Arabako Errioxako kuadrilla edo Arabar Errioxa (ofizialki Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea[1]) Euskal Herriko eskualde bat da, Arabako hego-mendebaldean kokaturik dagoena. Araba osatzen duten zazpi kuadrilla edo eskualde administratiboetako bat da. Euskadiko hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315.83km²-ko azalera dauka. 2023. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua Guardia da; hala ere, Oion da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an).
Ebro ibaiaren ertzean eta Toloño mendilerroaren (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, Toloño (1277m), Palomares (1443m), Recilla (1376m) eta Cervera (1385m), San Tirso (1333m) eta Cruz del Castillo (1431m) dira mendillerroko tontor nagusiak eta klima mediterraneoa du. Ardo ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena eskualde honetan.[1]
Geografia
Mendiak
Toloño mendia
Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo mahastiengatik da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik Kantabriako mendilerroak mugatzen du.[2] Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: Toloño (1277m), Palomares (1443m), Recilla (1376m) eta Cervera (1385m), San tirso (1333m) eta Cruz del Castillo (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, lehen Karlistadan suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude.[2]
Hidrografia
Ibaiei dagokienez, Ebro ibaiak zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena[3]. Horrez gain, Nafarroako Meano eta Lapoblación udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak “Conchaval” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek Ekora inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, Oionerantz, eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota.
Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude.
Arabar Errioxako ibaien mapa
Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen Pasadillamala izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin.
Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun, zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren muturrean, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen.
Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: Lezako eta Nabaridasko karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena goroldioa da. Goroldioen artean espezie nagusiak hauek dira: Corticícola, Arnellaceae, Cephaloziaellaceae, Radulaceae.
315.83km²-ko azalera dauka eta 11226 biztanle 2023 urtean. [1]Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira.
Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura aldetik duen garrantziari esker. Guardia turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da.
Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena Bastida da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria Kripan da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria Lapuebla de Labarka da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu.
Udalerriak
Biztanleria udalerrika
> 4000
3000
2000
1000
800
500
300
< 100
Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak.
15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion.
Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea da Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela.
Tenperatura maximoen eta minimoen batezbestekoak (°C)
Euria litro/m2-tan
Eskualde osoa klima mediterraneoan dago. Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Arabar Errioxako lehen okupazio neolitikoakKa. VI. milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. C-14k datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan.[10]
Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, Los Husos I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren.[10]
Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara.[10]
Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, Ka. II. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz.[10]
El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.
Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala.[10]
Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, La Hoya herrixkaren hasierako etapa edo Moredako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. Silexezko igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.[10]
Antzinaroko aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non Erdialdeko Europatik etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria Neolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere Ka. 250. urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, K.a. IV. mendean, Zeltiberiarren okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.[11]
Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz.[11]
Iter XXXIV (Astorga-Bordele) Erromatar Inperioko galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz.[11]
Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreda ) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa K.o. I. mendetikV. mendera arte luzatu zen.[11]
Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, buztingintza kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna.[11]
La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua.[11]
Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak.[11]
Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. III. mendeko krisian ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz.[11]
Erdi Aroa eta Aro Modernoa
Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.
X. mendean, mairuek atzera egin eta Iruñeko Erreinua indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak Buradon eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.[8][9]
Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori XI. mendean orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreda… sortzen dira.[8]
XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, XII. mendearen erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago.[8]
Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga.[9]
XIII. mendean, plubiometriaren hazkunde garrantzitsuari eta foru horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten.[9]
XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez.[9]
“1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 su Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreda , 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreda bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren.[8]
XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion…[8][9]
XVI. eta XVII. mendeetan eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak.[9]
XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza.[9]
Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta Udaletxea Bastidan, Marques de la Solanaren Jauregia eta Indianoaren Etxea Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren.[9]
XIX. Mendea
Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. XVIII. mendearen amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki Frantzian.[12]
Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta Aragoiren aurrean, esaterako.[12]
Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, karlisten altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.[12]
Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko.[12]
Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia.[13]
Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola filoxerarekiko erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.[13]
Ekonomia
Eskualdeei dagokienez, Arabako lurralde historikoan daude biztanleko BPG balio handienak dituzten hiru eskualdeak; lehenengoa Arabar Errioxa da, EAEaren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko indizearekin (129.081 euro, 2019an), Eskuernaga 276 (106.386 euro, 2019an) eta Zieko 187, eta Industria sektorea da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.[14]
Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere industriaren pisuak -metalarenak bereziki- eta ardogintzak bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta energia sektoreetan sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai upategien jarduerarengatik, bai horiei lotutako ostatu- eta sukaldaritza-jarduerengatik. [15]
Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 gizonezkoak (%56,9) eta 2.289 emakumezkoak (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina langabezia-tasa handiena duena ere bada (% 19,2) Bastida (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta ardoaren ekoizpenarekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira Gune Funtzionalean bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan.
Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak Mañuetako udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki nekazaritzari; manufaktura-industriari Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, zerbitzu-sektoreko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), osasun- eta albaitaritza-jarduerak eta gizarte-zerbitzuak. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). Lehen sektore honen barnean aipatu bezala mahastizaintza eta ardogintza dira nagusi.
Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako Nekazaritza Ustiategien Sarea egiteko prozesua du protagonista. Ardoa, mahatsondoaren laborantzatik eraldaketara, botilaratzera eta merkaturatzearen ondoan jarduera nagusiak, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, Logroño inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek enpresa- eta ekoizpen-harremanak ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola bizitegi-funtziora edo aisialdi-funtziora. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean.
Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean.
Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte (upelak, ontziak, etiketak, nekazaritza-makineria edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude (tailerrak, metal-arotzeriak, okindegiak, etab).eta espezializazio-maila txikia dute.
Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa
MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ
Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 bazkide izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola Bodegas Baigorri (Iñaki Aspiazurena), Marqués de Riscal (Frank Gehryrena), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira.
ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9).
ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela.
ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta Dueroko Erriberako ibilbidea, berriz, % 34,1ekin.
Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: Legearen 3. artikulua, 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena.
Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea.
Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko Legearen 6.4 artikuluan jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria.
ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA
Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS
10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena
Komertzialak
Udalerriak
Kategoria 10/2019 Legea
Udalerriak 10/2019 Legea
A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak
Oion
A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak
-
B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak
Guardia
B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak
-
C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak
Gainerako udalerriak
C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak
Udalerri guztiak
Azpiegiturak
Errepideak
Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola AP-68 eta AP-12 autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 Administrazio Batzarretako 23 hiriguneen arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. AP-68 autobidea Espainia mailako autobide garrantzitsuenetako bat da, N-1 errepidea, Miranda de Ebro parean, Zaragozarekin lotzen baitu.
AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino Iruñetik, eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. Madrildik 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, Gasteizera arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. Bilbotik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko.
Trena
Eremu hori trenbidez komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko tren geltokia 45 kilometrora dago.
Autobusak
Arabako Foru Aldundiak, Arabako hiriarteko garraio-zerbitzua berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, Alava Buseko 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira.
Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa.
Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea.
Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago Lezako Ospitalea, Guardian kokatua.
Osasun zentroei dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen.
Hamabost kontsultegi daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moredann, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran.
Ikastetxeak
Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago:
CEIP Bastida HLHI
Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa
CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia)
CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion)
CEIP Bastida Ikastola HLHIP
CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion)
IES Samaniego-Guardia BHI
Assa Ikastola
Lantziego Ikastola
CEIP Zieko HLHI
Politika
Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa Kuadrillako Batzarrak izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute.
Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka.
Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.[18]
Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moredako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde.
Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV)
Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV)
Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai)
Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV)
Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV)
Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai)
Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu)
Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE)
Komisioak
Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea
Euskara eta Hedabideak Batzordea
Kultura eta Turismo Batzordea
Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea
Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea
José Antonio Tarragona Elejalde (Lehendakaritza)
Rakel Molina Pérez (Lehendakaritza)
Javier Entrena Gómez-Barredo (Lehendakaritza)
Joseba Fernández Calleja (Lehendakaritza)
Raúl García Ezquerro (Lehendakaritza)
Txema Elvira Ceballos
Txema Elvira Ceballos
Raúl García Ezquerro
Itziar de Álava Martínez de Icaya
Txema Elvira Ceballos
Enrique Pérez Mazo
Maider Murillo Treviño
Txema Elvira Ceballos
Txema Elvira Ceballos
Emilio Ramos Martínez de la Piscina
Joseba Fernandez Calleja
Ignacio Gallo Herrera
Alfredo Arguijo Echazarreta
Enrique Pérez Mazo
Rakel Molina Pérez
Maider Murillo Treviño
Alfredo Arguijo Echazarreta
Emilio Ramos Martínez de la Piscina
Ignacio Gallo Herrera
Itziar de Álava Martínez de Icaya
Juan Carlos Uribe Rueda
Alain Quintana Gento
José Antonio Tarragona Elejalde
Juan Carlos Uribe Rueda
Maite Córdoba Fernández
Raquel Zabala Compañon
Oscar Layana Río
Alain Quintana Gento
Javier Entrena Gómez-Barredo
Oscar Layana Río
Cesar Garcia de Olano
Eduardo Inclán Gil
Fernando Fuente Doval
Francisco Javier García Pérez de Loza
Eduardo Inclán Gil
Daniel Garcia Ruiz
Alicia González Valero
César García de Olano
Daniel García Ruiz
Fernando Fuente Doval
Francisco Javier García Pérez de Loza
Fernando Fuente Doval
Eduardo Inclán Gil
Alicia González Valero
César García de Olano
José Manuel Villanueva Gutiérrez
Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre
Leire Martínez Flores
José Manuel Villanueva Gutiérrez
Leire Martínez Flores
Eskualde-proiektuak
ABRA
ABRA[19] 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea.
