Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (14/15[1][2] Απριλίου 1452 – 2 Mαΐου 1519),[3][4] ή ντα Βίντσι, ή Λεονάρντο, ήταν Ιταλός πολυμαθής της Ύστερης Αναγέννησης που θεωρείται κατά κοινή ομολογία ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους όλων των εποχών παρά το περιορισμένο πλήθος των σωζόμενων έργων του. Η «Μόνα Λίζα» είναι το διασημότερο ζωγραφικό έργο του Λεονάρντο και το πιο διάσημο πορτραίτο στην ιστορία,[5] ενώ ο «Μυστικός Δείπνος» του είναι ο πλέον ανατυπωμένος θρησκευτικός πίνακας·[6] το σχέδιο του που έγινε γνωστό ως «Ο Βιτρουβιανός Άνθρωπος» συνιστά διάσημο πολιτιστικό σύμβολο.[7][8]
Ο ντα Βίντσι είναι επίσης γνωστός για τα σημειωματάριά του, στα οποία καταχωρούσε σχέδια και σημειώσεις επιστημονικού περιεχομένου· σε αυτά περιλαμβάνεται πληθώρα θεμάτων, συμπεριλαμβανομένης της ανατομίας, της χαρτογραφίας, της ζωγραφικής και της παλαιοντολογίας. Η συνεισφορά του Λεονάρντο στην εξέλιξη των τεχνών είναι συγκρίσιμη μόνο με εκείνη του σύγχρονού του Μιχαήλ Αγγέλου.[9]
Ο Λεονάρντο ντι σερ Πιέρο ντα Βίντσι (Ιταλικά: [leoˈnardo di ˌsɛr ˈpjɛːro da ˈvintʃi]), όπως ήταν το πλήρες όνομά του, γεννήθηκε εκτός γάμου από τον συμβολαιογράφο Πιέρο ντα Βίντσι και μια χωρική, την Κατερίνα, στο Βίντσι, δήμο της Φλωρεντίας στην Ιταλία. Μαθήτευσε στο εργαστήριο του φημισμένου Ιταλού ζωγράφου Αντρέα ντελ Βερόκκιο. Μεγάλο μέρος της πρώιμης εργασιακής ζωής του το πέρασε στην υπηρεσία του Λουδοβίκου Σφόρτσα στο Μιλάνο· αργότερα εργάστηκε στη Ρώμη, την Μπολόνια και τη Βενετία. Πέρασε τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του στη Γαλλία όπου και πέθανε το 1519.
Παρότι δεν είχε επίσημη ακαδημαϊκή εκπαίδευση, πολλοί ιστορικοί και μελετητές θεωρούν τον Λεονάρντο ως το πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα του «Αναγεννησιακού Ανθρώπου» και έναν αληθινό «Homo Universalis», ένα άτομο «άσβεστης περιέργειας» και «πυρετώδους εφευρετικής φαντασίας».[6] Θεωρείται ως ένας από τους πιο πολυτάλαντους ανθρώπους που έχουν γεννηθεί.[10] Σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης Έλεν Γκάρντνερ, το εύρος και το βάθος των ενδιαφερόντων του ήταν χωρίς προηγούμενο στην καταγεγραμμένη ιστορία, ενώ «το πνεύμα και η προσωπικότητά του μοιάζουν σε μας υπεράνθρωπα, αν και ο ίδιος ήταν μυστηριώδης και απόμακρος».[11] Οι ακαδημαϊκοί ερμηνεύουν την οπτική του για τον κόσμο ως βασισμένη στη λογική, αν και οι εμπειρικές μέθοδοι που χρησιμοποίησε ήταν ανορθόδοξες την εποχή του.[12][13]
Εκθειάστηκε συχνά για την τεχνολογική του επινοητικότητα.[14] Ο ντα Βίντσι συνέλαβε την ιδέα των πτητικών μηχανών, σχεδίασε ένα είδος τεθωρακισμένου άρματος, πέτυχε να συγκεντρώσει την ηλιακή ισχύ, δημιούργησε μια μηχανή πρόσθεσης και εφηύρε το κύτος πλοίου με διπλά τοιχώματα. Σχετικά λίγες από τις εφευρέσεις του υλοποιήθηκαν, ενώ ελάχιστες θεωρήθηκαν πραγματοποιήσιμες από τους σύγχρονούς του, καθώς επιστημονικοί τομείς όπως η μεταλλουργία και η μηχανική ήταν στη νηπιακή τους ηλικία κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης. Ωστόσο, μερικές από τις πιο μικρές εφευρέσεις του όπως ένα είδος ροδανίου και μια μηχανή για τον έλεγχο της εφελκυστικής αντοχής ενός σύρματος έγιναν εξαιρετικά διαδεδομένες χωρίς να του δοθούν ιδιαίτερα εύσημα. Ακόμα, στον ντα Βίντσι αποδίδεται συχνά η εφεύρεση του αλεξίπτωτου και του ελικοπτέρου.[15][16] Έκανε θεμελιώδεις ανακαλύψεις στην ανατομία, την πολιτική μηχανική, τη γεωλογία, την οπτική και την υδροδυναμική αλλά δεν εξέδωσε επισήμως τα ευρήματά του που, ως εκ τούτου, επηρέασαν ελάχιστα έως καθόλου την εξέλιξη των αντίστοιχων επιστημών.[17]
Βιογραφία
Πρώιμος Βίος
Ο Λεονάρντο γεννήθηκε στην πόλη Βίντσι που είναι χτισμένη στους λόφους της Τοσκάνης, στην χαμηλότερη κοιλάδα του ποταμού Άρνου, στην ευρύτερη περιοχή της Φλωρεντίας, που υπαγόταν στον έλεγχο των Μεδίκων. Σύμφωνα με την σχετική καταγραφή στο σημειωματάριο του παππού του από τη μεριά του πατέρα του, ο Λεονάρντο γεννήθηκε στις 15 Απριλίου1452.[2] Ειδικότερα, σε αυτήν την καταγραφή αναφέρεται ότι: «Ένας εγγονός μου γεννήθηκε στις 15 Απριλίου, Σάββατο, τρεις ώρες μετά το ηλιοβασίλεμα». Ωστόσο, καθώς η ώρα της εποχής ήταν η Φλωρεντινή και το ηλιοβασίλεμα ήταν στις 6:40 μ.μ., τρεις ώρες μετά από αυτό η ώρα ήταν περίπου 9:40 μ.μ., ήτοι στις 14 Απριλίου βάσει της σύγχρονης εκτίμησης.[1] Γονείς του ήταν ο Μεσσέρ (τίτλος ευγενείας) Πιέρο Φρουοσίνο ντι Αντόνιο ντα Βίντσι, πλούσιος Φλωρεντινός συμβολαιογράφος[18] και η χωρική Κατερίνα, για την ταυτότητα της οποίας έχουν δοθεί αρκετές εκδοχές από διάφορους ιστορικούς, με την πλέον πρόσφατη να είναι εκείνη του Μάρτιν Κεμπ, κατά τον οποίον η γυναίκα λεγόταν Κατερίνα ντι Μέο Λίπι. Το πλήρες όνομα του ντα Βίντσι, Λιονάρντο ντι σερ Πιέρο ντα Βίντσι[19][20] σήμαινε «ο Λεονάρντο (γιος) του σερ Πιέρο από το Βίντσι»· σύμφωνα με την παράδοση της εποχής, ο Λεονάρντο δεν είχε επίσημο επίθετο.
Το σπίτι στο οποίο πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο Λεονάρντο ντα Βίντσι στο Αντσιάνο, στο Βίντσι της Ιταλίας
Τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ο Λεονάρντο τα πέρασε στο χωριουδάκι του Αντσιάνο, στο σπίτι της μητέρας του και από το 1457 περίπου και μετά, έζησε στο σπιτικό του πατέρα του, των παππούδων και του θείου του, στη μικρή πόλη του Βίντσι. Ο πατέρας του είχε παντρευτεί μια δεκαεξάχρονη κοπέλα ονόματι Αλμπιέρα Αμαντόρι ντι Τζοβάνι,[21] η οποία συμπαθούσε τον Λεονάρντο αλλά πέθανε νέα και άτεκνη το 1465.[22] Το 1468, όταν ο Λεονάρντο ήταν 16 ετών, ο πατέρας του παντρεύτηκε ξανά, αυτή τη φορά την εικοσάχρονη Φραντσέσκα Λανφρεντίνι η οποία, επίσης, πέθανε άτεκνη. Οι νόμιμοι κληρονόμοι του Πιέρο γεννήθηκαν από την τρίτη γυναίκα του, τη Μαργκερίτα ντι Γκουλιέλμο, η οποία γέννησε έξι παιδιά αλλά και την τέταρτη και τελευταία γυναίκα του, τη Λουκρέτζια Κορτιτζιάνι, που γέννησε άλλα έξι παιδιά.[23] Συνολικά, ο Λεονάρντο είχε 12 ετεροθαλή αδέρφια, τα οποία ήταν πολύ νεότερα από τον ίδιο (το τελευταίο γεννήθηκε όταν ο ίδιος ήταν 40 ετών)· οι επαφές τους ήταν περιορισμένες.
