaketa munduan
• 
  Kristauak
• 
  Kristau katolikoak
• 
  Kristau protestanteak
• 
  Kristau ortodoxoak
• 
  Musulmanak
• 
  Juduak
• 
  Budistak eta Asia-ekialdeko erlijioak
• 
  Hinduak

 

Antzinateko latinean, Zizeronen adierazpen batek frogatzen duen bezala, "Hiri bakoitzak bere erlijioa duela" kontsidera zitekeen. Zentzu horretan, erlijio bat herri jakin baten edo hiri bateko hiritar baten tradizioei, ohiturei eta kultuei dagokie. Antzinaro berantiarrean, kristautasuna garatu zen heinean eta idazle kristauek erlijio bat bezala hartzen zutela adierazi zuten heinean, erlijioak ikusteko modu hau, mailaz maila desagertu egin zen, lehenago jada agertzen zen kontsiderazio baten mesedetan, kristautasuna, erlijioa, gizakia baino jainkozko izaera handiago bat zaintzea dela dioen kristautasuna. Zentzu honetan, Antzinarotik aro modernoaren atalaseraino, erlijio singularra hitzak bertute bat esan nahi zuen. Zizeron, Agustin Hiponakoa edo Tomas Akinokoarekin, erlijioa, goragoko natura bat ezagutzeko, gurtza egokia emateko eta bere legeen arabera jokatzen saiatzeko giza jarrera bezala uler daiteke. Horrela aurreikusitako erlijioa gizateria dagoen tokian dago, eta ez du lurralde-oinarri berezirik. Erdi Aroan, "Erlijioei" buruz pluralean hitz egitea ere posible zen. Honela izendatu zena ordena erlijiosoak izan ziren, hau da, nagusiki lekaide edo lekaimeen elkarteak.

XII. mendetik XIV. mendera arte, judaismoa, kristautasuna eta islama gauza baliokidetzat hartzen diren testuetan ez dira "erlijioez" hitz egiten, baizik eta, adibidez, hiru "sinesmenez" (créença, katalanez. Ramon Llull) edo hiru "lege" (legge italieraz, Boccaccio). Orduan Erlijioa deitzen denari dagokionez, ideia bat baino ez zen, heresia damn eituriko errakuntzak izan ditzakeena, edo ezezaguna dena, eta, kasu horretan, paganismoa da.

Erlijio hitzak bere esanahia aldatu zuen XVI. mendetik aurrera, europarrak aniztasun erlijiosoaren forma bat esperimentatzen hasi zirenean. Alde batetik, Islama hobeto ezagutzen zuten eta heresia edo paganismoa baino "beste erlijio bat" bezala gehiago zirudien; bestetik, hitz bat behar zen XVI. mendeko erreforma erlijiosoetatik eratorritako izendapen edo eliza ugariak izendatzeko. Hauek "erlijio" izendatzen hasi ziren. Ordutik aurrera, erlijio bat komunitate baten praktika eta sinesmen multzotzat hartzen da. Erlijioari buruzko gogoeta modernoa, gero Ilustrazioaren filosofiak inauguratu eta erlijioaren zientzietara hedatzen dena, munduko eta historiako erlijio guztientzat komuna den erlijioaren esentzia bat dagoela suposatzen du.

Iraganeko eta oraingo euskaldunen erlijiotasuna azaletik soilik aztertu arren, aurretik sistematizatu egin behar dira kolektibo horrek historian zehar bizi izan dituen kultura-egoerak. Julio Caro Barojak Los Vascos^[2] (1949) bere liburu ezagunean, baliozkotzat jotzen den lehen hurbilketa eskaini zuen:

1. Goi Paleolitoko herri biltzaile eta ehiztarien ziklo franko-kantauriarra.
2. Epipaleolito eta Neolito zaharreko herri ehiztari eta biltzaileen itsasertzeko zikloa.
3. Neolito modernoko eta Brontze Aroko nekazari eta artzain herrien Pirinioetako zikloa.
4. Burdin Aroaren hasierako nekazari eta artzain herrien euskal zikloa. Errausketa praktikak. Monumentuak: cromlechak eta tumuluak artzaintza-eremuetan. Hautestontziak leizeetan.
5. Kristau Aroaren hasierako ziklo kantabriar-akitaniarra.
6. Erromatar ziklo koloniala: I-V mendeak. C.
7. Erdi Aroko euskal ziklo primitiboa: V-IX. mendeak C.
8. Erdi Aroko ziklo euskalduna: IX-XIII. C.
9. Erdi Aroko euskal ziklo berantiarra: XIV-XV. mendeak C.
10. Hispano-frantziar ziklo modernoa: XVI-XVIII. mendeak. C.
11. Ziklo garaikidea: XIX-XX. mendeak.emet

Bestalde, Emeterio Sorazuk 1979an, erlijio-kategorizazioaren ondorioetarako, kristau aurreko eta ondoko kultura-fenomenoa 6 etapatan banatu zituen:

1. Kantabriar akitaniar zikloan, erlijioa eta magia honako elementu hauekin ezagutzen zen: ilargiaren kultua (plenilunioa) dantzen bidez adierazten zena; hitz-tabu ugari; tokiko kultuen garapena; animalia- eta giza-sakrifizioak; erlijio-zentzua zuten gimnastikako eta gerrako dantzak; aurrikuspen-praktikak (augurioak); lurrazpiko jainkoak (Jainko ktonikoak), iturrietkoak, mendietakoak, zuhaitzetakoak, lekuetakoak.
2. Erromatar ziklo kolonialean elementu erlijioso eta magiko berri inportatuak azaltzen dira: hiri-kultuak eta islada folklorikoa duten ikusmolde mitiko grekolatinoak ("laminak"). Praktika magiko berriak, sorginen munduaren inguruan ("sorginak").
3. Erdi Aroko euskal ziklo primitiboan, bertakoen erlijiotasunak Euskal Herriko hegoaldetik kolonizatzaile bat hartzen du: kristautasunaren sarrera. Patronatu elizak sortzen dira. Elizbarruti zaharrak zehazten dira. Iparraldean paganismoak bere horretan dirau aldi batez.
4. Erdi Aroko ziklo euskaldunean, kristautasunaren aurrerapenak iparraldera hurbiltzen dira. Zenbait debozio zabaltzen dira (erromesen ibilbideei dagokienez). Jentilei (jatorri askoz zaharragokoak) eta haien ezaugarri bereziei (horiek trikuharriekin duten lotura, cromlechak) dagozkien ideiak sortzen dira. Sinkretismo erlijioso pagano-kristaua.
5. Erdi Aroko euskal ziklo berantiarrean kristautasunaren ezarpena nagusitzen da Euskal Herri osoan. Parrokiak garatzen dira. Erlijio-ospakizunak udal-bizitzara egokitzen dira. "Heresia" batzuk lokalki hedatzen dira.
6. Hispano-frantziar ziklo modernoan: mugimendu handia dago heresien aurkako borroketan eta katolizismoaren barruan Espainian eta Frantzian sortu zirenetan (jesuitismoan eta jansenismoan badira euskal pertsona nabarmenak). Mugimendu kolektibo, landatar, sorginkeria motakoen aurkako errepresio bortitza antolatu zen,, eta haien berrinterpretazioa gero. Azken ziklo batean, garaikidean, katolizismoak ezarritako "erlijio-batasuna" hausten da eta artean bizirik zeuden kristau aurreko erlijio-elementuei buruzko informazioa masiboki bildu zen.

Goi Paleolitoa: artea, erritoak eta sinesmenak. Kultura primitiboen jarrera, gustu eta portaeren interpretazioetan sartzea arriskutsua da beti, ezin da ezer irmoki ezarri. Zeren gaindiezina baita jende haien eta beren (errepresentazio mentaletako munduen eta gureen arteko distantzia. Beraz, historiaurre zientifiko bati geratzen zaion baliabide bakarra, agian, egokitzat jotzen diren egitateak behar bezala jasotzea eta deskribatzea da, horien interpretazioa beste batzuen esku utziz. Labar-arteak edo arte higigarriak gai errealak erreproduzitzen dituzte askotan, Europako hego-mendebaldeko Goi Paleolitoko biztanlearen ingurune naturalean erraz identifikatu daitezkeenak, baina horrekin batera erreferentzia naturalista ezinezkoa duten irudi konplexuak ("zeinuak") edo gai hibridoak ("munstroak") ere islatzen ditu, partzialki giza-irudiekin eta partzialki irudi zoomorfikoekin osatuta daudenak. Zalantzarik gabe, sinbologia oso aberatsa aurkitu dago hor, eta sinbologia hori gauzatzeak eta "erabiltzeak" ohiko erritu-jarrera batzuekin lotuta egon behar zuten. Baina, horrez gain, egitate egoki moduan garrantzi handia izan behar zuten apaingarri pertsonalek, baita ebidentzia material batzuk bildu eta kontserbatzearekin edo hildakoen hileta-tratamenduarekin zerikusia duten giza taldeen beste jokabide batzuek ere.

Paleolitoko artearen "santutegiak" elementu nagusiak dira garai hartako egitateak bilatzeko. Historiaurreko ikertzaileek betidanik uste izan dute arte paleolitikoa unibertso sinboliko bati buruzkoa dela. Unibertso sinboliko haren esanahia argitu nahi izan da beti, baina arrakastarik gabe.

Horrela, hainbat teoria formulatu izan dira azken aldian gai parietalez edo higigarrizko multzo nahaspilatsu horren esanahia argitzeko: A. Laming-Emperairek 1962an historiografia kritiko zorrotza egin zuen interpretazio-jarrera guzti horien inguruan:

• Paleolitoko artearen esanahiari buruz XIX. mendeko azken laurdenean Mortilletek edo Piettek izan zituzten hasierako posizioak;
• XX. mendearen hasieran S. Reinachen posizioak interpretazio magikoaren oinarriak artikulatu zituena (jatorrizko herri ehiztari askoren jarrerak aipatuz);
• edo 1910 eta 1950 bitartea n modan egondako posizioak. Ehiza eta fertilitatea ziurtatzeko, edo jainko edo babesleak irudikatzeko jarrera erlijioso eta majikoei garrantzia berezia ematen zieten (H. Breuil, H. Bégouën edo H. Obermaier).

Interpretazio estetizista, magikoa edo erlijiosoa duten beste jarrera batzuek (kontzeptu totemikoen ingurukoak) are gehiago nahasi dute, ahal bazen ere, balio orokorreko interpretazio-eskema bakar bat proposatzea lortzen ez duen elukubrazioen panorama korapilatsu hura.

Geroago A. Laming-Emperaire, A. Leroi-Gourhan edo P. Ucko eta A. Rosenfeld ikerlarien kritika oso afinatuek arte paleolitikoaren arazoaren konkomitantziak argitzen lagundu dute, ikerketa perspektiba oso interesgarriak apuntatuz.

Gai eta estilo desberdinen eta haitzuloen topografian duten kokapenaren kontrol estatistikoaren ondorioz, A. Leroi-Gourhanek konbinazio tematikoen eredua definitu du konstante jakin batzuen arabera:

• Gai batzuk beste batzuekin nola konbinatzen diren edo nola elkartzen diren.
• Haitzuloetako zenbait eremutan behin eta berriz agertzen diren irudiak.

Horrek esan nahi du Goi Paleolitoko artistek ez zituztela beren gaiak ausaz jartzen edozein kobazulotako edozein lekutan, ezta ezagutzen zituzten animalien irudiak aukeratzerakoan ere; aitzitik, santutegi-eskema definitu bat omen zegoela, eta horri jarraitzen ziola artistak; denboraren joanean eremu franko-kantauriarreko hainbat gunetan harrigarriro konstante izan zen mitograma bati jarratzen ziotela.