Kooperatibak
Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba[20]. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba[21] dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik.
Goardiako mendien senidetasuna
Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.[22]
Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz.
1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz.
Arabako Errioxako landa garapen elkartea
Eskualdean garapen jasangarria sustatzeko lanean diharduen erakundea[23]. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, Europar Batasunak finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere.
Araba da EAEko euskaldun gutxien duen eskualdea. Hizkuntza-gaitasuna eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak Gorbeialdea eta Aiaraldea dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, Añana eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala.
Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina IX. eta XVI. mendeen artean datatzen da. Udalerrietako ikastolen medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin Araba Euskaraz, beseak beste.
Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, Jaurlaritzaren titularitatepeko ikastetxeek ez dute D eredurik eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak).
San Andres eliza: Eusko Jaurlaritzak monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta kultura ondasun 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du.
Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, spa eta hotela, Frank Gehry kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m2 eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke.
Sorginaren Txabola, gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako trikuharria, Euskal Herriko handienetakoa. Sarritan "Sorginaren txabola" itzuli egin da, "Hechicera" horrek euskarazko "Etxezarra" izenarekin lotura argia duen arren. 1935ean aurkitu zuten.
Mantibleko erromatar zubia (Asan). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. XV. mendean suntsitu omen zuten.
La Hoya herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera...
Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak.
Guardiako aintzirak, hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak.
Podcast Radio Rioja Alavesa (Guardian kokatua)[26]. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin.
Nuevecuatrouno (Logroñon kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu)
Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan:
Guardiak maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. C.F. Laguardia da futbol arloan ezagunena.
Bastida CF: Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan
Luzerna Kirol Kluba: Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz
Eskuernagak ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik.
Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain.
Jaiak eta ospakizunak
HILA
EGUNA
LEKUA
JAIA
Urtarrila
4
Udalerri askotan
San Blas: Data aldatzen da urtero.
16
Labraza
San Anton sua.
21-22
Oion
San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria.
28
Kripan
San Tirso: Herriko patroia.
Otsaila
2-4
Paganos, Lapuebla de Labarka
San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko.
8
Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza
Ostegun Gizena: Haurren eskea.
10
Lapuebla de labarka
Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa.
Martxoa
2
Bilar
Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa.
16
Oion eta Moreda
Oliba Oliaoren Jaia.
23
Ekora
Martxoko Ama Birjina.
23
Leku ezberdinak
Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa.
31
Samaniego
Judasen erreketa
Apirila
27
Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar
San prudentzio
Maiatza
4
Eskuernaga
Wine fest
6-7
Bastida
Santa Luzia eta San Gines erromeriak.
11
Bilar
Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena.
12
Gorrebusto
San Faustora Erromeria.
12
Guardia
Gaitajolearen Eguna.
15
San Isidro
Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka
Ruiz de Ubado Familia Eltziego (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu.
Aita Andres Merino de Jesucristo (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena.
Alex Turrillas Aranzeta (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an.
Anastasio Arrinda Albisu (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz.
Francisco Martínez de Bujo (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz.
↑(Gaztelaniaz)Heras, Patxi. (1992). ESTUDIO BRIOLOGICO DE LOS BOSQUES DE LA RIOJA ALAVESA. ISBN0212-4173..
↑(Ingelesez)Total 316, Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •; Total 11, 3 km²Población•; alavés, 487 hab Gentilicio Riojano; Errioxarra, saArabar. «Rioja Alavesa - Wikiwand»www.wikiwand.com(Noiz kontsultatua: 2024-12-17).