Ο Λεονάρντο έλαβε ανεπίσημη εκπαίδευση στα Λατινικά, τη γεωμετρία και τα μαθηματικά.[10] Στη μετέπειτα ζωή του, δεν κατέγραψε στις σημειώσεις του παρά ελάχιστα σημαντικά περιστατικά της παιδικής ζωής του. Ένα ήταν σχετικό με κάποιον αετό που επισκέφθηκε το λίκνο του[24] και ένα άλλο αφορούσε σε κάποια σπηλιά την οποία ο Λεονάρντο ήθελε να εξερευνήσει παρά το σχετικό φόβο του να το πράξει.[22] Ακόμα, στις σημειώσεις του καταγράφει παιδικές αναμνήσεις που διαμόρφωσε παρατηρώντας τη ροή του νερού.[25]
Ο πρώιμος βίος του Λεονάρντο έχει υπάρξει αντικείμενο αρκετών ιστορικών εικασιών. Ο Τζόρτζιο Βαζάρι, βιογράφος των Αναγεννησιακών ζωγράφων του 16ου αιώνα, περιγράφει μια ιστορία από τη νεανική ζωή του Λεονάρντο: Ένας ντόπιος χωρικός έφτιαξε μια στρογγυλή ασπίδα και ζήτησε από τον Σερ Πιέρο να του τη ζωγραφίσει. Ο Λεονάρντο, εμπνευσμένος από την ιστορία της Μέδουσας, φιλοτέχνησε μια ζωγραφιά ενός τέρατος που έφτυνε φωτιά τόσο τρομακτική που ο πατέρας του αγόρασε μια νέα, διαφορετική ασπίδα για να δώσει στον χωρικό και πούλησε εκείνη του Λεονάρντο για 100 δουκάτα σε έναν έμπορο τέχνης που με τη σειρά του πούλησε τον πίνακα στο Δούκα του Μιλάνου· αυτό το έργο δε σώζεται σήμερα.[26]
Η Βάπτιση του Χριστού. Αντρέα ντελ Βερρόκκιο, Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ουφίτσι
Στο εργαστήριο του Βερόκκιο
Στα μέσα του 1460, η οικογένεια του Λεονάρντο μετακόμισε στη Φλωρεντία, η οποία εκείνη την περίοδο ήταν το κέντρο της Χριστιανικής Ουμανιστικής σκέψης και κουλτούρας.[27] Στα δεκατέσσερά του περίπου, ο Λεονάρντο έγινε garzone (βοηθός εργαστηρίου) στο εργαστήριο του Αντρέα ντελ Βερρόκκιο (1433-1485) που ήταν ηγετική μορφή της Φλωρεντινής ζωγραφικής και κορυφαίος γλύπτης της εποχής.[10][28] Ο δάσκαλος του Βερόκκιο, Ντονατέλο, είχε πεθάνει εκείνη την περίοδο. Ο Λεονάρντο έγινε μαθητευόμενος στην ηλικία των 17 ετών και παρέμεινε στην εκπαιδευτική φάση για επτά ακόμα έτη.[29] Οι διάσημοι ζωγράφοι Γκιρλαντάιο, Περουτζίνο, Μποτιτσέλι και Λορέντζο ντι Κρέντι μαθήτευσαν ή συνεργάστηκαν με το εν λόγω εργαστήριο.[22] Εκεί, ο Λεονάρντο ήρθε σε επαφή με διάφορα θεωρητικά θέματα αλλά και με πρακτικότερα ζητήματα όπως η μεταλλουργία, το καλούπωμα, η κατεργασία δέρματος, η χημεία, η μηχανική και η ξυλουργική, καθώς και οι εικαστικές τεχνικές του σχεδίου, της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της μακέτας.[30]
Ο Λεονάρντο ήταν σύγχρονος των Μποτιτσέλι, Γκιρλαντάιο και Περουτζίνο, οι οποίοι ήταν λίγο μεγαλύτεροι σε ηλικία από τον ίδιο.[27][31] Ίσως τους γνώρισε στο εργαστήριο του Βερόκκιο ή στην Πλατωνική Ακαδημία των Μεδίκων.[22] Η τότε Φλωρεντία, ήταν διακοσμημένη με τα έργα καλλιτεχνών όπως ο σύγχρονος του Ντονατέλο, Μασάκκιο, του οποίου οι νωπογραφίες με μορφικές συνθέσεις ήταν γεμάτες συναίσθημα και ζωή, αλλά και του Γκιμπέρτι, του οποίου οι επιχρυσωμένες «Πύλες του Παραδείσου», συνιστούσαν δείγμα της τέχνης του συνδυασμού πολύπλοκων μορφικών συνθέσεων με λεπτομερή αρχιτεκτονικά υπόβαθρα. Ο Πιέρο ντελλα Φραντσέσκα είχε κάνει μια λεπτομερή μελέτη της προοπτικής και ήταν ο πρώτος ζωγράφος που εκπόνησε επιστημονική μελέτη του φωτός.[32] Αυτές οι μελέτες, μαζί με την πραγματεία «De pictura» του Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι, επηρέασαν βαθιά τους νεότερους καλλιτέχνες και ειδικότερα τον Λεονάρντο, τις παρατηρήσεις και τα έργα του.[33]
Σημαντικό μέρος των ζωγραφικών έργων που παρήγαγε το εργαστήριο του Βερόκκιο φερόταν εις πέρας από τους υπαλλήλους του. Κατά τον Βαζάρι, ο Λεονάρντο συνεργάστηκε με τον Βερόκκιο στο έργο του «Η Βάπτιση του Χριστού», στο οποίο ζωγράφισε τον νεαρό άγγελο που κρατάει τον μανδύα του Ιησού κατά τρόπο που ήταν τόσο ανώτερος της τεχνικής του δασκάλου του ώστε, σύμφωνα με το θρύλο, ο Βερόκκιο να αφήσει τα πινέλα του και να μη ζωγραφίσει ποτέ ξανά.[10] Με προσεκτικότερη εξέταση του έργου αποκαλύπτονται περιοχές του οι οποίες έχουν ζωγραφιστεί εξ αρχής ή πάνω από την τέμπερα, με χρήση της νέας τεχνικής του λαδοχρώματος· σε αυτές συμπεριλαμβάνονται το τοπίο, οι πέτρες που φαίνονται μέσα από το καφετί βουνίσιο ρυάκι και μεγάλο μέρος της φιγούρας του Ιησού, μαρτυρώντας τη συνεισφορά του νεαρού Λεονάρντο. Ο Λεονάρντο ίσως ήταν το μοντέλο δύο έργων του Βερόκκιο: του μπρούτζινου αγάλματος του «Δαβίδ» και του Αρχάγγελου Ραφαήλ στο έργο «Ο Τωβίας και ο Άγγελος».
Το 1472, σε ηλικία 20 ετών, ο Λεονάρντο εντάχθηκε ως ζωγράφος στη Συντεχνία του Αγίου Λουκά,[34] ένα σωματείο καλλιτεχνών και διδακτόρων της Ιατρικής, αλλά ακόμα και μετά τη δημιουργία του δικού του εργαστηρίου από τον πατέρα του, η πρόσδεσή του στον Βερόκκιο ήταν τέτοια που ο Λεονάρντο συνέχισε να συνεργάζεται και να ζει μαζί του.[22] Το πιο πρώιμο γνωστό έργο του καλλιτέχνη τοποθετείται χρονικά στα 1473 και είναι μια ζωγραφιά της κοιλάδας του Άρνου με μολύβι και μελάνι που έχει χαρακτηριστεί ως η πρώτη «γνήσια» απεικόνιση τοπίου στη Δύση·[28] σήμερα, το έργο εκτίθεται στην Πινακοθήκη Ουφίτσι. Κατά τον Βαζάρι, ο Λεονάρντο ήταν ο πρώτος που πρότεινε τη μετατροπή του Άρνου σε πλευστό κανάλι μεταξύ Φλωρεντίας και Πίζας.[35]
Επαγγελματική σταδιοδρομία
Στις 14 Ιανουαρίου του 1478, ο Λεονάρντο έλαβε μια ανεξάρτητη ανάθεση για να ζωγραφίσει το ρετάμπλ για το παρεκκλήσι του Αγίου Βερνάρδου στο Παλάτσο Βέκιο,[8][36] ένδειξη της ανεξαρτησίας του από το εργαστήριο του Βερόκκιο. Κάποιος ανώνυμος πρώιμος βιογράφος, γνωστός ως Ανόνιμο Γκαντιάνο, ισχυρίζεται ότι κατά το 1480 ο Λεονάρντο ζούσε με τους Μεδίκους και εργαζόταν συχνά στον κήπο της Πιάτσα Σαν Μάρκο στη Φλωρεντία όπου έκανε τις συναθροίσεις της μια Νεοπλατωνική ακαδημία καλλιτεχνών, ποιητών και φιλοσόφων οργανωμένη από τους Μεδίκους.[2] Το Μάρτιο του 1481, έλαβε ανάθεση έργου από τους μοναχούς του Αγίου Ντονάτο στο Σκοπέτο για το έργο «Η Προσκύνηση των Μάγων».[8][36] Καμία από αυτές τις πρώτες αναθέσεις δεν ολοκληρώθηκε, καθώς εγκαταλείφθηκαν όταν ο Λεονάρντο πήγε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Δούκα του ΜιλάνουΛουδοβίκο Σφόρτσα. Το 1482, δημιούργησε ένα μουσικό όργανο με ασημένιες χορδές προς εντυπωσιασμό του Σφόρτσα, στον οποίον έγραψε μια επιστολή[37] περιγράφοντας την ποικιλία όσων θα μπορούσε να πετύχει στους τομείς της μηχανικής και του σχεδιασμού όπλων· ανέφερε επίσης ότι ήξερε να ζωγραφίζει.[10]
Λουδοβίκος Σφόρτσα. Πίνακας του Τζιοβάννι Αμπρότζιο ντε Πρέντις. Ήταν ο κυριότερος πατρόνας του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος έγραψε για τον Σφόρτσα: «Η δικαιοσύνη του [ήταν] τόσο μαύρη όσο και ο ίδιος»[38]
Με τον Αλμπέρτι, ο Λεονάρντο επισκέφτηκε το σπίτι των Μεδίκων και μέσω αυτών γνώρισε τους παλαιότερους Ουμανιστές φιλοσόφους, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, υποστηρικτής του Νεοπλατωνισμού, ο Κριστόφορο Λαντίνο, κριτικός σχολιαστής Κλασσικών έργων και ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, καθηγητής Ελληνικών και μεταφραστής του Αριστοτέλη. Σχετιζόμενος με την Πλατωνική Ακαδημία των Μεδίκων ήταν και ο νεαρός ποιητής και φιλόσοφος Πίκο ντέλλα Μιράντολα.[39][40] Το 1482, ο Λεονάρντο εστάλη ως πρέσβης από τον Λορέντζο ντε Μέντιτσι στον Λουδοβίκο Σφόρτσα που κυβέρνησε το Μιλάνο από το 1479 ως το 1499.[2][31][41]
Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής. Πορτραίτο του Άνιολο Μπροντσίνο, 1555-1565, Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτσι. Ο Λορέντσο των Μεδίκων είχε αρκετά κοινά με τον Λεονάρντο· ήταν σχεδόν συνομήλικοι και λάτρεις της γνώσης και της τέχνης.[42] Όμως διαφοροποιούνταν μεταξύ τους ως προς τις αντιλήψεις τους: ο διανοητικός ελιτισμός του Λορέντσο και το αίσθημα ανεξαρτησίας του Λεονάρντο δεν άφηναν πολλά περιθώρια στον τελευταίο να ανέλθει κοινωνικά μέσω της οικογένειας των Μεδίκων[43]