Beraz, "santutegiaren" irudi formalizatua existitzen zen, kokapenari eta hierarkiari dagokienez konstanteak diren elementuekin, gai zerrenda bitarraren edo konplexuagoaren arabera. Horretan dualismo sexuala (maskulinoa/femeninoa) edo beste errealitate bikoitz edo harreman sozial edo erritual batzuk adierazten saiatzen ote ziren jakitea gaur egun ezina da: baina kontrol topografiko eta estatistikoak hor daude eta egoera esanguratsuak daudela egiaztatzen dituzte.

Leroi-Gourhan-ek paleolitoko oinarrizko arte-gaien sailkapen batean "zeinuak" (hau da, ente naturalei erreferentzia egiten ez dieten gaiak), animalien irudiak, eta irudi antropomorfoak bereizten ditu. Eta animalien gaien artean hauek bereizten ditu: belarjale handiak (sarrien irudikatutakoak), belarjale txikiak eta beste espezie batzuk (arrainak, hegaztiak...), eta animalia beldurgarriak (haragijaleak).

Zeinuen artean, irekiak eta itxiak bereizten dira. Gaur egun ez du ia inork onartzen ez horien esanahi tradizionala (zauriak edo suntsipen markak, tranpak, etxeei buruzko erreferentziak, "tektiformeak"...) edo haien interpretazio sexualista (irekiak edo maskulinoak, itxiak edo femeninoak) Ohiko konbinazioa bisonte-zaldi bikotearen gainean garatzen da, eta mitograma osatzen da hirugarren espezie nagusiren batekin (oreina edo ahuntza, adibidez) eta zeinu gehigarri ezberdinekin.

Labar-santutegi batzuk konplexuagoak dira aretoen eta dibertimenduen antolamenduagatik edo paneletan eta frisoetan gaiak pilatzeagatik: suposatzen da horietan artista (edo ofizial) taldeen presentzia errepikatu behar izan zela hurbileko zenbait garaitan edo denboran bananduta. Horixe pentsa daiteke Ekain, Altxerri, Erberua eta, agian, Arenaza, Santimamiñe edo Haristoiko irudi margotu edo grabatuak galerietan edo taldeetan zabaltzeari buruz. Beste leku batzuk, berriz, "Santutegi txikiak" izan daitezke, antzeko teknika eta estiloarekin egindako animalia gutxirekin, zalantzarik gabe, behin bakarrik: horrela Venta Laperra, Sinhikoleko Karbia, Sasisiloaga, Alkerdi edo Isturitze.

Normalean, gune apaindu horiek kobazuloaren ahotik urrun egoten dira, normalean bizi izan ez ziren lekuetan, edo, besterik gabe, gelarako okupatu ziren barrunbeetan. Honela, H. Breuilek kobazulo-santutegi eta kobazulo-gela kontzeptuak bereiztu ohi zituen, biak espazio diferenteak zirela defenditzen zuen, Europako hego-mendebaldean Goi Paleolitoa tratatzean bateraezinak zirela. Ez da zehaztu, adibidez, Sasisiloagan, Etcheberrin, Sinhikoleko Karbian, Alkerdin, Altxerrin (geroagoko metaketek estalia agian,...) garai hartako aztarnategi arkeologikorik ote zegoen, nahiz eta agerikoa den oso gertu giza taldeak bizi izan zirela.

Keinu eta jarrera erritualak arte paleolitikoan. Arte paleolitikoan, lekuaren aukeraketa, labar-lanen exekuzioa eta ondorengo erabilera, neurri handi batean, kodetutako keinu batzuekin batera joango ziren: hau da, bere arauak mendeetan zehar eta milurtekoetan zehar kontserbatzen eta transmititzen ziren erritu batez -ez nagusiki erlijiosoa-.

Artelan batzuetan, halaber, giza talde haien etengabeko jarrerei erantzun diezaieketen tratamenduak mugiarazten dira.

Artisau paleolitikoak eskura duen euskarriaren dimentsioa eta forma aukeratu ondoren, eta irudikatu beharreko gaia zein den pentsatuta, gaiari heltzeko teknika egokiak ezagututa, logikoa dirudi pentsatzea gai horretako elementu bakoitza bere aurrean zuen espazioan banatzea erabaki behar izan zela, bai eta gaiak egiteko ordenaren bat ere.

Leroi-Gourhanek, hormako eremu jakin bati buruzko gai bat exekutatu nahi zuenak arazorik gabe har dezakeen azalerari erreferentzia egiteko erabiltzen duen "eskuzko eremua" kontzeptua ere aplika dakioke mugiarazitako arteari, "Ikus-eremua" edo "mentala" den aldetik, hau da, grabatzaileak edo margolariak mentalki hartzen duen eremua, non modu arrazionalean banatu behar dituen egin nahi den konposizioa osatzen duten elementuak.

Banaketa hori pentsatuta, exekuzioaren ordena logiko, hierarkiko eta kronologiko bat egon behar zen: horren arabera, hutsuneak errespetatu ziren, gaiak osatu ziren edo lehendik zeuden elementuak baliatu ziren (inguruak, erliebeak, pitzadurak,...). Ez dira gai multzo horietan egituratzen diren elementu guztiak ("handiagoak", "txikiagoak" edo "osagarriak"; "funtsezkoak" eta "gehigarriak" ere esaten zaie) guztiz garaikideak izan behar dira, baizik eta elkarren segidan gauzatu behar izan ziren: agian denbora-tarte ez oso zabalean eta prozesu kontzeptual eta errealizatzaile beraren barruan. Hori neurri batean baino ez da gogoratzen A. Marshackek Frantziako arte mugigarriko pieza batzuei buruz egindako oharrekin: "Eszena" konplexu "bateko gaiak astiro gertatu ahal izan direla ziurtatzen duenean, egunak eta asteak bete ditzaketen aldietan, eta hilabeteak edo urteak arte".

Torreko hezur apainduan kasu garrantzitsu bat dugu, non gainjartze sail zorioneko batek eta obliterazio partzialen eta elkarren ondoan jartze eta elkartze tematikoen arteko erlazio logikoak (I. Barandiarán 1971: 58-61) bere figuren exekuzio-ordena oso probablea ziurtatzera eraman baitzuen: tamaina txikiagoko irudikapenetatik hasi zen (ez hain zuzen ere euskarriaren erdialdeko zonetan kokatuta zeudenetatik) eta zeinu batzuengatik; jarraitu zuen. Amaitzeko, hiru animalia-protomo nagusi zeuden, ondo errealistak eta zehazki simetrikoak, hezurraren gainazalen gainean.

Suposatu behar da, beraz, paleolito egileak –bai mugimenduzko artean, bai laburpenean–, gaia pentsatuta eta bere osagaiak euskarriaren gainean mentalki banatuta, egin ahala joan behar izan zuela, oraindik trazatu gabeko elementuak ahokatzen ziren hutsuneak utziz: prozesuaren kontzeptu agian erritual baten arabera, zeinaren konstanteak kasu nahiko baten analisiarekin bakarrik zehaztu ahal izango baitira.

J. Clottes eta C. Couraud, azkenaldian, labar-artean erabilitako teknikaren beraren balio sinbolikoa azpimarratzen ari dira: pintatutako irudiak ikusgarriagoak izateaz gain, agian kontzeptualki garrantzitsuenak ere badira ("santutegiko" esanguratsuenak).

P. G. Bahn, bestalde, adierazten ari da uraren mitologia beharbada faktore jator eta erabakigarria izan daitekeela labar-artearen jatorrian eta banaketan zenbait eremutan.

Bahnek Pirinioetako "santutegiei" buruz egindako oharren arabera, lotura nabari da haien eta ezohiko ur korronteen artean, baita iturri termalekin ere. Argi dago bat bakarra izan zitekeela Isturitzeko kono estalagmitikoaren grabatu eta baxuerliebe guztiak egin zituen artisaua, beste bat Berroberriko arpoi magdaleniarrak egin eta grabatu behar zituena, hezurrak ebaki eta Gravetiense de Bolinkobako dozena erdi piezen gainean markak egin zituena, beste bat Ekainen margotutako zaldi batzuen egilea, edo.

J. M.ª APELLÁNIZ azken urteotan esku eta maisuen identifikazioaz ari da, hainbat paneletan eta labar-artearekin batera (Apellaniz 1982): eta, horrela, uste izan du zenbait jarduketa osagarri aipa ditzakeela – Bigarren esku-hartze batek (edo "esku" batek) erantsitako ukituekin – Ekaingo "maisuaren" obrari buruz, Altxerrin, etab.

Arte higigarrian, distantzia handi samarrera aurkitutako piezen arteko antzekotasunak hain indartsuak dira, non ziurtatuko den esku berak sortu zituela, eta horregatik artisauak leku batetik bestera bidaiatu zuela edo lanak berak trukearen bidez lekualdatu zirela. Isturitzek, batez ere Magdeleniense Ertainean, grabatutako hainbat obra higigarri eskaintzen ditu, Pirinioetako beste eremu batzuetakoekin oso antzekoak: eta lurralde hau aztertzen duten aurrehistorialariak izan dira (J. Clottes edo P. G. Bahn, azkenaldian) Espalungue-Arudyrekiko, Enlène edo Mas d 'Azilekiko hurbiltasun formal eta tematikoa nabarmendu dutenak. Duela gutxi J. Forteak La Viñako kobazuloan (Asturias) aurkitu dituen animalia-buruen inguruak Isturitzetik edo Pirinioetako beste leku batetik ere etorriko al lirateke?: ez da ezagutzen bi geltokien artean, laurehun kilometro baino gehiagora, halako lanen bitarteko lekukotasunik.

Kobazuloen barnealdeko gune apainduetako batzuk bisitatu izanaren ebidentziak daude: gela horiek zeharkatzen dituzten edo apaindutako panelen aurrean gelditzen diren oinatzak daude (Clastres de Niaux reseaun edo Fontanet: biak Pirinioetan), baita balizko bisitariek jaurtitako tea- edo janari-hondarrak ere. Montespaneko modelatuak aztertzen ari direnen arabera, oin-aztarna ugariz inguratuta zeuden lurraren lokatzaren gainean. Enlène-Trois Frèreseko espeleologia gunean estalaktita zatiak eta animalien hezurrak jarri ziren, apaindutako panel batzuetaranzko ibilbideak seinalatuz bezala; Erberuako galeria apainduen ondoan, su egin zuten eta bertan bizi behar izan zuten. Erberuan bertan, grabatu edo margotutako guneetatik gertu dauden hormako pitzaduretan dauden hezur zati batzuk daude, Trois-Frèresen adierazten den bezala. Haristoiko lehen irudi multzotik gertu dagoen gune bat dago, non norbaitek estalagmitiko formazio zati bat hautsi zuen. Ziur gaude – Kasu hauetan Pirinioetan – Goi Paleolitoko garai haietan izan zirela halako bisitak eta ekintzak, labar-artearen panelekin lotu daitezkeenak. Ez dakigu, egia esan, zein izan zen bisita horien arrazoia.

Labar-artearen zentzua ehizaren bultzatzaile gisa justifikatzen zuten iritzien artean, armak edo delineatutako zauriak egotea aipatzen zen, harrapatu nahi ziren irudien gainean. Izan ere, oso kasu gutxitan ziurta daiteke armen edo zaurien erreferentzia: adibidez, "Gezi" konbentzionala duen Ekaingo zaldi bat dago, Isturitzeko mugiarazteko artearen pieza batzuk, Altxerriko animalien irudikapenekin lotuta gutxi antolatutako trazuak: baina ez dago horrelako aipamenik santutegi eta irudi gehienetan. Gertuko Pirinioetako bi kobazulotan, H. Breuil eta H. Bégouën aztertu ziren, animalia beldurgarrien irudikapenak (hartzak eta, beharbada, lehoiak), birrintze edo bikiz eta zauritzen zituztela zirudien trazuz estaliak: Trois-Frèreseko hartz batek, bere fauzeetatik (sudurrean eta ahoan) irteten diren lerroak ere erakusten ditu, animaliaren goragalea adieraziz bezala. Altxerrin bisonte irudi bat dago, ia marruskaduraz eta hura eusten duen harkaitzaren birrintzez moztua. L. R. Nougierrek eta R. Robertek, La Vache Pirinioetako kobazuloko arte mugigarriari buruzko beren monografietan, lan eramangarri horietako gehienei ia sistematikoki eragiten dieten hausturen aurrean suposatu behar den erritua berretsi dute: egungo jatorrizko batzuen portaeretan arakagarria den irudia suntsitzeko eta bertan behera uzteko jokabide baten arabera.