Rusli Marzuki SariaBiografiKelahiran26 Februari 1936 (88 tahun)Kamang Mudiak Data pribadiKelompok etnikOrang Minangkabau KegiatanPekerjaanPenyair Periode aktif1957 –Bekerja diHarian Haluan KeluargaPasangan nikahHanizar Musa (1963–) Orang tuaMardjuki Datuk Radjo Pangulu , Sarianun Penghargaan Penghargaan Penulis Asia Tenggara Rusli Marzuki Saria (lahir 26 Februari 1936)[1] adalah veteran pejuang kemerdekaan,[1][2] wartawan, sastrawan dan penyair...
KisaraTokoh Engage KissKisara dalam animePenciptaAniplexPengisi suaraSaya Aizawa[1] (Jepang)Kayli Mills[2] (Inggris)BiodataSpesiesIblisJenis kelaminPerempuanStatusHidupUsia100+Tinggi Badan158 cmTanggal Lahir20 September Kisara (キサラcode: ja is deprecated ) adalah karakter fiktif yang muncul dalam proyek media campuran Engage Kiss dibuat oleh Aniplex. Dia adalah iblis kuat yang tidak diketahui usia pastinya, kecuali bahwa dia telah berusia beberapa abad. Ketika Shu Ogata p...
Kekep Sulawesi Status konservasi Risiko Rendah (IUCN 3.1) Klasifikasi ilmiah Kerajaan: Animalia Filum: Chordata Kelas: Aves Ordo: Passeriformes Famili: Artamidae Genus: Artamus Spesies: A. monachus Nama binomial Artamus monachusBonaparte, 1851 Kekep Sulawesi (Artamus monachus) adalah spesies burung pada familia Artamidae. Ia endemik di Indonesia. Deskripsi badan dan suara Mirip kekep babi, bedanya pada bagian punggung kekep sulawesi berwarna putih dan terdapat lingkaran-mata berwar...
Politeknik Penerbangan Indonesia CurugLogo Politeknik Penerbangan Indonesia CurugNama sebelumnyaSekolah Tinggi Penerbangan Indonesia Curug (STPI)MotoCewama Eka Tayai (Mengabdi Untuk Kesatuan)JenisPerguruan Tinggi KedinasanDidirikan1 Juni 1952 (1952-06-01)Lembaga indukKementerian Perhubungan Republik IndonesiaDirekturAsri Santosa, ST., S.SiT., M.TAlamatJl. Raya PLP Curug, Desa Serdang Wetan, Kecamatan. Legok, Kabupaten Tangerang, Banten, 15820, Indonesia6°17′11″S 106°33′50″E...
Location of Danville in Virginia This is a list of the National Register of Historic Places listings in Danville, Virginia. This is intended to be a complete list of the properties and districts on the National Register of Historic Places in the independent city of Danville, Virginia, United States. The locations of National Register properties and districts for which the latitude and longitude coordinates are included below, may be seen in an online map.[1] There are 21 properties a...
Questa voce sull'argomento nuotatori canadesi è solo un abbozzo. Contribuisci a migliorarla secondo le convenzioni di Wikipedia. Segui i suggerimenti del progetto di riferimento. Graham Smith Nazionalità Canada Nuoto Specialità 100 m rana, 200 m misti Squadra Calgary Dinos Palmarès Competizione Ori Argenti Bronzi Giochi olimpici 0 1 0 Mondiali 1 1 0 Giochi panamericani 0 2 1 Per maggiori dettagli vedi qui Statistiche aggiornate al 21 dicembre 2007 Modifica dati s...
Mo-sheung Grace LauInformasi pribadiLahir19 Oktober 1991 (umur 32) OlahragaNegaraHong KongOlahragaKarate Rekam medali Karate putri Mewakili Hong Kong Kejuaraan Dunia 2018 Madrid Kata tunggal Pesta Olahraga Asia 2018 Jakarta Kata tunggal Kejuaraan Asia 2015 Yokohama Kata tunggal 2019 Tashkent Kata tunggal 2018 Amman Kata tunggal Pesta Olahraga Pantai Dunia 2019 Doha Kata tunggal Mo-sheung Grace Lau (lahir 19 Oktober 1991)[1] adalah seorang karateka asal Hong Kong. Pada 2018,...