Εργάστηκε στο Μιλάνο από το 1482 ως το 1499. Αρχικά του ανατέθηκε να ζωγραφίσει την «Παναγία των Βράχων» για την Αδελφότητα της Αμώμου Συλλήψεως και τον «Μυστικό Δείπνο» για το μοναστήρι της Σάντα Μαρία ντέλλε Γκράτσιε.[44][45] Την άνοιξη του 1485 ο Λεονάρντο ταξίδεψε στην Ουγγαρία εκ μέρους του Σφόρτσα για να γνωρίσει τον βασιλιά Ματθίας Κορβίνο, ο οποίος και του ανέθεσε να ζωγραφίσει μια Μαντόνα.[46] Ο Σφόρτσα δέσμευσε τον Λεονάρντο για πληθώρα τέτοιων θεμάτων, συμπεριλαμβανομένης της ετοιμασίας αρμάτων για παρελάσεις ειδικών περιστάσεων,[47] ενός σχεδίου και ενός ξύλινου μοντέλου για έναν διαγωνισμό σχεδίασης του θόλου του Καθεδρικού του Μιλάνου, και ενός μοντέλου για ένα γιγαντιαίο ιππικό μνημείο αφιερωμένο στον προκάτοχό του, Φραντζέσκο Σφόρτσα· εάν ολοκληρωνόταν, το μνημείο αυτό, που έμεινε γνωστό ως το «Γκραν Καβάλο»[48] θα ήταν το μεγαλύτερο από τα μόνα δύο τέτοια μνημεία της Αναγέννησης, το έργο «Γκαταμελάτα» του Ντονατέλο στην Πάντοβα και το έργο «Μπαρτολομέο Κολλεόνι» στη Βενετία.[10] Παρά το ότι ο ντα Βίντσι είχε ετοιμάσει τα σχέδια χύτευσης του μνημείου, ο Λουδοβίκος τελικά έδωσε τον μπρούτζο του έργου στον κουνιάδο του για τη χύτευση κανονιών προς υπεράσπιση της πόλης του από τον Κάρολο Η' της Γαλλίας.[48]
Λεονάρντο ντα Βίντσι, μελέτη αλόγου
Το καλοκαίρι του 1490 έλαβε υπό την προστασία του ένα δεκάχρονο αγόρι ονόματι Τζαν Τζάκομο Καπρότι ντα Ορένο ή Σαλαΐνο (που σημαίνει «Ο Μικρός Ακάθαρτος», ήτοι ο σατανάς), γιο αγρότη, που πιθανώς τον πούλησε ως μοντέλο-υπηρέτη με τη ελπίδα μιας καλύτερης ζωής.[49] Ο ντα Βίντσι σημειώνει τον απείθαρχο χαρακτήρα του, αλλά και τα δώρα που του έκανε. Ο Σαλαΐνο έμεινε κοντά στον Λεονάρντο για 30 έτη. Ζωγράφισε έργα τα οποία υπέγραψε ως Αντρέα Σαλαί αλλά, αν και ο Βαζάρι ισχυρίζεται ότι ο Λεονάρντο «του έμαθε πολλά πράγματα για τη ζωγραφική»,[50] το έργο του ήταν χαμηλότερης ποιότητας από εκείνο άλλων μαθητών του όπως οι Μάρκο ντ' Οτζόνο και Μπολτράφιο.
Ο εκθρονισμός του Λουδοβίκου Σφόρτσα από τη Γαλλία το 1500, εξανάγκασε τον Λεονάρντο να καταφύγει στη Βενετία, μαζί με τον Σαλαΐνο και τον φίλο του και πρωτοπόρο μαθηματικό Λούκα Πατσιόλι.[10][28][51] Στη Βενετία, ο Λεονάρντο εργάστηκε ως στρατιωτικός αρχιτέκτονας οργανώνοντας την άμυνα της πόλης για επικείμενη ναυτική επίθεση.[22] Επιστρέφοντας στη Φλωρεντία το ίδιο έτος, φιλοξενήθηκε από τους Σερβίτες μοναχούς στο μοναστήρι της Σαντίσιμα Αναντσιάτα· εκεί, του δόθηκε εργαστήριο στο οποίο, σύμφωνα με τον Βαζάρι δημιούργησε το σχέδιο της «Παναγίας με το θείο βρέφος, την Αγία Άννα και τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή», ένα έργο που αποκόμισε τέτοιο θαυμασμό που «άντρες και γυναίκες, νέοι και γέροι» συγκεντρώνονταν για να το δουν «σαν να πηγαίναν σε μεγάλο φεστιβάλ».[52]
Το 1502, ο Λεονάρντο τέθηκε στην υπηρεσία του Καίσαρα Βοργία, υιό του πάπα Αλέξανδρου ΣΤ', εργαζόμενος ως στρατιωτικός αρχιτέκτονας και μηχανικός και ταξιδεύοντας σε όλη την Ιταλία με τον πατρόνα του.[28][53] Για να πείσει τον Καίσαρα Βοργία να τον υποστηρίξει οικονομικά , ο Λεονάρντο σχεδίασε έναν λεπτομερή και ακριβή χάρτη της οχυρωμένης πόλης του, της Ίμολα· εκείνη την εποχή, οι χάρτες ήταν εξαιρετικά σπάνιοι και το έργο του ντα Βίντσι φάνηκε πρωτοποριακό. Βλέποντας τον χάρτη, ο Καίσαρας προσέλαβε αμέσως τον Λεονάρντο ως πρώτο στρατιωτικό μηχανικό και αρχιτέκτονα.[54] Αργότερα κατά το ίδιο έτος, ο Λεονάρντο παρήγαγε έναν ακόμα χάρτη για τον πατρόνα του, αυτή τη φορά της κοιλάδας Κιάνα, στην Τοσκάνη, για να επιτρέψει στον Καίσαρα καλύτερη θέαση της περιοχής και να εδραιώσει το στρατηγικό του πλεονέκτημα. Παράλληλα με αυτό το χαρτογραφικό έργο, ο Λεονάρντο κατασκεύαζε ένα φράγμα για την σταθερή τροφοδοσία με νερό του καναλιού της Φλωρεντίας.
Λεονάρντο ντα Βίντσι, Χάρτης της Ίμολα
Γύρω στο 1503, ο Λεονάρντο εγκατέλειψε τον Καίσαρα και επανεντάχθηκε στη Συντεχνία του Αγίου Λουκά στις 18 Οκτώβρη εκείνου του έτους.[55] Τον ίδιο μήνα, ξεκίνησε να δουλεύει το πορτραίτο της Λίζα ντελ Τζοκόντο, το μοντέλο του έργου «Μόνα Λίζα», για το οποίο συνέχισε να εργάζεται για αρκετά έτη. Τον Ιανουάριο του 1504, ήταν μέλος επιτροπής που συστάθηκε για να προτείνει το μέρος τοποθέτησης του αγάλματος του Δαβίδ του Μιχαήλ Αγγέλου.[56] Έπειτα, ο ντα Βίντσι πέρασε δύο χρόνια στη Φλωρεντία σχεδιάζοντας και ζωγραφίζοντας την τοιχογραφία «Η Μάχη του Ανγκιάρι»,[10][28] με τον Μιχαήλ Άγγελο να σχεδιάζει το σχετικό έργο «Η Μάχη της Κασίνα».[2]
Δαβίδ, Μιχαήλ Άγγελος, Γκαλερία ντελ' Ακαντέμια. Στα 1504, ζητήθηκε από τον Λεονάρνο να συμμετάσχει σε επιτροπή διεκεκριμένων καλλιτεχνών με σκοπό να αποφασιστεί το που θα τοποθετείτο το έργο αυτό του Μιχαήλ Άγγελου. Τότε γίνεται η πρώτη επίσημη συνάντησή τους. Η απόφαση της επιτροπής να τοποθετηθεί το άγαλμα στη Λόντζα ντέι Λάντζι, ενώ ο δημιουργός του ήθελε να τοποθετηθεί έξω από το Μέγαρο της Αρχοντίας, δυσαρέστησε τον Μιχαήλ Άγγελο και ψύχρανε τις μεταξύ τους σχέσεις [57]
Το 1506, ο Λεονάρντο καλείται στο Μιλάνο από τον Κάρολο Β' του Αμπουάζ, τον εν ενεργεία Γάλλο κυβερνήτη της πόλης.[28] Εκεί, ο Λεονάρντο ανέλαβε έναν ακόμα μαθητή, τον Κόμη Φραντζέσκο Μέλτζι, γιο ενός Λομβαρδού αριστοκράτη που θεωρείται ότι κατέστη ο αγαπημένος του μαθητής.[22] Το Συμβούλιο της Φλωρεντίας ζήτησε από τον Λεονάρντο να γυρίσει πάραυτα για να αποπερατώσει τη «Μάχη του Ανγκιάρι» αλλά του δόθηκε άδεια μετά από απαίτηση του Λουδοβίκου ΙΒ' της Γαλλίας που σκόπευε να αναθέσει στον Λεονάρντο ορισμένα πορτραίτα.[58] Ο ντα Βίντσι ίσως ξεκίνησε τη σχεδίαση ενός ιππικού μνημείου του Καρόλου Β' του Αμπουάζ·[59] έχει σωθεί ένα κέρινο μοντέλο που, αν είναι αυθεντικό, είναι το μόνο σωζόμενο δείγμα γλυπτικής του ντα Βίντσι. Κατά τα άλλα, ο Λεονάρντο αφέθηκε ελεύθερος να ασχοληθεί με τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα. Το 1507 ο Λεονάρντο ήταν στην Φλωρεντία και διευθετούσε μια διαφωνία με τους αδερφούς του αναφορικά με την κληρονομιά του πατέρα του που είχε πεθάνει το 1504. Ως το 1508, είχε επιστρέψει στο Μιλάνο και ζούσε στο σπίτι του στην Πόρτα Οριεντάλε της Σάντα Μπαμπίλα.[2]
Γηρατειά και θάνατος
Το 1512 ο Λεονάρντο εργαζόταν για ένα ιππικό μνημείο του Τζιαν Τζάκομο Τριβούλζιο, έργο που τελικά σταμάτησε με την εισβολή στην πόλη μιας συμμαχίας Ελβετικών, Ισπανικών και Βενετικών δυνάμεων που έξωσαν Γάλλους απ' το Μιλάνο. Εκείνος έμεινε στην πόλη, περνώντας αρκετούς μήνες του 1513 στη βίλα Βάπριο ντ' Άντα των Μεδίκων. Τον Μάρτιο εκείνου του έτους, ο Τζιοβάνι, υιός του Λορέντζο ντε Μέντιτσι ανέλαβε το αξίωμα του πάπα (ως Λέων Ι')· ο Λεονάρντο πήγε στη Ρώμη εκείνο το Σεπτέμβρη, όπου έγινε δεκτός από τον αδερφό του πάπα, Τζουλιάνο. Από το Σεπτέμβριο του 1513 ως το 1516, έζησε στην αυλή Μπελβεντέρε στο Αποστολικό Παλάτι, όπου εργάζονταν ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ραφαήλ.[2] Ο Λεονάρντο λάμβανε 33 δουκάτα το μήνα και, σύμφωνα με τον Βαζάρι, εκείνη την περίοδο διακόσμησε μια σαύρα με λέπια βουτηγμένα σε υδράργυρο. Ο πάπας του ανέθεσε να ζωγραφίσει κάποιον πίνακα αγνώστου σήμερα θέματος, αλλά η ανάθεση ακυρώθηκε καθώς ο καλλιτέχνης ασχολιόταν με την ανάπτυξη ενός νέου είδους βερνικιού. Τότε, ο Λεονάρντο αρρωσταίνει χτυπημένος, ίσως, από το πρώτο μιας σειράς εγκεφαλικών επεισοδίων που εν τέλει οδήγησαν στον θάνατό του.[60] Ανακάμπτοντας, ασχολείται με τη βοτανική στους Κήπους της Πόλης του Βατικανού και του ανατίθεται να φτιάξει σχέδια για την πρόταση του πάπα για αποξήρανση των χρονιζόντων Ελών της περιοχής Ποντίνι.[61] Με την ελπίδα να κερδίσει την εύνοια του πάπα, μελέτησε τις φωνητικές χορδές ανατέμνοντας πτώματα και προώθησε τη μελέτη του στον ποντίφικα μέσω ενός αξιωματούχου· η προσπάθεια του απέτυχε.