Hipotesiaren egiantzekotasunari buruz erabaki gabe, Gönnersdorfeko (Mendebaldeko Alemania) magdaleniar txaboletako plaka askoren zatiketa-maila izugarria gogoratu ahal izango da, edo, gure artean, bisonte ingurune handiaren (Isturitzeko bi geletan aurkitu zirenak) bi zati handiren haustura, plakaren hainbat zatitan. Hainbat koadro horizontalean) edo hodiaren bi zatiak Ez dakit, noski, zenbateraino egotzi behar zaizkion haustura horiek asmo erritual bati, edo, hobeto esanda, abandonatuta geratuko liratekeen lurzoruak maiz zapaltzearen ondorio diren.

Ordena erritualeko beste portaera batzuk. Goi Paleolitoan

«	Datu ugarik erakusten dute Homo sapiens delakoak (edo haren aurrekoak), hasiera-hasieratik, gizon berriek bezala jokatzen duela	»
—Leroi-Gourhan[3]

Lekukotza horiek erlijioari eta teknikei, gelari, arteari eta apaindurari interesatzen zaizkie: aurreko garaiarekin kontraste eginez (Paleolito "zaharra"), oro har aitortzen dugun giro intelektuala sortzen dute ". Paleolitoko Historiaurreko erlijioei buruzko bere sintesi gomendagarrian, Leroi-Gourhanek, bere erreferentzia hurbilena, Artearen irudi eta zeinuen errepertorio konplexuaren bidez adierazten dela azpimarratzen du: "Santutegi batean, animalien edo gizakien irudien bidez, ordena unibertsalaren nolabaiteko irudia sinbolizatzen da". Bertan, hain zuzen ere, bibliografia arkeologikoak mendean zehar izaera paletnografikoko saiakera iradokitzaile ugari eragin dituen erritu-aparatu korapilatsu bat gertatu behar izan zen, dokumentu-euskarri sendo batean nahi bezalako segurtasuna falta zuena.

"Uste izatekoa da, Leroi-Gourhanek (1971:149) idatzi zuenez, leizeetako areto apainduetako hormetan sorginkerien eta magiaren eszena oso pintoreskoak ikusi ahal izan direla, agian giza sakrifizioak eta kanibalismo erritualeko ekintzak, baita praktika hierogamikoak ere. Ordena mental honetan gizatasunez bururagarria den ezer ez da sinesgaitza, baina dokumentazioa ezin da frogatu gehiegizko distortsio baten kontura ez bada ".

Mugimendu-artearen dekorazioak eta apaingarri pertsonalak, material batzuk gordailu zainduetan jartzea eta hildakoen gorpuzkiak tratatzea sinesmenen gai konplexu eta ezezagun horren beste hainbeste alderdi garrantzitsuri buruzkoak izan behar dira. Apaingarri pertsonalarekiko gustua, jada Erdi Paleolitoan arakatzen dena, jarrera orokortua da, eta oso agerpen aldakorra Goi Paleolitoko giza taldeen artean. Onartzen da Neanderthalgo gizakiak bere burua margotu behar izan zuela, eta ez da arraroa Musterienseko testuinguru arkeologikoetan materia koloratzaileak aurkitzea; baina Goi Paleolitoko Homo sapiens sapiensaren bereizgarria koloreak eta apaindura-piezak erabiltzea da, jarrera horrek -C. Couraudek erakutsi duenez- giza generoaren esklusibotasuna dakarrelako eta gustu eta gogoeta oso landuak adierazten dituelako. Ez da arraroa garai hartako hilobietan bolak edo okre gorri hauts hautseztatua (edo ikatz hondarrak) aurkitzea, gorpuak atera ondoren, logikoa denez, berriz lurperatu (edo beste biltegi batean utzi) zituzten hezurrak zikinduz bezala. Litekeena da, halaber, gaur egungo primitibo askotan bezala, Goi Paleolitoko gizakiek substantzia koloragarri horiek erabiltzea gorputzeko pinturan. Koloreak bilatu eta hautatu egin behar ziren, koipe, erretxina edo serum organikoetan xehatu eta disolbatuz prestatuak: egoera jakin batzuetan (sozialak, denborazkoak, hierarkikoak...) eta nolabaiteko aparatu zeremonialarekin egingo zena.

Mugimenduzko artearen pieza askok -adar, hezur, marfil, maskor edo ra- apaindura pertsonalerako ere izan behar zuten. Normalean, animalien hezurdurako pieza txikiak aprobetxatzen ziren (hortzak, ornoak, maskorrak), eta horiei beharrezko zuloak edo hozkak ematen zitzaizkien, serieetan lotzeko eta esekitzeko. Duruthyn (Landak), Magdaleniensearen lurperatutako gizon batek, hartza eta lehoi baten berrogeita hamar hortz baino gehiagorekin egindako lepoko bat zeraman, zulatuta eta arrainen, gezien eta baita foka baten irudiekin kontu handiz grabatuta. Grimaldiko Barma Handian (Monakoren ondoan), nerabe baten hezurdura amuarrainen, maskorren eta orein txakurren ornoz estalita zegoen, eta pilaketa bera errepikatzen zen lepoaren, eskumuturren eta orkatilen, gerriaren eta belaunen inguruan: zalantzarik gabe, beste hainbeste eskumuturreko, lepoko, lepoko eta lepoko testamentu egiten zituzten. Adibide gisa, g. Laplacek Gatzarrian induskatutako seriean aipa daitezke: azeri-kanino zulatuak (Auriñaciense arcaico, Típico y Medio mailetan), orein atrofiatuak ere zulatuak (Auriñaciense Típico), edo esteatita-kontuak (Auriñaciense arcaico eta Típico mailetan). Isturitzeko Auriñaciense Típikoan (a maila) E. Passemardek burdin oxido zati ugari bildu zituen, karrakatuta eta erabilera-igurtzien bidez gastatuta. Kolore-txikitzaileak, eusteko eta nahasteko ontziak (zulodun geodak eta harriak, hezur-barrunbeak, maskor handiak,...), okre edo manganesozko "arkatzak" eta abar maiz bildu ohi dira gure indusketetan.

Garaiko artearen giza irudiaren irudikapen urriek, ia beti, elementu deformatzaileren bat sartzen dute, bere identifikazio zehatza galarazten duena, irudikapen sorta hori, errealismo izugarriko animaliekin kontrastatuz. Ohikoa da giza irudia ("antropomorfoak" denek onartutako terminologian) biluzik eta buruan eta aurpegian nahitako alterazioekin irudikatzea: edo oinarrizko ezaugarri batzuk (begiak, ahoa, belarriak) ez ditu, edo aurre-sudurreko profila edo ahoaren irekidura puzten eta deformatzen da. Salbuespenezko kasuetan, gorputz apaindurako elementu batzuk iradoki direla dirudi: erreserbekin, Isturitze Erdi Magdaleniensearen hezur gainean dagoen figuratxo baten ustezko lepokoa, eskumuturrekoa eta orkatila apuntatu ditzaket, edo Torreko Azken Magdaleniensearen hezurrean dagoen antropomorfo baten buruan dagoen itxurazko luma.

1921ean E. Passemard aurkitu zuen Isturitzeko Auriñaciense Tipikoan, "Ezagutzen den musika tresnarik antzinakoena" (Passemard 1924:24) bezala nahiko justuki kalifikatu zuena: flauta moduko bat mutur batetik hautsitako hegazti hezur baten gainean, oraindik hiru zulo zabaleko ilara bakar bat eramanez. Isturitzen bertan eta Europako beste aztarnategi batzuetan egindako antzeko beste aurkikuntza batzuek, hala nola txirulak edo txilibitutzat jotzen diren pieza txikiak (Paloman, Asturiasen, adibidez), gehiegizkoa ez den interpretazioa eragiten dute, eguneroko helburuetarako erabiltzen diren elementu gisa ("ehiza-erreklamoak", "Jolasa"...), bai eta errituetan eta zeremonietan ere.

Santanderreko El Juyo kobazuloan, Magdaleniense Beherean, ohiz kanpoko elementu arkeologikoak metatu direla uste izan da: berez, ebidentzia arruntak dira (industria litikoak eta hezurrak, tailerreko hondarrak, hezur-zatiak), baina, antza denez, kontzentrazio esanguratsuetan antolatuta daude. El Juyoko "santutegia" eta "eskaintza putzuak" bezala, Goi Paleolitoko aztarnategietako indusketetan identifikatu ohi diren materialen pilaketa antzekoak dira. Errallan "erritual" horietako bi definitu dira: oinarriko maila esterilean daude, eta orein adarrak eta faunaren (ahuntz-hankak, moluskuak) eta industriaren (sekzio lauangeluarreko azagaiak) hondar espezifikoak dituzte, instrumental litikorik gabe. Elementu-kontzentrazio deigarriak, poltsetan edo metatze-depositu gisa, El Castillo kobazuloan (azagaia sorta bat) eta Ermittia (atzealdeko hostotxoak) eta Ekain (potzete batean) gipuzkoarretan aipatu dira, besteak beste. Pirinioetako eremuan ere, historialari frantziarrek salbuespenezko metaketa horietako batzuk idatzi dituzte: adibidez, Mas d 'Azilen "silexaren galeria" izenekoa, Saint-Just Pécquart aztertu zutena, edo Duruthyn R. Arambourouk animalia horri buruzko aipamen ugarirekin identifikatu duen "zaldiaren santutegia".

Goi Paleolitoko hilobi erritoak nahiko ondo ezagutzen dira Dordoinan induskatutako zenbait multzotan eta Erdialdeko eta Ekialdeko Europako beste gune batzuetan. Baina Pirinioetan eta Kantabrian ez dira ugariak garai hartako hilobiak. Nabarmentzekoa da 1914an Duruthyn aurkitutako hilobia: gorpuari lotutako apaingarri multzo garrantzitsu batekin. Interes handia du, halaber, J. González Echegarayk eta L. g. Freemanek Morín kobazuloan (Kantabrian) identifikatutako hondakin multzoak: bertan, hobiratuek haragi-eskaintzak egiten zituzten, kolorez hautseztatuta eta, kasu batean, burua kenduta. Bereziki garrantzitsuak dira giza aztarna batzuek Isturitzen jasan zituzten tratamendu-arrastoak. Saint-Périertarrek ia masailezur osoa aurkitu zuten Gravetian (20 eta 30 urte bitarteko gizon batena) H. V. Valloisek egindako ikerketaren arabera manipulatua izan zelako ebidentziekin: goranzko adarra partzialki ablazionatua izan zen, "Bertatik hezur ezpal luzeak atera nahi izan balira bezala", gainera, bere aurreko zatiaren gainean lubaki horizontalak edo zeiharrak aurkeztuz. Nahita egindako estria mota bera maila bereko bi masailezurretan ikusi zen: 7 edo 8 urteko haur batena, eta 2,5 eta 3 urteko beste batena. Lerro eta higadura mota horien antzekotasunik handiena animalien hezur-ikasgai askotan hautematen direnekin gertatzen da; "haragia kentzeko markak" izenekoak dira: hezur freskoaren gainean uzten zituzten haragiz garbitzeko edo tendoien eta muskulu-masen erauzketa mozteko erabiltzen ziren silex-tresnak. Isturitzeko giza hezurren gaineko markak haiek estaltzen zituzten haragien masailezurrak garbitzeko eta horrela hobeto kontserbatuko zirela ziurtatzeko egin al ziren? Edo praktika antropofagikoak erakusten al dituzte? R. de SaintPérierrek (1936: 53-54), Isturitzeko Gela Nagusiko Magdaleniensean, giza garezurraren balizko zati bat seinalatu du, "Kranpoi-kopa" izenekoen artean sailka daitekeena: harrizko instrumentua duen karrakatze-trazuak ditu bi aldeetatik, eta leunketa bidez erabat higatutako ertz bat.