Disambiguazione – Se stai cercando l'album di Fler, vedi Neue Deutsche Welle (album). Questa voce o sezione sull'argomento musica è priva o carente di note e riferimenti bibliografici puntuali. Sebbene vi siano una bibliografia e/o dei collegamenti esterni, manca la contestualizzazione delle fonti con note a piè di pagina o altri riferimenti precisi che indichino puntualmente la provenienza delle informazioni. Puoi migliorare questa voce citando le fonti più precisamente. Segui i s...
Вьетминьвьетн. Việt Minh знамя Вьетминя Другие названия Лига независимости Вьетнама Лидеры Хо Ши МинЛе ЗуанФам Ван Донг Активна в Вьетнам Дата формирования май 1941 Дата роспуска март 1951 Была реорганизована в Объединённый национальный фронт Льен-Вьет Союзники С...
Cet article retrace l'histoire économique de la Suède entre 1600 et le milieu du XXe siècle. 1600-1750 Production du goudron dans les forêts suédoises, T. Cadell et W. Davies, 1824. Verrerie de Kungsholmen, toile de Pehr Hilleström (1732-1816). Fonderie de cuivre aux mines de Falun, toile de Pehr Hilleström, v. 1760. Encouragés par Charles IX, puis Gustave II Adolphe, des Wallons commencent à émigrer en Suède au début des années 1600 à l'origine de l'essor de la sidérurgie...
نيريما علم شعار الإحداثيات 35°44′08″N 139°39′06″E / 35.735527777778°N 139.65169444444°E / 35.735527777778; 139.65169444444 تاريخ التأسيس 1 أغسطس 1947 تقسيم إداري البلد اليابان[1][2] التقسيم الأعلى طوكيو خصائص جغرافية المساحة 48.08 كيلومتر مربع (1 يناير 2021)[3 ...
Charter school in the United StatesSER-Niños Charter SchoolSER-Niños Charter School original campusAddressOriginal: 5815 Alder St. Houston, TX 77081Middle: 5610 Gulfton St. Houston, TX 77081II: 5919 Dashwood Dr. Houston, TX 77081Gulfton, Houston, TexasUnited StatesInformationTypeCharter schoolEstablished1996 (1996)GradesKindergarten—8thWebsiteserninos.org SER-Niños II Middle school campus SER-Niños Charter School (Niños means children in Spanish) is a PreK-8 state charter school i...
Cuban baseball player (born 1940) For his father, a 1930s–1940s pitcher, see Luis Tiant Sr. In this Spanish name, the first or paternal surname is Tiant and the second or maternal family name is Vega. Baseball player Luis TiantTiant in 1977 with the Red SoxPitcherBorn: (1940-11-23) November 23, 1940 (age 83)Marianao, CubaBatted: RightThrew: RightMLB debutJuly 19, 1964, for the Cleveland IndiansLast MLB appearanceSeptember 4, 1982, for the Californi...
Musgrave ParkMusgrave Park in South BrisbaneLocationBrisbane, Queensland, AustraliaArea6.3 hectares (16 acres)[1]Created1856 Musgrave Park is a park in South Brisbane, Queensland, Australia. The park is bordered by Edmonstone, Russell, and Cordelia Streets, and Brisbane State High School, and has an area of 63,225 square metres (680,550 sq ft).[1] The park is of cultural significance to Aboriginal Australians. The park and the former bowls clubhouse (now used as a c...
Ancient Irish kingdom UlaidBefore 450 – 1177Map of Ireland's over-kingdoms circa 900 AD.CapitalVariousCommon languagesIrishGovernmentMonarchyKing • –465 Forga mac Dallán• 1172–1177 Ruaidrí Mac Duinn Sléibe History • Established Before 450 • Disestablished 1177 ISO 3166 codeIE Succeeded by Airgíalla Earldom of Ulster Today part of United Kingdom Ulaid during the 10th–11th century and its three main sub-kingdoms, along ...
László SólyomSólyom pada 2009 Presiden HungariaMasa jabatan5 Agustus 2005 – 5 Agustus 2010Perdana MenteriFerenc GyurcsányGordon BajnaiViktor OrbánPendahuluFerenc MádlPenggantiPál Schmitt Informasi pribadiLahir(1942-01-03)3 Januari 1942Pécs, HongariaMeninggal8 Oktober 2023(2023-10-08) (umur 81)Partai politikIndependen (1989–2023)Afiliasi politiklainnyaForum Demokrat Hongaria (1987–1989)Suami/istriErzsébet Sólyom (m. 1966; menin...
.svg)