Φραγκίσκος Α' της Γαλλίας, Ζαν Κλουέ, 1530. Ο μαικήνας που έπεισε τον Λεονάρντο να περάσει τα τελευταία του χρόνια στην Αμπουάζ.[62] Για τον Λεονάρντο η σχέση που είχε με τον Γάλλο ηγεμόνα παρομοιαζόταν με εκείνη του Αριστοτέλη και του Μεγάλου Αλεξάνδρου[63]
Τον Οκτώβριο του 1515, ο Βασιλιάς Φραγκίσκος Α' της Γαλλίας επανακατέλαβε το Μιλάνο.[64] Ο Λεονάρντο ήταν παρόν στη συνάντηση του πάπα Λέοντα Ι' με τον Φραγκίσκο που έγινε στη Μπολόνια στις 19 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους και το 1516 δέχτηκε να τεθεί στην υπηρεσία του Γάλλου Βασιλιά. Του δόθηκε ως κατοικία το αρχοντικό σπίτι του Κλο-Λυσέ, κοντά στην κατοικία του ηγεμόνα, το βασιλικό Κάστρο του Αμπουάζ.[65] Ο Φραγκίσκος επισκεπτόταν συχνά τον ντα Βίντσι που έφτιαχνε τα σχέδια μιας μεγάλης καστροπολιτείας την οποία ο βασιλιάς σκόπευε να αναγείρει στο Ρομοραντίν.[66] Ακόμα, έφτιαξε ένα μηχανικό λιοντάρι το οποίο κατά τη διάρκεια μιας παρέλασης προχώρησε προς το μέρος του βασιλιά και —με το χτύπημα ενός ραβδιού— άνοιξε το στέρνο του για να αποκαλύψει ένα μπουκέτο από κρίνα. Ο Λεονάρντο συντηρούταν οικονομικά από μια σύνταξη ύψους 10.000 εσκούδων.[2] Κάποια στιγμή, ο μαθητευόμενός του Φραντζέσκο Μέλτζι ζωγράφισε ένα πορτραίτο του δασκάλου του, ένα από τα τρία που ζωγραφίστηκαν όσο ζούσε, με τα άλλα δύο να είναι ένα σχέδιο κάποιου ανώνυμου βοηθού του (περίπου το 1517) και ένας πίνακας του Τζιοβάννι Αμπρότζιο Φιτζίνο που απεικονίζει έναν ηλικιωμένο Λεονάρντο με το δεξί του χέρι δεμένο με ύφασμα·[67] το τελευταίο πορτραίτο, μαζί με μια καταγραφή της επίσκεψης στον καλλιτέχνη τον Οκτώβριο του 1517 του Λουί ντ' Αραγκόν, επιβεβαιώνει μια αναφορά σύμφωνα με την οποία το δεξί χέρι του Λεονάρντο είχε παραλύσει όταν αυτός ήταν 65 χρονών,[60] το οποίο μπορεί να εξηγήσει γιατί άφησε έργα όπως η «Μόνα Λίζα» ατέλειωτα.[68] Συνέχισε να εργάζεται ως ένα βαθμό, ώσπου τελικά κατεβλήθη, αρρώστησε και παρέμεινε κλινήρης για αρκετούς μήνες.[60]
Ο πύργος στο Κλο-Λυσέ,στην κοιλάδα του Λίγηρα, όπου έζησε τα τελευταία του χρόνια ο Λεονάρντο[69]Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, 1513-1516, Λούβρο. Παράδειγμα εφαρμογής της τεχνικής του σφουμάτο. Θεωρείται ότι ο Λεονάρντο χρησιμοποίησε τον Σαλαΐνο ως μοντέλο για αυτόν τον πίνακα.
Ο Λεονάρντο πέθανε στο Κλο-Λυσέ στις 2 Μαΐου του 1519 στην ηλικία των 67 ετών, πιθανότατα από κάποιο εγκεφαλικό επεισόδιο.[28][70] Ο Φραγκίσκος Α' είχε γίνει κοντινός του φίλος. Ο Βαζάρι περιγράφει τον Λεονάρντο ως θρηνών στο κρεβάτι του, μετανιωμένο που «είχε προσβάλει τον Θεό και τους ανθρώπους αποτυγχάνοντας να ασκήσει την τέχνη του με τον τρόπο με τον οποίον έπρεπε να έχει κάνει».[71] Ακόμα, ο Βαζάρι ισχυρίζεται ότι ο Λεονάρντο έστειλε να του φέρουν κάποιον ιερέα για να εξομολογηθεί και να λάβει τη Θεία Μετάληψη. Κατά τον Βαζάρι, ο Φραγκίσκος κρατούσε στα χέρια του το κεφάλι του Λεονάρντο όταν αυτός πέθανε, αν και αυτή η ιστορία είναι μάλλον θρυλική. Σε συμφωνία με τη διαθήκη του, το φέρετρό του το ακολούθησαν εξήντα πένητες που κρατούσαν κεριά.[39] Ο Μέλτζι ήταν ο βασικός κληρονόμος και εκτελεστής της διαθήκης και έλαβε, μαζί με τα χρήματα του Λεονάρντο, τους πίνακες, τα εργαλεία, την βιβλιοθήκη και τα προσωπικά υπάρχοντά του. Ο διά βίου μαθητής και συνοδοιπόρος του Λεονάρντο, ο Σαλαΐνος,[72] και ο υπηρέτης του ντα Βίντσι, Μπαπτίστα ντε Βιλάνις,[73] κληρονόμησαν εξ ημισείας τους αμπελώνες του Λεονάρντο.[44] Οι αδερφοί του κληρονόμησαν γη και η υπηρέτριά του έναν μανδύα με επένδυση γούνας. Στις 12 Αυγούστου του 1519 τα λείψανά του ενταφιάστηκαν στην Εκκλησία του Αγίου Φλωρεντίνου στο Κάστρο του Αμπουάζ.