Erromatar agintaldian, antzinako sinesmen eta praktika erlijiosoek jarraitzen dute, baina jada toki askotan, greko-latinaren ezarpenak eraginda. Iragarpen baskoiak hain ospetsuak egin ziren, Inperioan ospea zutela. Elio Lampridio bere Viten. Alex. Alberto:

"... haruspicinae quoque peritissimus fuit, orneoscopos magnus, ut et Vascones Hispa (n) orum et Pannoriorum augures vicerit. (Aelio Lampridius, Vita Alexandri Severi, 27, 3).

... era berean, oso trebea izan zen agudoetan, aruspize handia, hainbesteraino non Hispaniako eta Hungariako baskoi agortzaileak garaitu baitzituen ".

Iragarpenen iragarpena, munduko herri askotan existitu zen, erromatarren okupazioaren aurretik eta ondoren.

Estrabonen baieztapenaren arabera, zeltiberiarren ondoko herriek, iparralderantz, izenik gabeko jainko bat gurtzen zuten ospelioko gauetan, eta, horregatik, euskaldunei egozten zaizkie horrelako praktikak. Erronkariarrek Goikoa (goikoa) deitzen diote ilargiari, hiztegi tabu bat pentsarazten duen zeharkako izendapena. Bere beste izenek ere (hildakoen argia) ondorio berera daramate. Baina forma zurrunbilotsuak, gainera, Erdi Aroko hilarri batean lehen aldiz ezagutzen dugun Jaungoikoaren izenaren antza du. Ospakizun hauek, etxeen atarian, Gimnastika dantzak ziren nagusiki, zentzu erlijioso eta estetikoa zutenak:

«	Zeltiberiarrek eta euren auzoek, iparraldetik, izenik gabeko Jainko bat gurtzen dute, betiereko gauetan, euren herrietatik kanpo, korroan eta euren familiekin gaueko festak eginez	»
—Estrabon, Geogr., III, 4, 16

Igandea igandea (igan igo?) izena kristau aurreko garai honetan "jaia" izan liteke, hau da, plenilunioa. Ostegun eta ostiraleko izenek, ortzegun eta ortziralak, Urtzi (Zeleste) ere aipatzen dute, Jainkoa izendatzeko zeharkako modua. Larunbatekoaren izenak, ordea, neskaneguna eta larunbata, neskei edo lagunei eskainitako egun bati erreferentzia egiten diola dirudi (neska = neska eta lagun = laguna), baina neskan - (Azken) = azkena.

Gure poeta Aurelio Prudenciok baskoien sakrifizioak aipatzen ditu:

«	Jamme Gentilitasl quam sacrum credulis error inmolarit sanginem? / Credis in Deum relatos hostiarum spiritus? / Cerne, quam palam feroces hic domantur daemones, l qui lupino rapta rietu deuorant praecordia strangulant	»
—Prudencio, Peristephanon, 94-98

Uste duzu, baskoien jentiltasuna, antzina hain zakarra zena, zein odol preziatuk isuri zuen akats krudela? Uste duzu biktimen espirituak Jainkoari itzuli zizkiotela? Ohartzen da zeinen publikoki hezten diren hemen deabruak, otsoen irrikaz irensten baitituzte kendu ahal izan dituzten bihotzak, zentzumenekin nahasten diren arima berberak itotzen dituztenak ".

Erromatarren okupazioan, kultu erlijiosoa gainerako faktore soziokulturalek bezala joan zen. Erromatarra euskal mundu erlijiosoan sartu zen sinesmen eta kultu zaharrak ordezkatuz, erromanizazio orokorra ezartzen zen maila berean. Hori dela eta, testigantza erlijiosoak, epitafioak, estatuatxoak, mosaikoak eta abar Arabako eta Nafarroako beheko eremuetan aurkitu dira, eta noizean behin Bizkaian. Juan Carlos Elorzak, gai hau sakon aztertu duenak, brontzezko estatuatxo eta mosaiko ugari zerrendatzen ditu, eta apaindutako laurogei hilarri baino gehiago kontatzen ditu. Aurkitutako eskulturen artean, Zeresekin identifikatu diren batzuk (Iruñekoa, Hübnerrek idatzia), brontzezko beste bat, Iruñekoa (Altadillek aztertua) eta Zangozan aurkitutako zati bat daude, Artemisaren irudi batekin identifikatzen dena. Identifikazio horiek arretaz berrikusi beharko lirateke. Brontzezko estatuatxoen artean zortzi pieza ageri dira, baina Elorzarentzat interes berezia dute bik, Iruñeko Merkurioak eta Foruko Isis-Fortunak (Bizkaia). Mosaikoei dagokienez, Iruñeko bati erreparatzen dio bereziki, II. mendekoa, Teseo eta Minotauroren borroka irudikatzen duena, eta musikako zoladura bat, Prestamerok Cabrianan (Araba) aurkitua, Diana ehiztaria irudikatuz. Egile honek, argi eta garbi, aipatutako jainkoak aipatutako aurkikuntza arkeologikoetan sailkatzen ditu, hiru multzotan:

1. Kultuzko jainkoak eta izen unibertsala Inperioan.
2. Izen eta epiteto lokaleko jainkoak, baina kultu unibertsalekoak.
3. Izen eta kultu lokaleko jainkoak.

Sailkapen horri jarraiki, eta irakurtezinak diren inskripzioak kenduta, hogeita bosteraino dira behar bezala irakurtzeko modukoak, Elorzak horrela banatuta.

Gurtza jainko eta jainkosak eta izen unibertsala

• Jupiter: Aibar, Eslaba eta Uxue (Nafarroa); Saratsu (Araba)
• Jupiter Apenino: Arellano (Nafarroa)
• Hermes: Saratsu (Araba)
• Marte: Monteagudo (Nafarroa)
• Minerva: Pagoeta (Araba)
• Ninfak: Leire (Nafarroa), Araia (Araba)
• Ninfak eta Larrak: Cabriana (Araba)
• Tutera: Iruña (Araba)
• Cares Quadrivüs: Guardia (Araba)
• Cares Viales: San Pelaio (Araba).

Kronologikoki, ordena honetan biltzen ditu: Jupiter Ujuekoa Augustoren garaikoa da. Hermes Sarasokoa eta Tuterakoa Iruñekoa, Flavia garaira. Jupiter de Aibar eta Ninfas de Leire Severoen garaira. Arellanoko Jupiter Apeninorena, III. mendearen bigarren erdialdean. Jupiter Eslavakoa, Marte Monteagudokoa, Ninfas eta Lares de Cabrianakoa. San Pelaioko Bide Larrena, IV. mendearen amaieran, edo V. mendearen hasieran, Guardiako Lar Quadriviiena, IV. mendearen bigarren erdian.

Izen-emateak

JUPITER. lovi o (ptimo) m (aximo) L (ucius) Sempronius Geminus l (ibens) p (o) s (uit); lovi Optimo Max (imo) Flav (us) lib (ens) per (fecit): Eslava. Aibar. (F) Labos lov (i) Optumo (Maximo): Saraso. Coleli (us) Tesphoros et Festa et Telesinus lovi sacrum: Ujué.

Marti invicto Status Arquio v (otum) s (olvit) l (ibens) m (erito): Monteagudo.

Ninfak. Cápito ar (am) Nyn (ph) is (po) suit (L) ibens meritua: Araya. Nynph (is) bonis et Locos: Cabriana. Quintus Licinius (L?) uscus aquilegus Vareiensis Nimpis vibens m (erito) v (otum) s (olvit): Leire.

Tutera. Tutelae Sac (crum) (ha) ered (es) t (iti) Plamin (i) p (osuerunt).

Varos. Segilus et Rusticius f (ilius) Laribus Q (uadri) u (iis) pro salute (votum) s (olverunt) L (ibens) m (erito).

Bi daude, zelta itxurakoak: Matresen gurtza oso ezaguna da herri zeltikoengan. Eta bigarrena, Sustatiar epitetoa duen jainkoa izango litzateke. Bi horien lekukoak hauek dira: Matres Useae: Guardian (Araba). IV. mendekoa izan daiteke. Genio Sustatiensea: Angostina (laba). II. mendekoa izan daiteke.

Baina epiteto horiek euskaldunak izan litezke, baina baita zeltak ere. Useae-n "uso", "Arbolado" edo "monte común" erabilera euskerikoa ezagutu ahal izatearen araberakoa da. Uxuen (Nav.), Ujue edo Usueko Ama Birjina bat dago, "Usoaren Birjina" izatera datorrena. Jainko babeslea litzateke. Bigarren jainkoaren sustassiak, dirudienez, egungo Zuazuren (Araba) antzinako izena aipatzen du, eta honek, aldi berean, Sos (Sause) inguruan bizi zen talde baten "atzizkiak". Nolanahi ere, jainko hauek euskal mitologia zaharrean agertzen den ugalkortasun eta babesaren ideiari lotuta daude. Izen-ematea: Matribus Useis Pom (peia) p (errimitatzailea). Agian Mater Deva jainkoarekin lotua ibai horretako urak jainkotzen.

Hauek dira Elorzak aztertzen dituen zazpiak:

• ituneo: Araia (Araba), Ziraunza ibaiaren ondoan.
• Bealisto: Angostina (Araba). II. mendekoa.
• Lacubegi: Ujué (Nafarroa). II. mendekoa.
• Liucma: jaunartzea (Araba). IV. mendearen bigarren erdialdekoa.
• Sandao Vimumburu: Artziniega (Araba).
• Vvarna: Cabriana (Araba).
• Peremusta: Eslaba eta Rocaforte (Nafarroa).

Eslabakoa, IV. mendekoa. Elorzak Aituneo izena aztertzen du eta aita "aita" eta egun, "Eguna" euskal ahotsei erreparatzen die. Ondorio logikoak "eguneko aita" = "eguzkia" esanahira darama, baina euskal sintaxian ez luke hori esan nahi, alderantziz baizik. "Aitaren eguna", gaztelaniaren kontrakoa baita. Egun "egunaren" ordez une, "Leku", "Tarte", "Espazio" eta abarrez pentsatzen bada, "Aitaren lekua" bezalako zerbait gertatuko litzateke arrazoi beragatik. Baina hobe da aitona "aitona" eta (d) eo "Jainkoa" edo, besterik gabe, haren balioa ikertu beharko litzatekeen amaiera batean pentsatzea. Interpretazio hori baieztatzen da euskal mitologian eguzkitan eta ilargian amandrea epitetoa (femeninoa) emanez otoitz egiten zaiela ikusten badugu. Aituneo "Jainko aita" maskulinoa izango litzateke.

Baelisto izena Bhel "distiratsu" indoeuroparrera igortzen da, gehi -sto atzizkia, ilirieraz superlatibo bat dena. Eguzkiarekin erlazionatzea edo identifikatzea pentsatzen da. Hala ere, interpretazio euskeriko batek ere interes handiagoa eskaintzen du. Belts kanta, gaur egungo beltz "beltzarekin" identifikatzen dena, Aherbelst jainko akitaniarrean agertzen da. Era berean, ez da arraroa, ezta gutxiagorik ere, alfabetiko iberiarrez idatzitako testuei, lexiko euskerikoaren antzekotasun argiekin: Beles, Belenes, Belenos, Ordumeles (Ordun-beles), Adimels. Inskripzioak dio: Flavos (Andio) nis f (ilius) Baelisto v (otum) s (olvit) l (ibens) m (erito): Angostina.