Η «Μόνα Λίζα» άνηκε στον Σαλαΐνο την περίοδο του θανάτου του βοηθού του Λεονάρντο το 1524, και στη διαθήκη του αξιολογήθηκε στις 505 λίρες, ένα εξαιρετικά υψηλό ποσό για ένα τόσο μικρό πορτραίτο. 20 χρόνια μετά το θάνατο του Λεονάρντο, λέχθηκε από τον χρυσοχόο και γλύπτη Μπενβενούτο Τσελίνι ότι ο Φραγκίσκος δήλωσε ότι «δεν είχε γεννηθεί ποτέ άνθρωπος σε αυτόν τον κόσμο που να ξέρει τόσα πολλά όσα ο Λεονάρντο, όχι τόσο για τη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική, όσο για το ότι ήταν ένας πολύ σπουδαίος φιλόσοφος».[74]
Προσωπική ζωή
Στη διάρκεια της ζωής του Λεονάρντο, η «εξωπραγματική φυσική ομορφιά του», η «απεριόριστη χάρη του», η «μεγάλη δύναμη και γενναιοδωρία» και το «λεπτό πνεύμα και καταπληκτικό εύρος του νου του», όπως περιγράφηκαν από τον Βαζάρι, καθώς και άλλες πτυχές της ζωής του, έλκυσαν την προσοχή αρκετών ανθρώπων της εποχής του. Μία από τις αξιοπερίεργες πτυχές του βίου του ήταν η ιδιαίτερη για την εποχή αγάπη που είχε για τα ζώα· είναι πιθανό ο Λεονάρντο να ήταν χορτοφάγος, ενώ, σύμφωνα με τον Βαζάρι, αγόραζε πουλιά σε κλουβί για να τα ελευθερώσει αμέσως μετά.[75]
Πολλοί από τους φίλους του Λεονάρντο διέπρεψαν στο αντικείμενο τους ή απέκτησαν περίοπτη θέση στην ιστορία. Σε αυτούς περιλαμβάνεται ο μαθηματικός Λούκα Πατσιόλι, με τον οποίο συνεργάστηκε στο βιβλίο «Divina proportione» («Θεϊκές αναλογίες») τη δεκαετία του 1490. Εξ όσων γνωρίζουμε, ο Λεονάρντο δεν είχε στενή σχέση με κάποια γυναίκα, εκτός από τη φιλία του με τη Τσετσίλια Γκαλλεράνι και τις δύο αδερφές Έστε, την Βεατρίκη και την Ισαβέλα. Σε ένα ταξίδι του διαμέσου της Μάντοβας, ο ντα Βίντσι φιλοτέχνησε ένα σχέδιο της Ισαβέλας που φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε για κάποιο πορτραίτο που, όμως, δε σώζεται σήμερα.[22]
Πέραν των διαφόρων φιλιών, ο Λεονάρντο κρατούσε την προσωπική του ζωή μυστική. Η σεξουαλικότητά του έχει αποτελέσει αντικείμενο σάτιρας, αναλύσεως και αρκετών εικασιών. Αυτή η τάση ξεκίνησε περί τα μέσα του 1500 και αναβίωσε κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, κυρίως από τον Σίγκμουντ Φρόυντ και το έργο του «Λεονάρντοντα Βίντσι, Μια Ανάμνηση της Παιδικής του Ηλικίας».[76][77] Οι πιο στενές σχέσεις του Λεονάρντο, πιθανότατα ήταν αυτές που είχε με τους μαθητές του, Μέλτζι και Σαλαΐνο. Ο Μέλτζι, γράφοντας στους αδερφούς του για να τους ενημερώσει για τον θάνατό του, περιέγραψε τα συναισθήματα του Λεονάρντο για τους μαθητές του ως συναισθήματα αγάπης και πάθους· έχουν υπάρξει ισχυρισμοί από τον 16ο αιώνα ακόμα, σύμφωνα με τους οποίους οι σχέσεις αυτές ήταν σεξουαλικής ή ερωτικής φύσεως.[49] Δικαστικά αρχεία του 1476, όταν ο Λεονάρντο ήταν εικοσιτεσσάρων ετών, μαρτυρούν ότι ο ίδιος και τρεις ακόμα νεαροί άντρες κατηγορήθηκαν για σοδομισμό, σε ένα περιστατικό που αφορούσε κάποιον διάσημο πόρνο της εποχής. Οι κατηγορίες αποσύρθηκαν ελλείψει οποιουδήποτε στοιχείου και υπάρχουν εικασίες ότι καθώς ένας εκ των κατηγορουμένων, ο Λιονάρντο ντε Τορναμπουόνι σχετιζόταν με τον Λορέντζο ντε Μέντιτσι, η οικογένεια άσκησε την επιρροή της για να εξασφαλίσει την απόσυρση.[78] Από εκείνη την ημερομηνία, πληθώρα εικασιών έχουν διατυπωθεί αναφορικά με την υποτιθέμενη ομοφυλοφιλία του καλλιτέχνη και τον ρόλο της στην τέχνη του, ειδικά όσον αφορά στην ανδρογυνία και τον ερωτισμό που εκδηλώνεται στα έργα «Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής» και «Βάκχος», αλλά και στα ερωτικά σχέδιά του.[49]
Οι πρώτες δημιουργίες του Λεονάρντο έγιναν την περίοδο που ήταν μαθητευόμενος του Βερόκιο. Ακόμα και σε αυτά τα πρώιμα έργα του, αναδεικνύεται το ταλέντο του στο σχέδιο αλλά και η πειθαρχημένη προσοχή του στη λεπτομέρεια. Ο Λεονάρντο πραγματοποίησε μεταξύ άλλων πολλές σπουδές παρατηρώντας τη φύση, όπως το περίφημο Τοπίο του Άρνου,[79]. Οι σπουδές αυτές είχαν τελικά άμεση εφαρμογή σε μεταγενέστερα έργα του, καθώς σχεδόν σε κάθε πίνακα του διακρίνεται και ένα τοπίο στο φόντο.
Τοπίο του Άρνου, Λεονάρντο
Ο πρώτος ανεξάρτητος πίνακας του Λεονάρντο θεωρείται από πολλούς η «Παναγία με το γαρύφαλλο» που βρίσκεται σήμερα στην Παλαιά Πινακοθήκη του Μονάχου, αν και μάλλον τον ζωγράφισε όσο βρισκόταν ακόμα στο εργαστήριο του Βερόκιο. Σε αυτό το έργο διακρίνονται και επιδράσεις από τους Φλαμανδούς ζωγράφους του παρελθόντος. Ανάλογοι πίνακες ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένοι τον 15ο αιώνα στη Φλωρεντία και προορίζονταν για ιδιωτικό προσκύνημα.
Η Παναγία με το Γαρύφαλλο, περίπου 1472–1478
Κατά διαστήματα, ο Λεονάρντο συνέτασσε και μικρούς καταλόγους των έργων του, από τους οποίους γνωρίζουμε πως στα πρώτα χρόνια της παραμονής του στη Φλωρεντία ζωγράφισε αρκετούς πίνακες με την Παναγία. Παράλληλα όμως, πειραματίστηκε και με φανταστικά θέματα που του επέτρεπαν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό να εκφραστεί ελεύθερα. Θεματολογία αυτού του είδους ωστόσο δεν ήταν τόσο αποδεκτή εκείνη την εποχή.
Οι πρώτοι πίνακες του Λεονάρντο δείχνουν πως δεχόταν αρχικά μικρές παραγγελίες. Την ίδια περίοδο που ο ντα Βίντσι ξεκινούσε την πορεία του, ζωγράφοι όπως ο Μποτιτσέλι ή ο Ντομένικο Γκιρλαντάγιο (δάσκαλος του Μιχαήλ Άγγελου) βρίσκονταν στο αποκορύφωμα της καριέρας τους. Φαίνεται πως σημαντικό ρόλο στο να δεχτεί ο Λεονάρντο τις πρώτες μεγάλες παραγγελίες έργων, διαδραμάτισε ο πατέρας του και ειδικά η συνεργασία του ως συμβολαιογράφος με τη Σινιορία, δηλαδή την «κυβέρνηση» της πόλης.
Ήδη από τη δεκαετία του 1470, ο ντα Βίντσι φαίνεται πως είχε καθιερωθεί ως σημαντικός ζωγράφος. Η περίοδος μέχρι το 1482 αποτελεί κατά κάποιο τρόπο την πρώτη εποχή της δημιουργίας του. Ανάμεσα στα σημαντικά έργα που του αναθέτουν είναι ένας πίνακας με θέμα την προσκύνηση των μάγων για την κυρίως αγία τράπεζα της εκκλησίας του Σαν Ντονάτο. Αυτή η παραγγελία ίσως να αποτέλεσε τον λόγο για τον οποίο εγκατέλειψε ένα προηγούμενο έργο του, τον «Άγιο Ιερώνυμο». Ωστόσο, και η «Προσκύνηση των Μάγων» τελικά θα μείνει ημιτελής πιθανόν λόγω της μετακόμισης του ντα Βίντσι στο Μιλάνο το 1482.[80]
Η πρώτη παραγγελία για τον ντα Βίντσι ήρθε τελικά από την Αδελφότητα της Άμωμης Σύλληψης των Φραγκισκανών μοναχών του Μιλάνου. Συγκεκριμένα, του ανατέθηκε —σε συνεργασία με δύο ακόμα ζωγράφους— ένα σημαντικό έργο αφιερωμένο στη γιορτή της Άμωμης Σύλληψης. Το έργο αυτό ήταν η Παναγία των Βράχων που ολοκληρώθηκε σε δύο εκδοχές.[81] Στην πραγματικότητα, ήταν ένας πίνακας ο οποίος έκρυβε για 364 ημέρες του χρόνου την κυρίως λατρευτική εικόνα της εκκλησίας. Την ημέρα της εορτής, στις 8 Δεκεμβρίου, ένας ειδικός μηχανισμός με τροχαλίες μετακινούσε τον πίνακα του ντα Βίντσι και αποκάλυπτε ένα άγαλμα της Παναγίας με το θείο βρέφος.
Η Παναγία των Βράχων, 1483–1493, εκδοχή του Λούβρου
Με την Παναγία των Βράχων ο Λεονάρντο καθιερώθηκε ως ζωγράφος στο Μιλάνο. Σημαντικές πληροφορίες για άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες στη δεκαετία του 1480 δεν είναι διαθέσιμες. Γνωρίζουμε ωστόσο πως σχεδίαζε συσκευές και μηχανές για τον στρατό, όπλα και βαριά οχήματα. Παράλληλα έκανε αρχιτεκτονικά σχέδια για διάφορες εκκλησίες.
Την περίοδο 1487 - 1490 έγινε μέλος της αυλής του ηγεμόνα του Μιλάνου. Εκεί καθιερώθηκε ως προσωπογράφος—χαρακτηριστικό δείγμα το πορτρέτο της Τσετσίλια Γκαλλεράνι, γνωστό και ως «Η Κυρία με την ερμίνα»[82] — ενώ ανέλαβε και το περίφημο έργο του «Μυστικού Δείπνου», που σε συνδυασμό με τη μεταγενέστερη δημιουργία της «Μόνα Λίζα» απογείωσαν τη φήμη του ντα Βίντσι.[83]
Ο Λεονάρντο επέστρεψε στη Φλωρεντία μετά την ήττα του μεγάλου του προστάτη, Λουδοβίκου Σφόρτσα, από τα Γαλλικά στρατεύματα. Σε αυτή την ιδιαίτερα παραγωγική περίοδο ζωγραφίζει το πορτρέτο της Λίζα ντελ Τζοκόντο, την περίφημη «Τζοκόντα». Ο πίνακας αυτός θεωρείται το γνωστότερο έργο του Λεονάρντο και ένας από τους διασημότερους του κόσμου, ιδιαίτερα μετά από την κλοπή του από το Λούβρο το 1911 και τη μυστηριώδη εύρεσή του στη Φλωρεντία το 1913. Πριν ακόμα ολοκληρωθεί, η Μόνα Λίζα κατάφερε να επηρεάσει σημαντικά τη ζωγραφική στους κύκλους της Φλωρεντίας, καθιερώνοντας ένα είδος προσωπογραφίας για αρκετά χρόνια. Ο ντα Βίντσι δεν παρέδωσε ποτέ το έργο στον παραγγελιοδότη του, πιθανόν λόγω ενός άλλου έργου που του ανατέθηκε, της τοιχογραφίας της Μάχης του Ανγκιάρι (1440), έργο που επίσης αφέθηκε ημιτελές.[84]
Τελευταία χρόνια 1507-1519
Τον Αύγουστο του 1508 ο Λεονάρντο ολοκλήρωσε τη δεύτερη εκδοχή της «Παναγίας των Βράχων» ενώ παράλληλα αναλάμβανε διακοσμήσεις για εορταστικές τελετές της γαλλικής αυλής στο Μιλάνο. Επίσης εργάστηκε ως αρχιτέκτονας και συνέβαλε στην επέκταση του αρδευτικού συστήματος. Σε αυτή την περίοδο ζωγράφισε και τον πίνακα «Η Λήδα και ο κύκνος», έργο που δεν έχει σωθεί και που το γνωρίζουμε μόνο μέσα από πρώιμα σχέδια του ντα Βίντσι ή αντίγραφα από άλλους καλλιτέχνες.
Τον Σεπτέμβριο του 1513 ταξίδεψε στην παπική αυλή της Ρώμης. Εκεί επιδόθηκε σε πειράματα με τις μπογιές και τα βερνίκια της εποχής. Στο πλαίσιο αυτών των μελετών, επινόησε τη μέθοδο του σφουμάτο (sfumato), απλώνοντας διαδοχικές στρώσεις από ημιδιαφανές βερνίκι και δημιουργώντας έτσι ένα ευρύ φάσμα από σκιάσεις. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της τεχνικής αποτελεί ο πίνακας του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Λεονάρντο αντιμετώπισε προβλήματα υγείας που περιόρισαν την καλλιτεχνική του παραγωγή. Αν και δεν είναι γνωστό ποιο ήταν το τελευταίο έργο που του είχε ανατεθεί, εικάζεται πως πιθανόν να ήταν ο σχεδιασμός των αυλικών εορτών, η εκπόνηση ενός αρδευτικού έργου ή τα αρχιτεκτονικά σχέδια για ένα ανάκτορο.
Οι εφευρέσεις του ντα Βίντσι
Σχέδια για πολεμικές μηχανές, περίπου 1487-1490[85]
Πολεμικές μηχανές
Σε χειρόγραφο του 1478 εντοπίζουμε μερικά σχέδια μηχανικών επινοήσεων που μαρτυρούν πως από την αρχή της καριέρας του σε ηλικία 27 ετών, ο Λεονάρντο σχεδίαζε απλές μηχανές: δεν ξέρουμε αν τελικά κατασκευάστηκαν, αλλά τα σχέδια του απεικονίζουν, μεταξύ άλλων, ένα βαρούλκο, ή μια παράξενη εφεύρεση για την ρύθμιση της τάνυσης τόξων ή των μετασχηματισμό εύπλαστων αντικειμένων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1470 άρχισε να σχεδιάζει πολεμικές αμυντικές ή επιθετικές μηχανές.[86]
Σε σχεδίασμα επιστολής του αναφέρεται σε μηχανές μαζικής καταστροφής, όπως όλμοι οι οποίοι μπορούν να εκσφενδονίζουν πέτρες βροχηδόν που ο καπνός τους να προκαλεί πανικό στον εχθρό.[87] Δίνει έμφαση στην ιδέα του αυτοματισμού και σχεδιάζει ένα πολεμικό άρμα —κωνοειδές όχημα ικανό να κυλά στο έδαφος εξοπλισμένο με μια σειρά όπλων που προεξέχουν στην περίμετρό του.[88]
Στα πλαίσια των πολεμικών εφευρέσεων του σχεδίασε την κατασκευή φραγμάτων με τα οποία θα εκτρεπόταν ο ποταμός Άρνος· έτσι, η πόλη της Πίζας, την οποία η Φλωρεντία του Καίσαρα Βοργία ήθελε να υποτάξει, θα στερούνταν το νερό και θα αποκοβόταν από το λιμάνι.[89] Το ίδιο είχε προτείνει κι όταν η Βενετία ετοιμαζόταν να δεχθεί επίθεση από τους Τούρκους· ήθελε να φτιάξει είδος κινητού ξύλινου φράγματος στην κοιλάδα του Οζόντσο που θα μάζευε αρχικά τα νερά και μετά θα τα απελευθέρωνε όταν οι Τούρκοι επιχειρούσαν να τη διασχίσουν.[90] Στα πλαίσια αυτής της Τουρκικής επέλασης πρότεινε τη βύθιση του τουρκικού στόλου με τη χρήση ή υποβρυχίων ή δυτών που θα ανέπνεαν μέσω μιας μάσκας με σωλήνα.[91]
Σελίδα του Codex arundel από τα σημειωματάρια του ντα Βίντσι με μελέτη για συσκευή υποβρύχιας αναπνοής.
Μία ακόμα από τις εμμονές του ντα Βίντσι σχετική με το νερό, ήταν η επινόηση μηχανισμών κινούμενων με νερό και μηχανισμών για τη μεταφορά νερού: έχουμε σχέδια μηχανών άντλησης νερού από υπόγειες πηγές ή μέσα από κτήρια. Εν γένει οι ιδέες αυτές είναι προϊόν επίδρασης του περίφημου κοχλία του Αρχιμήδη.[92]
Παράλληλα, σχεδίαζε τρόπους να χύνεται καυτό λάδι στα κεφάλια του εχθρού, και τεχνικές αποκόλλησης των πολιορκητικών κλιμάκων από τις επάλξεις ενός κάστρου.[88]
Σχέδιο για πτητική συσκευή, το λεγόμενο ελικόπτερο του Λεονάρντο, περίπου 1487-1490[93]
Πτητικές μηχανές
Στα 1487-1490 έχουμε τα πρώτα σχέδιά του για πτητικές συσκευές, με το πιο διάσημο εξ αυτών να είναι η «αεροέλικα» ή «ελικόπτερο του Λεονάρντο», ένα ξύλινο πλέγμα με μια πάνινη έλικα στην κορυφή, η οποία στροβιλιζόμενη προκαλέσει ανύψωση.[14][94] Ωστόσο αν και το εγχείρημα στηριζόταν σε ορθές αρχές της αεροδυναμικής, στερούταν της κατάλληλης πηγής ενέργειας προκειμένου να επιτευχθεί η ανύψωση·[95] έπρεπε «να επινοήσει μια μηχανική δομή που θα περιέκλειε ένα κινητήρα».[96] Για δεκαπέντε χρόνια περίπου σχεδίαζε μηχανικές πτέρυγες στα πρότυπα των φτερών των νυχτερίδων, η φυσιολογία των οποίων ήταν θεμελιώδους σημασίας για τον ίδιο.[97] Σχεδίαζε, επίσης, αλεξίπτωτα και συστήματα ασφαλείας για την πτητική μηχανή του: επρόκειτο για σάκους «δεμένους μαζί σαν τις χάντρες ενός κομπολογιού».[96][98] Ακόμα, σώζεται σχέδιό του, προάγγελος του αιωρόπτερου, με ένα πυραμιδόσχημο αλεξίπτωτο.[96]
Σχέδιο πυραμιδόσχημου αλεξίπτωτου.Πρόκειται για προάγγελο του αιωρόπτερου
Άλλες εφευρέσεις
Στα 1484 με 1485, το Μιλάνο πλήττεται από θανατηφόρο λοιμό και οι εμπειρίες του από αυτόν εμπνέουν τον ντα Βίντσι να σχεδιάσει μηχανές για αυτόματο πλύσιμο των δρόμων με τη χρήση ενός συστήματος υδροτροχών [99]
Ακόμα, ο Λεονάρντο επινόησε ένα υγρόμετρο με σκοπό την απόκτηση γνώσεων για τις ιδιότητες και την πυκνότητα του αέρα αλλά και του χρονικού σημείου πρόκλησης βροχής.[100] Στα 1481 χρονολογείται μια σελίδα από το σημειωματάριό του με σχέδιο ενός υγρομέτρου. Το απλό αυτό σκίτσο αναπαριστά μια ζυγαριά, στο ένα άκρο της οποίας υπάρχει μια σφαίρα από κερί και στο άλλο ένας σπόγγος. Η αρχή λειτουργίας του υγρομέτρου του ντα Βίντσι ήταν η εξής: όταν ο αέρας ήταν βεβαρημένος από υδρατμούς και, άρα, όταν επρόκειτο να βρέξει, ο σπόγγος απορροφούσε τους υδρατμούς αυτούς, γινόταν βαρύτερος και απέκλινε περισσότερο από το κερί.[101]
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1480, ο ντα Βίντσι καταπιανόταν με όλα σχεδόν τα επιστημονικά πεδία. Σώζονται ως σήμερα σπουδές του και σχέδια αυτόματων και μηχανοποιημένων συσκευών που αποτύπωναν την προτεραιότητα που έδινε στον αυτοματισμό και την αντικατάσταση της εργασίας.[103] Τα σχέδια του και οι εφευρέσεις του ξεπερνούσαν συχνά κατά πολύ τις τεχνικές δυνατότητες της εποχής. Παράλληλα ήταν ένας ακούραστος συλλέκτης γνώσεων·[104] η βιβλιοθήκη του περιείχε έργα όπως τα Φυσικά του Αριστοτέλη και η Φυσική Ιστορία του Πλίνιου.[105] Ο Λεονάρντο ήταν ένας ικανός πειραματιστής που προσπαθούσε να επαληθεύσει τις ιδέες του πειραματικά, με με ακριβείς παρατηρήσεις και μετρήσεις.
Τον Απρίλιο του 1489 ο Λεονάρντο ξεκίνησε τη συγγραφή ενός βιβλίου υπό τον τίτλο «Περί της ανθρώπινης μορφής», το οποίο όμως δεν ολοκλήρωσε ποτέ. Δεν ήταν μόνο μια συλλογή ανατομικών παρατηρήσεων, αλλά σύνολο ολιστικών ερμηνειών για το ανθρώπινο σώμα και τις λειτουργίες του.[106] Μελετούσε τη φυσιολογία των ανθρώπων αλλά και των ζώων από τη σκοπιά της μηχανικής: συνέκρινε τις αρθρώσεις και τους τένοντες με αρμούς και βαρούλκα, και εκτιμούσε τους μυς και και τα οστά ως γρανάζια και μοχλούς μιας μηχανής.[107] Παράλληλα έκανε διάφορες μελέτες πάνω στην ανθρώπινη ανατομία, συγκρίνοντας τις «θεωρίες» του με τη μοναδική σωζόμενη σχετική θεωρία που υπήρχε την εποχή εκείνη, τον «Άνθρωπο του Βιτρούβιου». Ο Βιτρούβιος είχε καταλήξει στο συμπέρασμα πως το ανθρώπινο σώμα, με τα χέρια σε έκταση, μπορούσε να χωρέσει στα δύο τέλεια γεωμετρικά σχήματα, τον κύκλο και το τετράγωνο και πως το κέντρο του σώματος ήταν ο αφαλός. Ο Λεονάρντο, με τις δικές του μελέτες, διόρθωσε κάποιες ανακολουθίες του Βιτρούβιου.