Lacubegi edo Lacubex. Beste horrenbeste gertatzen da. Zelten interpretaziorako datiboa suposatu beharko litzaioke Lacubex izendun bat uzteko, laku indoeuropar batena eta bheg "hautsi" bat, uretako jainko batean amaitzeko, bigarren formaren beste adiera "olatua" baita, "Zaparrada". Horrek guztiak ileek harrapatua dirudi. Euria egiten duenean ura, edozein motatako kanalak, dolarea eta, herrialdeko lekuren batean, kareharria isurtzeko erabiltzen den teilatuko kanala da. Begiari dagokionez, "Begia", "Kontuz", "Gorringoa edo landare-agerraldia" da. Izen-ematea: Coeli (US?) Tesphoros et Festa et Telesinus Lacubegi ex voto. Celio Tesphorosek ikusten den bezala, Festak eta Telesinok Lacubegiri egindako botoa betetzen dute: Ujué.

Liucmari dagokionez, leuk eta atzizki bat dituela dirudi, "Ibai baten iturria" onargarria, Elorzak dioenez, indoeuroparrean. "Zuria" esan nahiko nuke, "Argitsua".

Sandao Vimumburuk Sanda hidronimoarekin lotutako uretako jainkosa izan behar du, indoeuroparrak edo euskalkiak ere interpretatzeko modukoa. Sanda edo Sanga ibaiak, jada Pliniok aipatzen du kantabriarren artean edo euren inguruetan. Vimumbururena euskerikoa izan liteke bere amaieragatik -buru "buru", "CIMA". Ibero Sosin-Biuru.

V. Vbarna, jainko salutifiko bat, iturburu edo iturri termal bat aipatuz. De vb (ur, ub -, "Ura"). Literalki euskaraz "lurpeko ura" da. Izen-ematea: Uvarnae pro salute Estiteri fabri tigno (r) um Anto (n) ius Flavos Neviensi (s) v (s) v (izeneko solvit) (libens) (meritua): Cabriana.

Peremusta, Eslavan agertzen da Deo Magno adjektiboekin batera, eta, egilearen ustez, honi jarraitzen diogu gertutik, Rocaforteren beste inskripzio batekin, baina, bertan, D. M. P. "Deo Magno Peremustae" siglak bakarrik agertuko lirateke.

Esanahi ezezaguna duten gurtza eta tokiko izenaren beste jainkoak Helasse izango lirateke: Miñao Menorren (Araba). Ivilia: Foruan (Vizc.). II. mendearen bigarren erdialdekoa. Lauza: Leraten (Nafarroa). IV. mendearen bigarren erdialdekoa. Loxa: Argiñaritzen (Nafarroa). Selatse (hiru aldiz): Barbarinen (Nafarroa). Augustoren garaitik. Tullonio: Dulantzin (Araba). Helasse eta Selatse, dirudienez, jainko bera dira. Jjainko urtarra ematen du bere bigarren osagaiari erreparatzen badiogu -lats, -lass, gaur lats "erreka", "Ibai baten ertzean dagoen ur putzua". Inskripzio hauetan aipatzen da: Barabineko aldareak: Sempronius Betunus Selats (a) e v) otum) s (olvit) 1 (tbens) m (erito). ^[4] eta I(unius) Germ/anus / Selatse / v(otum) s(olvit) l(ibens) / m(erito) ^[5].

Ivilia. Abelionekin edo "abeli onarekin" lotzen da, zalantzarik gabe. Ur sendagarrien iturburu baten izena da. Urarekiko harremana egiazkoa dirudi, ibi ere, euskaraz, ibai baten "ibi" delako. Izen-ematea: Iuliae sacrum M. Caecilius Montanus pro salute Fusci fili posuit. Quno fecit. Lauza, Loxa. Izen hori Losa toponimoarekin identifikatu dute, Losa harana, baina hilarriak Nafarroan aurkitu dituzte, eta ez Araban. Izen-ematea: Aemilia Paterna Losae (v (otum) s) olvit) L (ibens) m (erito): Lerate. Lucretius Proculus Loxae v (otum) s (olvit) l (ibens) m (erito): Argiñaritz. Loxae euskararen arabera interpretatu behar bada, lotsa "lotsa" edo "beldurra" ahotsean pentsatu behar da, eta Puditia edo Timor bezalako pertsonifikazio bat izango litzateke. (V: Michelena, Hispaniako Lehen Erlijioak, "Zephyrus", XII, 1961). Tullonio. Izen-ematea: s (empronius) Sever (us) Tullonio v (otum) s (olvit) l (ibens) m (erito). Ubeltesonis? Jainko indigena gehitu beharko litzaioke Andre-Arriagako hilarri ospetsu eta landatarrari, Oiartzunen, agian akitaniar jainkoekin lotua.

Jainko hauek guztiak multzo zabalago batean integratu beharko lirateke, akitaniar eskualdekoak barne, non euskal zaporerik handiena dutenak ugari diren. Izan ere, zapore unibertsal eta latindar zaporekoez gain (Hercules-Tol-Andos, Hercules-Illun-Andos, Fontes, Fagus), gainerakoak Garona eta Pirinioen arteko eremu trinkoan daude, euskal herri handi baten lekukotza gisa, ondoren erromanizatua eta kulturalki besterendua.

Gorrochateguik (1984) aztertutako 205 teonimoetatik, honako hauek aipatuko ditugu: Aberri deo, Aherbelste deo, Ar deo, Andei deae, Andosso (Bascei) deo, Arardo daeo, Arthe d (eo), Arixo deo, Arixoni marti) Rix (deo, Arpenino deo, Artahe deo, Artehe deo, Arte, Astoilvae Helasse, Heravscorritsehe fano, Horolati, Idiatte deo, Ilixoni deo, Iluvni, Ilvroni deo, Ilvrberrixo, Ilvmberi (, Iscitto deo, Isornavsi deo, Lahe deae, Larrasoni, Leheren deo, Lvurgorr, (Selatse, Svhvgio deo),

Venus Marinaren tenplua, Higer lurmuturrean. VI. mendetik datorren Bizkaiko golkoko kostaldearen deskribapen bat a.d. K. a. 36an, Artizarreko hiru tenpluren berri eman zigun, itsasoko jainkosa, grezieraz Aphrodite deitzen zena. Horietako lehena, Schultenek dioen bezala, Artizarreko lurmutur bat da, iparraldeko kostaldearen hasieran, non kostaldeak mendebaldera jotzen duen. Schulten jauna Hondarribian izan zen, Higer lurmuturrean indusketak egiten, Serapio Muxika eta Olagüe eta Izaguirre jaunek lagunduta. Nabigatzaileen patroia zen San Telmoko tenplu baten hondakinak aurkitu zituzten, eta haren azpian tenplu pagano zaharraren hondakin kiskaliak. Baina Santa Marinaren atxikimendua euskal mitologia tradizionalari lotuta dago.

Kristautasunaren aurreko jainkosa da Epona. Harenganako gurtza oso zabaldua zen Europako mendebaldean. Galia, Germania, Britanianjaink osa horren irudi ugari gorde da (zutik, eserita edo zaldi gainean). Euskal Herrian, zaldizko irudi bat ageri da Markizko harpe batean. Zaldien jainkosatzat hartua izan da. Izkiz mendilerroaren inguruetan, kobazulo artifizialez inguratuta, behe-erliebe bat dago, harkaitzean landua. Gizon baten irudia dauka, Epona jainkosak bere zaldiaren gainean duen jarrera erregutzailearekin. Jainkosaren irudiak, Galia, Germania, Britania eta abarreko ehun eta hogei monumentutan baino gehiagotan kontserbatu dira, hiru eratara: apala, eseria eta zaldikoa. Markizekoa zaldizkoena da. Jakina, bere jatorrizko esanahia ahaztuta, zaldien jainkosatzat hartu izan da, eta horregatik agertzen da bere irudia ukuiluetan.

Kristautasuna garatzen hasi zenean, ikus zitekeen erlijioa zer den maila teoriko edo filosofiko batean, Zizeronen erlijioaren definizioa erabat islatzen duen neurrian: "Goragoko natura bat zaintzea, jainkozkoa deritzona, eta gurtzea". Kristautasuna, ordea, ez dagokio Erromatar Inperioan erlijio edo erlijio gisa arrunt legez aitortzen denari. Latinezko erlijio-terminoa duten lehen idazki kristauak II. mendekoak dira. Terminoak, honela, kristau-literatura apologetikoan toki bat aurkitu zuen, kristauei egindako erlijioaren edo erlijiogabetasunaren aurkako delitu salaketari erantzuteko erabili zenean. Autore kristauek, bereziki Tertuliano, kristautasuna erlijiotzat hartzen dela diote, terminoak bere eboluzio semantikoa jarraitzen duen bitartean, kristautasuna izendatzeko gero eta egokiagoa bihurtuz. Kristautasuna inperioaren erlijio komuna bihurtzen da, eta laugarren eta bosgarren mendeetako erlijioa denaren araua.

Elizaren Aita Latinoek "benetako erlijioaren" ideia garatu zuten. Kristautasunak erlijio gisa aitortua izatean herritartasun eskubidea aldarrikatu duen neurrian, benetako erlijio bat kontsideratzea, nagusiki, hainbat erlijio daudela argudiatzea da, eta horietako bat -Kristautasuna- dela egiazkoa. Baina, era berean, Laktantzio eta Agustinekin batez ere, erlijioa, gizakia jainkozkoarekin erlazionatzeko bertute gisa, egian bizi daitekeela galdetzea ere bada. Erlijioa gizateria osoan presente dagoen baina beti erratzeko, Jainkoa ezagutzeko eta atsegin duen gurtza egiteko gai den xedetzat hartzen da. Erlijioaren izaerari buruzko gogoeta horrek Elizako Gurasoen artean filosofia benetako erlijioarekin identifikatzera garamatza. Agustinek honela dio: "Sinesten eta irakasten dugu, hau da gizadiaren printzipioa, filosofia, hau da, jakinduriarenganako maitasuna, benetako erlijioa besterik ez dela". Agustinen arabera, benetako erlijioa gizateriaren hasieratik egon da presente, geroago kristau deitzen hasi zen arre.

Erlijioa bertutetzat edo "jakinduriaren maitasuntzat" hartzen denez gero, singularrean bakarrik ulertzen da, gaur egun normalean justizia-arazoa den bezala singularrean eta inoiz ez pluralean. Erlijioaren ikuskera hori agerikoa egiten den heinean, gero eta garrantzi txikiagoa ematen zaio erlijio-aniztasuna aintzat hartzeari. Gero, beste hitz batzuk erabiltzen dira, kristautasunetik aparte, gaur egun erlijiotzat hartzen dena izendatzeko: paganismoarena, Jainkoa ezagutzen edo arbuiatzen ez dutenentzat, eta heresiarena, desbideratutzat jotzen diren doktrinak kalifikatzeko, kristautasunaren ortodoxiarekin alderatuta. Ondorioz, erlijio plural terminoa erabilpen nahiko inozenterako erabilgarri bihurtzen da. V. mendetik hasita Aro Modernora arte, erlijio bezala ezagutzen direnak komunitate monastikoak dira, hau da, arau baten arabera, perfekzioa eta zoriona lortzeko asmoz "erlijiosoki" bizitzeko tokiak.

Gaur egun "erlijioak" deitzen dugunetik hurbil dagoen kontzeptu bat Islamaren lurraldean jaio zen. Dîn islam kategoriarekin, erlijio bakar eta egiazko bat aurreikusten da, Islama bera dena, a fari partikularrak onartzen diren aldi berean, bereziki judaismo eta kristautasunarentzat. Afari bat Jainkoaren legea da komunitate batentzat28. Liburu errebelaturik ez dutenak jentiltzat jotzen dituzte, eta hori debekatuta dago, guztiek erantzun behar dute afari baterako. XIII. mendetik aurrera, hiru erlijio kontatzeko modu hori ez musulmanek, kristauek edo juduek jaso eta islatu zuten, bereziki Ibn Kammuna Bagdaden eta Ramon Llull Mallorcan. Bere tratatuaren katalanezko bertsioan, Ramon Llull gaur egun erlijioa deitzen dena izendatzeko erabiltzen duen terminoa sinesmenarena da (creença).