Αν και η γνώση των ανθρώπινων διαστάσεων και αναλογιών ήταν δεδομένη για πολλούς από τους καλλιτέχνες του 15ου αιώνα, ο Λεονάρντο ήταν ο μοναδικός που γνωρίζουμε ότι επιχείρησε τόσο λεπτομερείς μελέτες. Είναι ακόμα γνωστό από αρκετά σχέδια του ότι μελετούσε τις διαστάσεις του ανθρώπινου κρανίου και τις «κοιλότητες» του εγκεφάλου. Επίσης είχε κάνει αρκετές μελέτες πάνω στην εγκυμοσύνη και την ανατομία της γυναίκας κατά τη διάρκεια αυτής. Σε ένα από τα σχέδια του, αποτυπώνει την αντίληψη που κυριαρχούσε κατά τον Μεσαίωνα σύμφωνα με την οποία ο εγκέφαλος αποτελείται από τρία τμήματα, το ένα πίσω από το άλλο, με το πρώτο να προσλαμβάνει τα ερεθίσματα, το δεύτερο να τα επεξεργάζεται και το τρίτο να τα αποθηκεύει.[108] Επιπλέον διασώζεται σχέδιο του ντα Βίντσι που αναπαριστά τη συνουσία ενός άνδρα με μια γυναίκα, το οποίο εντάσσεται πιθανότατα σε γενικότερες μελέτες του γύρω από τη λειτουργία των εσωτερικών οργάνων του ανθρώπου. Ο Λεονάρντο διατύπωσε διάφορες απόψεις σχετικά με την επίδραση και τη λειτουργία ουσιών που συνδέονται με διαφορετικά μέρη του σώματος. Πίστευε χαρακτηριστικά πως τα δάκρυα προέρχονται από την καρδιά, το κέντρο όλων των συναισθημάτων. Η σημασία αυτών των θέσεων —έστω κι αν είναι λανθασμένες— έγκειται στο γεγονός ότι οι ερμηνείες για τα ανθρώπινα συναισθήματα συνδέθηκαν απ' τον ντα Βίντσι με συγκεκριμένα όργανα του σώματος.
Με αφορμή μια νεκροτομή που πραγματοποίησε σε ένα ηλικιωμένο που πέθανε σε ένα νοσοκομείο της Φλωρεντίας, ο ντα Βίντσι ανέπτυξε τη θεωρία του περί κυκλοφορικού συστήματος: οι φλέβες των ηλικιωμένων δεν τροφοδοτούν με αίμα τα διάφορα μέρη του σώματος, επειδή έχουν στενέψει με το πέρασμα του χρόνου.[109] Πίστευε, ακόμα, πως το αίμα περνούσε μέσα από το διάφραγμα της καρδιάς, ενώ επέκρινε την άποψη πως ο αέρας περνούσε από τους πνεύμονες στην καρδιά.[110]
Οπτική και μηχανισμός όρασης
Σελίδα του Codex του Λέστερ από τα σημειωματάρια του ντα Βίντσι με θέματα οπτικής
Ο ντα Βίντσι ασχολήθηκε με τη φύση του φωτός και της σκιάς, ενώ πρότεινε και την κατασκευή οπτικών οργάνων. Μελέτησε τα φαινόμενα της ανάκλασης και της διάθλασης.[111] Πιθανώς ήταν ο πρώτος πειραματιστής που αντιλήφθηκε το ρόλο των φακών, αν και δεν κατάλαβε πως λειτουργούσαν. Αρχικά θεωρούσε πως η όραση ήταν αποτέλεσμα εκπομπής σωματιδίων στο μάτι ενώ, αργότερα, απέδωσε το φαινόμενο στο ότι το φως ανακλάται από διάφορες επιφάνειες και πέφτει πάνω στα αντικείμενα δημιουργώντας σκιές και φωτοσκιάσεις, με το μάτι να δέχεται τις ανακλάσεις αυτές.[112]
Έκανε διάκριση μεταξύ περιφερειακής και κεντρικής όρασης· μελέτησε την αρχή της στερεοσκοπικής όρασης και τον τρόπο με τον οποίο ένα ζεύγος ματιών συγκεντρώνει πληροφορίες για τα αντικείμενα.[113] Ακόμα, ο Λεονάρντο μελέτησε το φαινόμενο της ατμοσφαιρικής διάθλασης, εφαρμόζοντας πειραματικές μεθόδους·[114] απέδωσε το γαλάζιο χρώμα του ουρανού σε μικροσκοπικά σωματίδια της εξατμισμένης θερμής υγρασίας τα οποία έλκουν οι ακτίνες του ήλιου.[115]
Μαθηματικά
Ο ντα Βίντσι κατείχε στοιχειώδεις γνώσεις γεωμετρίας και δεν ήταν ακριβής στην αριθμητική του, γεγονός που οδήγησε ορισμένους μελετητές του έργου του να αμφισβητήσουν την επιστημονικότητά του. Η ανεπάρκειά του στα μαθηματικά τον εμπόδισε να κατανοήσει πλήρως τη θεωρητική βάση της μηχανικής, αλλά όχι να σχεδιάσει πληθώρα μηχανών.[116]
Γεωλογία
Ο Λεονάρντο είχε ερμηνεύσει την προέλευση οστράκων και λειψάνων θαλάσσιων ζώων σε ορεινές περιοχές, αποδίδοντάς την όχι σε κάποιο κατακλυσμικό γεγονός, αλλά στο ότι η περιοχή όπου βρέθηκαν ήταν κάποτε παραλιακή.[117]
Φήμη και υστεροφημία
Μνημείο του Λεονάρντο ντα Βίντσι στο Μιλάνο. Στη βάση του έργου, διακρίνεται το άγαλμα του μαθητή του Μάρκο ντ' Οτζόνο.
Όσο ζούσε, η φήμη του Λεονάρντο ήταν τέτοια που ο Βασιλιάς της Γαλλίας τον περιέφερε ως τρόπαιο, ενώ τον στήριξε οικονομικά στα γηρατειά του και, κατά το μύθο, τον κρατούσε στα χέρια του όταν ξεψύχησε. Το ενδιαφέρον του κοινού και των μελετητών για το έργο του Λεονάρντο παραμένει αμείωτο από την εποχή του θανάτου του και έπειτα. Ακόμα και σήμερα, πλήθος κόσμου επισκέπτεται τα μουσεία που εκθέτουν τα έργα του, ενώ η εμπορευματοποίηση του ονόματος και του έργου του είναι ευρεία. Συγγραφείς τον εξυμνούν ακόμα ως έναν εκ των ευφυέστερων ανθρώπων που υπήρξαν ποτέ, ενώ παράλληλα εκθέτουν τις εικασίες τους αναφορικά με την προσωπική του ζωή και τις πεποιθήσεις του.[48]
Ο σεληνιακός κρατήρας «Da Vinci» AS15-M-1785
Ο διαρκής θαυμασμός που απολάμβανε ο Λεονάρντο από τους άλλους ζωγράφους, τους κριτικούς και τους ιστορικούς της εποχής, περιγράφεται σε πολλές γραπτές μαρτυρίες. Ο Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε, συγγραφέας του έργου «Il Cortegiano» («Ο Αυλικός»), έγραψε το 1528: «...Ένας εκ των σπουδαιότερων ζωγράφων αυτού του κόσμου, βλέπει με ταπεινότητα την τέχνη του, στην οποία ωστόσο είναι αξεπέραστος»,[118] ενώ ο βιογράφος που έμεινε γνωστός ως Ανονίμο Γκαντιάνο έγραψε περί το 1540: «Η ιδιοφυΐα του ήταν τόσο σπάνια και καθολική που μπορεί να λεχθεί ότι η Φύση έκανε ένα θαύμα στην περίπτωσή του». Στην εισαγωγή του κεφαλαίου που αφιέρωσε για τον ντα Βίντσι,[119] ο Βαζάρι τοποθέτησε τις ακόλουθες προτάσεις:
Στη φυσική πορεία των πραγμάτων, πολλοί άντρες και πολλές γυναίκες γεννιούνται με αξιοσημείωτα ταλέντα· ωστόσο, ορισμένες φορές, κατά τρόπο φυσικής υπέρβασης, ένας μοναδικός άνθρωπος προικίζεται θαυμάσια από τον Κύριο με ομορφιά, χάρη και ταλέντο σε τέτοια αφθονία, που αφήνει τους υπόλοιπους ανθρώπους πολύ πίσω, όλες του οι πράξεις μοιάζουν εμπνευσμένες και, πράγματι, ό,τι πράττει προκύπτει καθαρά από τον Θεό, και όχι από την ανθρώπινη ικανότητά του. Όλοι αναγνώρισαν ότι αυτό ίσχυε στην περίπτωση του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ενός καλλιτέχνη εκπληκτικής φυσικής ομορφιάς, που επιδείκνυε απέραντη χάρη σε ό,τι και αν έκανε και που καλλιεργούσε την ιδιοφυΐα του τόσο εξαίσια, ώστε έλυσε με άνεση όλα τα προβλήματα που μελέτησε.
Ο 19ος αιώνας έφερε ένα κύμα θαυμασμού για την ιδιοφυΐα του Λεονάρντο, στο πλαίσιο του οποίου ο Ελβετός Γιόχαν Χάινριχ Φίσλι έγραψε το 1801: «Τέτοια ήταν η αυγή της σύγχρονης τέχνης, όταν ο Λεονάρντο ντα Βίντσι βγήκε μπροστά με μια λάμψη που θάμπωσε την προηγούμενη αριστεία: φτιαγμένη από όλα τα στοιχεία που συνιστούν την ουσία μιας ιδιοφυΐας».[120] Τα λόγια του Φίσλι απηχούν στα όσα έγραψε ο Γάλλος συγγραφέας τέχνης Αλέξις Φρανσουά Ρίο το 1861: «Υψώθηκε πάνω από όλους τους άλλους καλλιτέχνες με όχημα τη δύναμη και την ευγένεια των ταλέντων του».[121]
Το Μουσείο του Λεονάρντο στο Βίντσι στεγάζει πλήθος μακετών κατασκευασμένων βάσει των σχεδίων του Λεονάρντο.Το νόμισμα του ενός ευρώ της Ιταλικής Δημοκρατίας, φέρει ανάγλυφο του «Ανθρώπου του Βιτρούβιου», απόδοση του αντίστοιχου σχεδίου του Λεονάρντο.