Aldi berean, gurutzadak eta Errekonkista gertatu ziren, Otomandar Inperioaren hedapenaren ondoren. Zortzi mende baino gehiagoko gatazka horietan, arabiar konkistatik Vienako setioraino, europarrek gehiago jabetu ziren Islamaren erlijio-nahasmenduaz, gutxi baitzekiten horretaz. Hala ere, europarren artean, XVI. mendera arte, Islama ez zen beste erlijio moduan hartzen, "Erlijioak" zentzu modernoan kontuan hartzeko ohitura zegoen.

XI. eta XIII. mendeen artean, Europa hartzidura erlijioso handi batek markatu zuen. Jerusalemera joan zirenak eta beste gurutzada batzuk ere gertatu ziren, bereziki kataroen aurka. Europa iparraldeko hirietan, Begardoek errekonozimendu eta egonkortasun modu bat aurkitzen dute. Frantzia hegoaldean, Valdeismoa gero eta modu autonomoagoan garatzen da eta eliz agintarien aurrean errebelatzen da. Geroago, korronte protestantea osatu zuten. Beste mugimendu batzuk, elizan, ordena erlijioso gisa onartu eta antolatu ziren gobernari batekin, goikoekin eta komentuko tokiekin, hau da, ofizialki, garai hartan "erlijio bat" deitzen zena bihurtu ziren, terminoaren Erdi Aroko zentzuan. Hori izan zen "eskale aginduen" kasua, frantziskotarrena, adibidez.

1453an, turkiarrek Konstantinopla harrapatu eta berehala idatzitako De pace fidei liburuan, Nikolas de Cusek erlijioaren kontzepzio modernoaren premisatzat har daitekeena utzi zuen. Turkiarren eta bizantziarren arteko gerretan eta mendebaldekoen eta ekialdekoen arteko eliz eztabaidetan idazten du, eta uste du elkarrizketak "Kristoren doktrinaren arabera" gidatzen duela bakea, Nicolas de Cuse De Pace Fidei "erlijioen" guztien ordezkariengan imajinatzen da, zeruan Kristoren presentzian hitz eginez. Nicolas de Cuseren narrazioan, Kristo bera da elkarrizketa hau pizten duena deklaratzean:

«	Jainkoak, zeruaren eta lurraren erregeak, exekutatuak, kateatuak edo esklabizatuak izan direnen eta erlijioen aniztasunaren ondorioz sufritu dutenen intziriak entzun ditu. [...] Jaunak bere herriaren errukia izan du, eta gozatu egiten du, gizon guztien baimenarekin, erlijioen aniztasuna erlijio bakar eta bortxaezinarekin bateratzen.	»
—Nicolas de Cuse[oh 1]

"Erlijioen" ordezkari gisa, herri ezberdinetako borondate oneko pertsonak dira elkarrizketan parte hartzen dutenak. Greziar bat, italiar bat, arabiar bat, judu bat, indiar bat, persiar bat, kaldear bat, szythiar bat, espainiar bat, alemaniar bat, frantziar bat eta abar da Nicolas de Cuse "erlijio" tzat hartzen duena, eta, beraz, herrien edo nazioen aniztasuna duen posizio-multzo bat da, eta ez zuzenean "erlijioak" deritzona. Baina Nicolas de Cuse berritzen du, hiri edo herri bakoitzak bere erlijioa duela kontsideratzeko ohitura zaharrarekin, aniztasun erlijioso moderno bihurtuko dena sortzen ari den testuinguru batean.

XVI. mendetik aurrera, erlijio terminoak "erlijioak" esan nahi du.

«	XVI. mendetik, Europako esparru erlijiosoa hainbat erakunde partikularrek markatzen dute, eta erakunde horiek beren legitimitatea aldarrikatzen dute, egiteko eta sinesteko gauzak preskribatuz: ordena katoliko edo protestante bat eta, areago, ordena judu, kristau edo musulman bat. Ikuspegi zaharretik modernitatera, erlijio hitzarekin, gizakiak kosmosarekin duen harremanean (jakinduria baino ez dena) sinesmen eta praktika sistema 7 bat behar duen jarrera (bertute) baten izendapena pasatu dugu.	»
—Pierre Gisel eta Jean-Marc Tétaz[oh 2]

Frantsesez, erlijio terminoaren erabilera, zer egin eta zer sinetsi gomendatzen duten erakundeak izendatzeko, XVI. mendearen amaieran zabaltzen hasi zen, bereziki Montaigneren lumapean, honen idazkiek, 31. mendearen esanahi berria orokortzen laguntzen dutelarik. Erlijioei buruz pentsatzeko modu berri horrek berehala inbertitzen du erlijioaren ordenari dagokion guztia, eta jada ez dirudi posible denik erlijio bat izatea besteak bezalako erlijio bat izan gabe.

Ezartzen ari diren erlijioak, neurri batean, luteranismoa, kalbinismoa, anabautismoa, katolizismoa edo ortodoxia bezalako doktrinekin identifikatzen dira, baina nazioei ere egokitu ohi zaizkie, hala nola anglikanismoa, gallikanismoa, turkoen erlijioa, etab. Nahiz eta erlijio kristauak lehen aldiz "erlijio" gisa ezagutu ziren, kristautasuna. Egiptoarrak, Amerikako basatien erlijioa, Budaren erlijioa, etab. Erlijioen sorrera europar estatu-nazioekin batera gertatu da, armaden eta alderdi erlijiosoen arteko lehia eta indarkeriaren testuinguruan, eta gerretan errealitate - Erlijio horiek munduak antolatzen duenaren parte dira. Erlijio gerrekin, tolerantziaren ideia erlijioaren inguruko hausnarketan paper garrantzitsua jokatzen hasi zen. Lehenik eta behin, hitzaren zentzu literalean eta medikoan, nola prebenitu ez dakigun gaitz bat babesteko da, gaitz hori erlijioen aniztasuna izanik. Orduan, tolerantzia, XVIII. mendeko intelektualentzat, erlijioaren arloan egia eta dogmatismoa aldarrikatzearen aurka dagoen balio eta nolakotasun bihurtzen da.

XVII. eta XVIII. mendeetan erlijioaren filosofia baten sorrera ikusi zuten, erlijio historikoen aniztasuna arrazoi unibertsalaren aurrean jarri zuena. Ulrich Barten arabera, "Pluralismo konfesional gero eta handiagoaren esperientziak eta kulturarteko pluralismoaren lehen ikurrek markatutako aro batean, beharrezkoa zen giza arrazoimenaren foro unibertsalaren aurrean historikoki emandako erlijioen egiaren edukia justifikatzea" 32. Ilustrazioaren filosofiak termino kaltegabe samarrak planteatzen ditu, mundua eta giza esperientzia pentsatzeko funtsezko kontzeptu baten mailan: erlijioa, kultura, zibilizazioa, gizartea, etab. Erlijioaren filosofia batek forma hartzen du pixkanaka Locke34, Hume35 Ingalaterran; Voltaire, Diderot36 edo Rousseau37 Frantzian; Kant38, Schleiermacher39, Fichte, Jacobi Ilustrazioaren filosofiarekin hasi zen erlijioari eta erlijioari buruzko hausnarketak "erlijioaren esentzia substantziala den zerbait inplikatzen du, logikoki erlijio positiboen aurretik dagoena, gero substantzia erlijiosoa islatzen duten forma historikotzat hartzen dena, honela bere buruarentzat bere subjektu bihurtuz.

XIX. mendean bereziki erlijioen aurkako pentsamendua garatu zen Marx, Nietzsche eta abarrekin, baina XIX. mendean ezarri ziren giza zientziak, soziologia barne, erlijioari xedea emango diona. Michel Desplanden ustez, Frantzian, 1820-1830 urteak, zaharberritze garaiari zegozkionak, erlijioen zientziak eta, beraz, erlijioaren kategoria modernoa sortzeko une bat izan ziren. Erlijioa azterketa-objektu "zientifiko" bihurtzen da Proudhon edo Auguste Comterekin, zeinek erlijioa ikuspegi arrazional eta positibo batek suntsitu egiten duela ziurtasunez pentsatzea bilatu zuten. Horiek jarraituz, baina beste ikuspegi batetik, Emile Durkheim, Max Weber, Georg Simmel eta Ernst Troeltsch-ek, soziologiaren sortzailetzat jotzen direnek, lan ugari eskaini diote erlijioari, erlijioen neutral eta kritiko aldi berean zuzendutako ikerketa baten printzipioak ezarriz.

XX. mendean, erlijioaren ikuspegi ezberdinak garatu dira soziologiarekin, antropologiarekin, psikologiarekin eta historiarekin bereziki. Gaur egun, erlijioaren zientzietan, erlijioa aztergai gisa nola eratu zen sortzen da. Badirudi definizio bakar bat ere ez dela egokia erlijio gisa ikasten den guztirako edo erabilerak erlijioa deitzea ahalbidetzen duen guztirako 42.

Erlijioa eta haren ondorioak ere ohikoak dira eguneroko hizkeran, Johan Cruyff Herbehereetako futbolari ospetsuak esan baitzuen:

«	"Ez naiz erlijiosoa. Espainian, 22 jokalariek gurutzearen seinalea egiten dute zelaira sartu aurretik. Funtzionatu badu, partida guztiak berdinketan amaitu beharko lirateke."	»
—Johan Cruyff

XIX. mendeko eta XX. mendearen hasierako zenbait pentsalarik, aurreko mendeetako humanismoak eraginda, gertaera erlijiosoaren aurrean kritikoki erreakzionatu zuten, eta gizarte garaikidean eragina izan dute eta dute.

Susmoaren maisu bezala ezagutzen dira, euren idazkiekin, Jainkoari eta erlijioari buruzko guztiarekiko susmo eta zalantza giroa sortu zutelako. Erlijioa benetan kritikatzen dutenean kristautasuna kritikatzen dute, bi arrazoirengatik:

• Ezagutzen zuten

• Uste dute gizateria gehien engainatzen duena dela, eta kristautasuna askatzeak gainerako erlijioak desestaliko dituela.

Ludwig Feuerbach (1804-1872) filosofo alemaniarra izan zen, eta eragin handia izan zuen Karl Marxengan eta beste filosofo batzuengan. Teologia ikasi zuen Feuerbachek, erlijioaren kritika ikuspegi filosofiko, antropologiko eta psikologikotik egiten du, ateismoaren aita gisa ezagutua dela.

Gizon erlijiosoak uste du ez duela ezertaz kezkatu behar, beste bizitzan mugagabea izango delako. Horrela, goragoko izaki bati (Jainkoari) dena konpontzen uzten dio, harengan konfiantza izanez, aurrera egin gabe. Jainkoari uko egiten badio, gizakiak bere kabuz egin behar du aurrera, bere helburuak lortzen saiatzeko. Jainkoa esaten badugu, ukatu egiten dugu gizona.

Karl Heinrich Marx (1818-1883) filosofo, ekonomialari, soziologo eta iraultzaile alemaniarra izan zen. Marxek askotariko gaiak jorratu zituen, eta ezaguna da, batez ere, klase-borrokaren terminoetan historia aztertzeagatik, Manifestu Komunistaren goiburuan laburbilduta: "Gizarte guztien historia da klase-borrokaren historia".

Marx sozialismo marxistaren eta komunismoaren aita teorikoa izan zen, eta Friedrich Engelsekin batera, gizartea eta politika garaikidea ulertzeko funtsezko figura historikotzat jotzen dute.

Marxek erlijioa kritikatzen du ikuspegi sozio-politiko batetik. Bere hitzorduan: "Erlijioa herriaren opioa da" bi arrazoirengatik alderatzen du droga erlijioarekin:

• Biek errealitatea desitxuratzen dutela uste izateko.

• Biek errealitatea eraldatzeko gaitasuna gal dezaten.

Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) filosofo alemaniarra izan zen.

Nietzschek Mendebaldeko kulturaren, erlijioaren eta filosofiaren kritika sakona egin zuen, haiek osatzen dituzten kontzeptuen deseraikuntzaren bidez, jarrera moralen (bizitzarekiko positiboak eta negatiboak) azterketan oinarrituta. Horrela, ikuspegi filosofiko batetik kritika eginez, Nietzschek defendatzen du pertsona izateak bizitzaz gozatzea esan nahi duela, eta kristautasuna gertaera horren aurka dagoela, bizitza ukatzen baitu. Bizitza-eredua heriotza den erlijio batek ezin dizu existentziaz gozatzen utzi, besteak ematea baitakar, zu hustu eta hiltzen zaren bitartean.

Sigmund Freud (1856 - 1939) Austriako neurologoa izan zen. Dioenez, erlijiotasuna biologikoki lotuta dago haurrek jasaten duten babesgabetasun luzearekin eta asistentzia premia etengabearekin. Haur horiek jada helduak direnean, bizitzaren indarren aurrean duten ahulezia sumatzen dute, eta erlijioan bilatzen dute gurasoek haurtzaroan jaso zuten babesa. Fededuna ez den pertsonak bakarrik egin behar dio aurre zeregin horri. [21]

Erlijio-askatasuna edo kultu-askatasuna da gizabanakoek beren aukerako erlijioa inolako errepresioaren beldurrik gabe praktikatzea ahalbidetzen duena. Ideia hori 1948ko abenduaren 10ean onartu zuten Giza Eskubideen Adierazpenean, garai hartan Nazio Batuen Batzar Nagusiko kide ziren 58 estatuek. Adierazpen horren 18. artikuluak honako hau zehazten du: "Pertsona orok du pentsamendu-, kontzientzia- eta erlijio-askatasunerako eskubidea; eskubide horren barruan sartzen da erlijioa edo sinesmena aldatzeko askatasuna, bai eta, banaka edo taldean, jendaurrean edo pribatuan, bere erlijioa edo sinesmena irakaskuntzaren, praktikaren, kultuaren eta betetzearen bidez adierazteko askatasuna ere."[22]

Adierazpen horren arabera, erlijio askatasunak estatuen gobernuaren bermea izan behar du. Herrialde batek estatu-erlijioa badu, erlijio-askatasuna gobernuak ofiziala ez den beste edozein erlijio edo kultu praktikatzeko ematen duena da. Erlijio askatasuna lotuta dago, baina ez da gauza bera erlijio tolerantzia, Eliza eta Estatua bereiztea eta laikotasuna. Erlijio askatasuna, munduko estatu gehienetan, nahiko kontzeptu berria da. Duela hamarkada gutxi arte, erlijio gutxituak zituzten talde edo herrien genozidio eta sarraski masiboak eragin zituen intolerantzia erlijiosoak. Gaur egun, erlijio intolerantzia oraindik presente dago, hainbat gradutan, estatu islamiko edo komunista batzuetan.

Norbanakoaren esparruan, erlijio-tolerantzia gainerako gizabanakoen erlijioak onartzeko jarrera gisa definitzen da. Tolerantzia horrek ez du esan nahi pertsonak uste duenik beste erlijioak baliozkoak direla edo baliozkoak direla; aitzitik, herritar bakoitzak bere erlijioa edo lehentasun-sinesmena izateko eta praktikatzeko eskubidea emango die gainerakoei.

Erlijioaren ezagutza, beren praktikatzaileen arabera, buruzagi erlijiosoetatik, testu sakratuetatik edo errebelazio pertsonalaren bidez lortzen da. Erlijio batzuek uste dute ezagutza erlijiosoa mugagabea dela eta edozein galdera ebazteko gai dela; beste batzuek, berriz, rol mugatuagoa ematen diote, fenomeno fisikoen behaketarekin batera joan behar dena. Ezagutza hori transmititzeko hizkuntza erlijiosoa ez dago polemikatik salbuetsita.

Erlijioetan, maiz, azterketa filosofikoak garatu izan dira doktrina erlijiosoaren eta giza arrazoimenak hornitutako munduaren pertzepzioaren arteko itxurazko kontraesanak argitzeko edo bateratzeko. Erlijio teistetan, garapen honi teologia deitzen zaio, edo Jainkoaren azterketari eskainitako diziplina. Ekialdean, filosofia eta erlijioa oso lotuta daude. Izan ere, sarritan filosofia ez da existitzen erlijiotik beretik bereizitako diziplina gisa. Garapen filosofiko horiek erlijio-doktrinaren, egiaren edo jainkotasunaren hainbat alderdi biltzen dituzte.

• Panteismoa errealitate osoak izaera jainkotiarra duen ikuspuntu filosofikoa da: mundua eta Jainkoa gauza bera direlako ustea da; beraz, baztertu egiten da entitate sakratu baten edo jainko pertsonal baten ideia. Spinoza bezalako filosofoak panteismoari atxiki zitzaizkion, Jainkoa naturarekin identifikatuz. Ekialdeko erlijioak, japoniar sintoismoa edo txinatar daoismea kasu, panteistak dira neurri handi batean.

• Monismoa ikuspuntu filosofiko bat da, existitzen den guztiaren batasuna azpimarratzen duena, edozein zatiketa ukatzen duten errealitatearen azpiko legeak baieztatuz. Monismoaren jatorriak, greziar filosofoak dira, Tales Miletokoa, Pitagoras, Parmenides edo Enpedokles kasu. Ekialdeko pentsamendu osoaren ikuspegi nahiko arrunta ere bada.

• Gnostizismoak sakratua denaren agerpenari datxekion dualtasuna baieztatzen du. Materia eta gogoa, ongia eta gaizkia eta beste kontzeptu batzuk aurkakotu gisa agertzen dira, indibiduoaren baitan ebatzi beharrekoak, ezagutza-bide oso esperientzial bati lehentasuna emanez. Gnostizismoak eragin nabarmena izan zuen kristautasunaren lehen garapenetan, gainontzeko garapenak ekialdeko adar kristauetan daudelarik.

• Fundamentalismoak, kontzeptu filosofiko gisa, idazkeren edo beste idazki sakratu batzuen izaera literala baieztatzen du, esanahi sinboliko edo psikologikoak baztertuz. Adibidez, Bibliako kreazionismoa, eboluzioaren teoriaren aurka azken mendean adierazia, bi modutan aurkezten da: eboluzioaren teoriaren erabateko ukazioa eta sorkuntzaren doktrinaren onarpena zazpi egunetan; edo sorkuntzaren zazpi egunen parekatzea eboluzioaren etapa gisa.

• Ateismoak jainkorik ez dagoela baieztatzen du, edo onartu egiten ditu, baina pertsonarekin zuzenean aktiboa den papera ukatzen die. Ateismoa budismoan eta daoismean existitzen da. Budismoaren aldaera batzuetan jainkoen gurtza existitzen da, paper psikologikoa, errituala edo sinbolikoa duten arren, baina beti behin-behinekoa. Daoismeak bi aldaera ezberdin ikusten ditu: filosofikoa eta erlijiosoa (Daojiao izenekoa). Azken horretan jainko tradizionalak psikofisikoetan.

• Determinismoa doktrina filosofiko bat da, baieztatzen duena gertaera guztiak, giza pentsamendua eta ekintzak barne, kausa- eta ondorio-kate batek lehenesten dituela. Erlijioetan, jarrera filosofiko hori predestinazioaren doktrinaren barruan kokatzen da. Ikuspuntu honek suposatzen du jainko ahalguztidun batek edo lege absolutu batek ez duela ezer uzten zoriaren esku. Hinduismoan edo budismoan, berraragitzearen sinesmena doktrina honen adierazpen gisa ikus daiteke.

• Sinkretismoa ikuspuntu desberdinak edo kontrajarriak bateratzen dituen filosofia bat da, edo bi erlijio edo gehiagoren elementuak barneratzen edo bereganatzen dituela frogatzen duena. Sinkretismo errituala erlijioen bilakaeran presente egon da bere historian zehar, batzuk besteekin harremanetan egon direnean. Gaur egun, erlijio sinkretikotzat hartzen dira Karibeko eta Amerikako kultuak, katolizismoa eta erlijio tribalen antzinako praktikak nahasten dituztenak. Ekialdean sinkretismo bat egin da herri mailan, daoisme edo budismoa arbasoen gurtza praktikekin lotuz.

«	Gizona abere bat da... baina ez du hori aitortu nahi.[...] Mitoak beti besterik sines arazi nahi izan dio gizonari. Besteak beste, iraultzaren mitoak ere bai. Eta erlijioak, filosofiak eta ideologiak eta, sarri, zientziak ere, gizonak bere buruari besterik frogatzeko ahaleginak ziren. Berez, gizona, abererik ez dela sinetsi nahi lukeen abere bat da.	»
—Joxe Axurmendi[6]

Kontzeptualki, erlijioak eta zientziak gizakiari eta unibertsoari buruzko erantzunak aurkitzen ahalegintzen dira, jatorrian bezala. Errenazimentutik, metodo zientifikoan oinarritutako ezagutza zientifikoen elur-jausia eragingo lukeen garaitik, bi arlo hauek banatzeko joera izan da, baina ez beti modu baztertzailean. Isaac Newtonek bere Philosophiae Naturalis Principia Mathematica liburuan hau esan zuen: "Eguzkiaren, planeten eta kometen sistema oso eder hau izaki adimentsu eta boteretsu baten aholkutik eta nagusitasunetik baino ezin da etorri". ^[7] Beste zientzialari batzuek ere fedea zuten, beren ezagutza eta aurkikuntzekin kontraesanik izan gabe, hala nola Nikolas Koperniko, Francis Bacon, Johannes Kepler, Rene Descartes, Robert Boyle, Michael Faraday, Gregor Mendel, Max Planck eta Albert Einstein. ^[7][23] Einsteinek, hain zuzen ere, metodo zientifikoaren mugak aztertzen zituen: "Ezin digu besterik erakutsi, hau da, egitateak elkarri lotu eta baldintzatzen zaizkiola... ez ditut gutxietsi nahi gizakiak esparru horretan egindako ahalegin heroikoen lorpenak. Hala ere, argi dago den horren ezagutzak ez diola atea irekitzen izan beharko lukeenari... ezagutza objektiboak zenbait helburu lortzeko tresna ahaltsuak ematen dizkigu, baina azken helburua bera eta hori lortzeko nahia beste iturri batetik etorri behar dira. "^[8]

Hala ere, Estatu Batuetako Nature aldizkariko artikulu baten arabera, zientzialari teisten kopurua nabarmen murriztu da XX. mende hasieratik, data horretan %40k Jainkoarengan sinisten zuela zioelako. 1998an egindako inkesta batean, soilik %7k erantzun zuen "Jainko pertsonal" batean sinesten duela, %72,2k esan zuen ez duela sinesten eta %20,8k esan zuen zalantza zuela edo agnostikoa zela.