Κατά τον 19ο αιώνα, το αντικείμενο των σημειωματάριων του Λεονάρντο ήταν γνωστό στο κοινό, μαζί με τους πίνακές του. Ο Γάλλος ιστορικός και κριτικός Ιπολίτ Τεν έγραψε το 1866: «Ίσως δεν γίνεται να βρεθεί στον κόσμο ένα παράδειγμα άλλης ευφυΐας τόσο καθολικής, τόσο ακόρεστης, τόσο παθιασμένης για το απέραντο, τόσο φυσικά όμορφης, τόσο μπροστά από τον δικό της αιώνα, αλλά και από τους επόμενους επίσης».[122] Ο ιστορικός τέχνης Μπέρναρνρτ Μπέρενσον έγραψε το 1896: «Ο Λεονάρντο είναι ο μοναδικός καλλιτέχνης για τον οποίον μπορεί να λεχθεί με τέλεια λογοτεχνικότητα ότι ό,τι άγγιξε μετατράπηκε σε αντικείμενο αιώνιας ομορφιάς· είτε πρόκειται για μια τομή σε ένα κρανίο, είτε για μια περιγραφή κάποιου βοτάνου, είτε για μια μελέτη των μυών, εκείνος, με το ένστικτό του για τις γραμμές, το φως και τη σκιά, τα μετέτρεψε διά παντός σε σημεία αναπαράστασης της ζωής».[123]
Το ενδιαφέρον για το φαινόμενο Λεονάρντο ντα Βίντσι συνέχισε αναλλοίωτο ως τον 20ο και τον 21ο αιώνα· ειδικοί μελετούν και μεταφράζουν τα γραπτά του, αναλύουν τους πίνακές του χρησιμοποιώντας σύγχρονες επιστημονικές τεχνικές, συζητούν για τη γνησιότητά τους και αναζητούν τα καταγεγραμμένα αλλά μη σωζόμενα έργα. Η Λιάνα Μπορτολόν, γράφοντας το 1967, δήλωσε: «Εξαιτίας της πολλαπλότητας των ενδιαφερόντων που τον ώθησαν να κυνηγήσει κάθε τομέα γνώσης... ο Λεονάρντο μπορεί να θεωρηθεί —και πολύ σωστά— ότι ήταν το τέλειο δείγμα μιας καθολικής ιδιοφυΐας, με όλους τους ανησυχητικούς υπαινιγμούς που συνοδεύουν, σήμερα, αυτόν τον όρο· οι άνθρωποι νιώθουν το ίδιο άβολα απέναντι σε μια ιδιοφυΐα σήμερα, όπως ένιωθαν τον 16ο αιώνα. Πέντε αιώνες έχουν περάσει, κι όμως ακόμα αντικρίζουμε τον Λεονάρντο με δέος».[22]
Ο συγγραφέας του εικοστού πρώτου αιώνα Γουόλτερ Άιζακσον βάσισε μεγάλο μέρος της βιογραφίας του Λεονάρντο που συνέγραψε σε χιλιάδες καταχωρίσεις των σημειωματάριών του. Μελέτησε τις προσωπικές σημειώσεις του, τα σχέδια, τους λογαριασμούς και τους στοχασμούς του ανθρώπου που ο ίδιος θεωρεί τον σπουδαιότερο των εφευρετών. Προς έκπληξή του, ο Άιζακσον ανακάλυψε μια «διασκεδαστική και χαρούμενη» πλευρά του Λεονάρντο, σε συνδυασμό με την απεριόριστη περιέργεια και δημιουργική ευφυΐα του.[36][78]
Ο πίνακας του Λεονάρντο «ο Σωτήρας του Κόσμου» που απεικονίζει τον Ιησού να κρατάει μια κρυστάλλινη σφαίρα, πουλήθηκε στην τιμή ρεκόρ των 450.3 εκατομμυρίων δολλαρίων σε μια δημοπρασία του Οίκου Κρίστι στη Νέα Υόρκη, στις 15 Νοεμβρίου του 2017.[124][125]
Στην πεντηκοσιοστή επέτειο του θανάτου του Λεονάρντο, το Μουσείο του Λούβρου οργάνωσε τη μεγαλύτερη έκθεση για το έργο του στην ιστορία, ονόματι «Λεονάρντο», μεταξύ Νοεμβρίου 2019 και Φεβρουαρίου 2020. Η έκθεση περιελάμβανε 100 πίνακες, σχέδια και σημειώσεις. Έντεκα από τους πίνακες που ο Λεονάρντο ολοκλήρωσε περιλαμβάνονταν επίσης. Πέντε από αυτούς ανήκουν στο Λούβρο, μεταξύ των οποίων και η «Μόνα Λίζα» που, όμως, δεν συμπεριλήφθηκε στην έκθεση καθώς συνιστά ένα από τα βασικά εκθέματα της μόνιμης συλλογής του Μουσείου.[126][127]
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.148
↑Verspohl, Franz-Joachim (2007). Michelangelo Buonarroti und Leonardo Da Vinci: Republikanischer Alltag und Künstlerkonkurrenz in Florenz zwischen 1501 und 1505 (στα Γερμανικά). Wallstein Verlag. σελ. 151.
↑Μάνος Στεφανίδης, Μια ιστορία της ζωγραφικής, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 1994, σελ.176
↑Vasari, Giorgio (1965) [1568]. Lives of the Artists (στα Αγγλικά). Penguin Classics. σελ. 257. ISBN978-0-14-044164-2.
↑Freud, Sigmund (1910). Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci.
↑Σίγκμουντ Φρόϋντ, Μια παιδική ανάμνηση του Λεονάρντο ντα Βίντσι, μτφρ. Αγγελική Μανουσάκη,εκδ.Ερατώ, Αθήνα, 2006
↑ 78,078,1Isaacson, Walter (2017). Leonardo da Vinci (στα Αγγλικά). New York: Simon & Schuster. ISBN978-1-5011-3915-4.
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.97-98
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.129-132
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.148,150
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.150
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.189 κεξ
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.219
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.205
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ118-119
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ143
↑ 88,088,1Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ206
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ271
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ249
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ249-250
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ120
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ361
↑Ειρήνη Μπουρδάκου, «Οι πτητικές μηχανές του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Φαντασία ή προφητικό όραμα;»,Αεροπορική ιστορία, τχ.3 (Φεβρουάριος Μάρτιος 2000), σελ.7
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ358
↑ 96,096,196,2Ειρήνη Μπουρδάκου, «Οι πτητικές μηχανές του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Φαντασία ή προφητικό όραμα;»,Αεροπορική ιστορία, τχ.3 (Φεβρουάριος Μάρτιος 2000), σελ.5
↑Ειρήνη Μπουρδάκου, «Οι πτητικές μηχανές του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Φαντασία ή προφητικό όραμα;»,Αεροπορική ιστορία, τχ.3 (Φεβρουάριος Μάρτιος 2000), σελ.3
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ360
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.153
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ340
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ130-131
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.119
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.206
↑Σε σημειώσεις του διαβάζουμε,πως τρέχουν πάνω στον πάγο στην Φλάνδρα; ή πως ένας Γάλλος του υποσχέθηκε να του πει τις διαστάσεις του ήλιου.Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.204
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.237
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.208
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ233
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ210,212
↑Herbert Butterfield, Η καταγωγή της σύγχρονης επιστήμης (1300-1800), μτφρ.Ιορδάνης Αρζόγλου, Αντώνιος Χριστοδουλίδης, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ.,Αθήνα, 2005, σελ.50-51
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.213
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ216
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ218
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ230-232
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ232
↑Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004, σελ.236-237
↑Edmund Blair Bolles(επίμ.), Η «Εντολή» του Γαλιλαίου. Μια ανθολογία από σημαντικές στιγμές του επιστημονικού λόγου, μτφρ. Διονύσης Γιαννίμπας, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2005, σελ.139
Michael White, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ο πρώτος επιστήμονας, μτφρ. Ευθυμία Χασιώτου-Κουιμτζή, εκδ.Κάτοπτρο, Αθήνα, 2004
Μάνος Στεφανίδης, Μια ιστορία της ζωγραφικής, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 1994
Edmund Blair Bolles(επίμ.), Η «Εντολή» του Γαλιλαίου. Μια ανθολογία από σημαντικές στιγμές του επιστημονικού λόγου, μτφρ. Διονύσης Γιαννίμπας, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2005, σελ.139-145
Augusto Marinoni LEONARDO DA VINCI Engineer and Architect [1]
Αιμίλιος Χαρμπής, «Μυθοπλασία και «δαίμονες» του Λεονάρντο ντα Βίντσι»[2]
Ειρήνη Μπουρδάκου, «Οι πτητικές μηχανές του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Φαντασία ή προφητικό όραμα;»,Αεροπορική ιστορία, τχ.3 (Φεβρουάριος Μάρτιος 2000), σελ.1-8 [3]
Σίγκμουντ Φρόϋντ, Μια παιδική ανάμνηση του Λεονάρντο ντα Βίντσι, μτφρ. Αγγελική Μανουσάκη,εκδ.Ερατώ, Αθήνα, 2006
Βιβλιογραφία
Giorgio Vasari, Le vite de' più eccellenti pittori, scultori, e architettori 1550 (Τζόρτζιο Βαζάρι, Οι βίοι των εξοχοτέρων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων -αποσπασματική ελληνική μετάφραση από τον Στέλιο Λυδάκη, εκδ. «Κανάκης», 1995)
Μ. Kemp, Leonardo da Vinci. The Marvelous Works of Nature and Man (1981)
C.D. O' Malley, J.B. de C.M Saunders, Leonardo da Vinci on the Human Body (1952)
Frank Zöllner & Johannes Nathan, Leonardo Da Vinci: The Complete Paintings and Drawings Taschen (2003) ISBN 3-8228-1734-1
Παναγιώτης Ιωάννου, «Γύρω από την προϊστορία, την επώαση και την υποδοχή της πρώτης έκδοσης της Πραγματείας περί Ζωγραφικής του Leonardo da Vinci (1651)», Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Ιστορίας της Τέχνης: Προσεγγίσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας από την Αναγέννηση έως τις μέρες μας, Αθήνα, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών – Νεφέλη, 2008, σελ. 297-319
Κατελής Βίγκλας, «Τα Σημειωματάρια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Από το Νεοπλατωνισμό στη Φυσιοκρατία», PHILOTHEOS. International Journal for Philosophy and Theology, Vol. 13 (2013) 176-188.
.svg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_The_Last_Supper_(1495-1498).jpg)
.jpg)