Gatazka dago ikuspuntu erlijioso teisten eta zientziaren artean, batez ere arlo oso zehatzetan, hala nola eboluzioan eta ekintza eta partaidetza jainkotiarrean munduan, bereziki pentsamendu kristauan. Gatazkaren muturrean daude sorkuntzaren kontakizun biblikoa unibertsoaren eta beste aldearen jatorriaren azalpen literal gisa defendatzen duten pertsonak, eboluzioaren teoriaren defendatzaileak gertaera egiaztagarri gisa. Hala ere, badira beste batzuk bi posizioen arteko oreka aurkitzen saiatzen direnak, sorkuntzaren zientzia proposatzen dutenak kasu, Genesiaren kontakizun biblikoa azalpen sinboliko eta ez literaltzat hartzen dutenak, non sorkuntzaren zazpi egunak prozesu ebolutiboei dagozkien.^[9] Bahaismoak, bestalde, zientziak eta erlijioak harmonian egon behar dutela proposatzen du. Haren sortzaileak adierazi zuen erlijioa eta zientzia ezin direla aurka jarri, eta, beraz, zientziak kontraesaten dituen erlijio-irakaskuntzak ez direla onartu behar, Jainkoak gizadiari arrazoitzeko ahalmena eman baitzion egia aurkitu zuelako.^[10]

Beste zientzialari batzuek filosofia naturalista hartzen dute. Naturalismoak natura dena dela proposatzen du, ez dagoela "naturaz gaindiko" izakirik. Posizio honek, baina, natura zer den eta izaki "supernaturalak" zer diren definitzea eskatzen du,^[11] filosofikoki oso zaila den zeregina, izan ere, adibidez, mekanika kuantikoaren aurkikuntzatik abiatuta, organikoa eta ez-organikoa bereiztea lan zaila bihurtu da.^[12] Zentzu are zorrotzagoan, naturalismo zientifikoak baztertu egiten du zientzia garaikideak ezagutu ez duen edozein erakunderen existentzia.^[11]

Sekularismoaren tesiaren arabera, zientzia eta teknologia, alde batetik, eta erlijioa, bestetik, alderantziz erlazionatzen dira; hau da, lehenengoak gora egitean, bigarrenak behera egiten du. Hala ere, Notre Dameko Unibertsitateko Filosofia Saileko Alving Plantingak tesi hori zalantzan jartzen du, XX. mendean, zientzia eta teknologia azkar hazi diren mendean, munduko hainbat tokitan erlijio sentimenduaren gorakada ere egiaztatu baita. [28]^[11] Azterketa hau, hala ere, beste arrazoi batzuengatik azal daiteke.

Erlijioak, gizarte guztietan presente dagoen elementu gisa, historikoki paper garrantzitsua jokatu du herrialde eta inperio desberdinen egitura eta antolaketa politikoan. Teokrazia terminoak, zuzenean jainko batek edo pertsona batek egikaritutako gobernua izendatzen du, zeinaren autoritatea, jainko edo pertsona horrekiko harreman berezi baten baldintzapean ematen zaion. ^[13] Teokrazia hitzaren lehen aipamena Jose-gandik (Genesiko pertsonaia) datorrela dirudi, juduen gobernu historikoaren forma garaiko gainontzeko gobernu formekin azaldu eta kontrastatuko zukeena: monarkia, oligarkia eta errepublika.^[14] Teokrazia Antzinaroko zibilizazio askotan agertu zen; antzinako Egipto adibide bat da, non faraoiei jainko edo erdi vinitat izaera ematen zitzaien. Beste kultura batzuetan, Mexikon kasu, apaiz-klaseak paper garrantzitsua zuen erabakiak hartzeko garaian eta hezkuntzan, azteken enperadorea kide ez zen arren.

Europan, Erdi Aroan eta XIX. mendera arte, erlijioak garrantzi handia izan zuen politikan, eta estatu askotan ofizialtasun- eta babes-izaera izan zuen, non, adibidez, erlijio-kode moralak (baita Eslgesiaren betebehar batzuk ere, hala nola hamarrenaren ordainketa^[15]) lege zibil edo konstituzionalen zati ziren. AEBak izan ziren Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa esplizitua formulatu zuen lehen nazioa, konstituzioari egindako lehen zuzenketan. Izendapen hori Thomas Jeffersoni dagokio, eta bataiatzaile talde bati zuzendutako gutun batean, lehen zuzenketari buruz hitz egin zuenean, honako hau esan zuen:

"Erlijioa Gizakiaren eta bere Jainkoaren arteko arazo esklusiboa dela sinestea, bere fedeagatik edo adorazioagatik beste inori kontuak eman beharrik ez duela, gobernuaren botere legitimoek ekintzak bakarrik lortzen dituztela, eta ez iritziak, nik erreberentzia gorenez ikusten dut herri amerikar osoaren egintza, zeinak adierazi baitzuen bere biltzarrak ez duela inoiz lege bat egin behar erlijio bat ezartzeari edo debekuari dagokionez. Bat egitetik, beraz, Eliza eta Estatuaren arteko banaketa-harresi bat eraikiz.^[16]

Elizaren eta Estatuaren arteko bereizketaren kontzeptu hori aldatu egiten da herrialdeen arabera, eta erlijio-askatasun eta -tolerantzia maila desberdinak dituzte, kultura politiko espezifiko bakoitzarekin batera. Erresuma Batuan erlijio konstituzionalki ofiziala dago, baina lurraldearen barruan edozein erlijio praktikatzeko aukera ematen da. Norvegian, erregea Estatuko Elizako buruzagia ere bada, eta haren konstituzioaren 12. artikuluak dio Norvegiako Estatu Kontseiluko kideen erdiak baino gehiagok izan behar dutela kide, nahiz eta bigarren artikuluak erlijio askatasuna bermatzen duen. Badira herrialde batzuk non Elizako kide bat estatuburu edo gobernuburu den. Bi adibide dira Vatikanoko Hiria, non estatuburu eta gobernuburua Eliza Katoliko eta Andorrako buruzagia den, non estatuburuetako bat Seo de Urgelgo gotzaina den, Katalunian kokaturiko herri bat; Andorrako printzeorde bezala, gotzainak botere politikoaz gozatzen du -gehienbat sinbolikoa- legeak berresteko. Aitzitik, Elizaren eta Estatuaren bereizketa aktiboaren hiru adibide dira Frantzia, Mexiko eta Turkia. Frantziako eredua "laikotasunaren" kontzeptuan oinarritzen da; eredu sekularra da, erakunde erlijioso batzuk Estatuaren esku-hartzetik babesten dituena eta, aldi berean, adierazpen erlijioso publikoa mugatzen duena. Mexikon, Mexikoko Iraultzaren ondorioz, eta Elizak herriaren erabakietan izan zuen eragina saihesteko, kultuko ministro bakar batek ere ezin du kargu publikorik bete, eta ezin da erlijio-jarduerarik egin (adibidez, meza bat egitea) leku publikoetan. Denbora luzez, kultu eta apaiz ministroek ere ez zuten botoa emateko eskubiderik, eta Elizaren jabetzak nazioaren jabetzak ziren. Turkiak, gehienbat islamiarra den biztanleriarekin, laikotasun tradizioa du 1923tik, eta armadak Estatuaren sekularitatea defendatzeko rol tradizionala du.

XX. mende hasierako zenbait politikari eta intelektualen iragarpenak gorabehera, erlijioak paper garrantzitsua du oraindik bizitza publikoan eta politikoan, baita nazioarteko kontuei dagokienez ere.^[17] 1960ko hamarkadan John F. Kennedyk katolizismoa garrantzirik gabekotzat jotzeko eskatzen bazien amerikarrei, urte batzuk geroago George W. Bush presidenteak "berriro jaiotako" kristaua zela esan zuen; Turkian eta Indian, erlijio-konnotazio handiko alderdiak boterera iristen ziren; Israelgo eta Palestinako haur askok Jainkoak Lur Santua eman ziela ikasten zuten; eta Txina, berriz, nazioa bihur daiteke.^[17] Era berean, XX. mendearen amaierako eta XXI. mendearen hasierako gerra asko eta hainbat ekintza terrorista "Jainkoaren izenean" egin dira.

Historian zehar izan diren erlijio gehienen funtsezko ezaugarriak atal hauetara bil daitezke: sinesmenak, ohikuneak, jokaera-arauak eta erakundeak.

Erlijio orok oinarrizko sinesmen jakin batzuk ditu (heriotzaren ondorengo bizitza, izadiaz gaindiko mundua, etab.), eta horren arabera halako ohikune jakin batzuk konplitzen dituzte horren jarraitzaileek. Sinesmenak, ordea, izan daitezke mitoen erakoak (elezahar sinbolikoak jainkoen jatorriari buruz, gizonen eta gauzen sorburuari buruz, etab.), edo izan daitezke dogma izaera dutenak (jainkoak nolabait aditzera emandako ezaguerak, liburu edo eskritura sakratuetan jasotzen direnak, irudi gisara batzuetan, hitzez hitz beste zenbaitetan). Erlijioen funtsezko ezaguerak eta kontzeptuak kredo edo fedezko aitorpen batean biltzen dira; hortik ateratzen diren ondorioak edo adierazpideak finkatzeaz eta zabaltzeaz arduratzen da teologia edo erlijio-irakaskuntza. Adierazpideok jainkotasunari buruz hitz egiten dute, giza harremanei buruz, eta hauen funtsezko arazoei buruz (heriotzaz, moralaz, giza harremanez, etab.). Sinesmenek ikusmolde baikor eta esperantza onez betea ematen dute heriotzaren ondorengo bizitzari buruz; hala, erlijio motaren arabera, salbazioa mundu honetako nekeak bukatzea da, edo paradisuko zoriontasun betea iristea, edo nirvanan sartzea...

Erlijio sinesmenak eta sentimenduak erlijio mota bakoitzak dituen ohikune eta ekintza sakratuen bidez adierazten dira. Hala, budismoan ere, Budak berak horren aurka eginagatik, era askotako ohikuneak sortu ziren. Erlijioa zerbait bizia da, eta pertsonak zerbait bizi duenean, ohikune eta ospakizun bilakarazten du. Hori dela eta, era askotako ohikuneak daude; badira jainkotasunaren ohoretan egiten diren ohikuneak, hileta-ohikuneak, bendeinkapen eta alabantzazkoak, eta beste hainbat eta hainbat. Erlijio gehienek dituzte apaizak edo ministroak, eta ohikuneak ospatzea eta jainkoari gurtza egitea da horien eginkizunik behinena. Otoitzen bidez eskaintzak eta sakrifizioak eginez gurtzen da Jainkoa erlijio gehienetan. Sakratutzat hartzen diren lekuetan egin ohi dira ohikuneak, garai jakinetan, eta diren-direnean irauten dute denboran luzez.

Bestalde, erlijio gehienek jokabide jakin bat, jokaera lege jakin bat finkatua dute Jainkoari eta gizonari buruz; erlijio bakoitzak ereduzko jarraibide bat ezarrita du, eta moral hori betetzera behartzen ditu bere jarraitzaileak. Hala, Jainkoa gurtzera, adoratzera, hari otoitz egitera eta zenbait erlijiotan maitatzera ere behartzen du lege horrek. Jokabideari dagokionez, berriz, etikako arau batzuk ezarri ohi ditu, erlijio batzuetan zabalak eta beste batzuetan oso estu eta zorrotzak direnak.

Ia erlijio guztiek erakunde jakin batzuk eta apaizak badituzte, beren dogmak, legeak eta aginduak betearazteko; adibidez, kristauen elizak (katolikoak, protestanteak, ortodoxoak), apaizak, apezpikuak, etab. Erlijio erakunde horietako asko jarraitzaileen jokaerak arautu eta epaitzera heltzen dira, eta epaitegiak, zigorrak eta bestelakoak jartzen dituzte horretarako (kristau katolikoen Inkisizioa Erdi Aroan, adibidez). Erakunde horiek taxu eta nortasun berezia ematen die sinestunei gizarteko talde gisa (erlijioa, herria, eliza, batzarra). Erakunde horiek, beraz, gizonen artean beharrezko den erlijioaren kanpoko azala eratzen dute; fedea, berriz, erlijioaren barneko izpiritua da, funtsezko mamia.

1. ↑ De Pace Fidei
2. ↑ Teorías de la religión, 12. or.

• Erlijioaren soziologia

• Erlijioa, Gizapedian.
• Turismo erlijiosoari buruzko erreportajea Argia astekarian (2007-12-23)
• Elizen Arteko Biblia-ren testua. Wikiteka. Elizen Arteko Blblia, 1994 eta 2006.