Komisariat Straży Granicznej „Działdowo” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1928–1939.

Na wniosek Ministerstwa Skarbu, uchwałą z 10 marca 1920 roku, powołano do życia Straż Celną^[1]. Od połowy 1921 roku jednostki Straży Celnej rozpoczęły przejmowanie odcinków granicy od pododdziałów Batalionów Celnych^[2]. Proces tworzenia Straży Celnej trwał do końca 1922 roku^[3]. Komisariat Straży Celnej „Janowo”, wraz ze swoimi placówkami granicznymi, wszedł w podporządkowanie Inspektoratu Granicznego Straży Celnej „Działdowo”^[4].

W drugiej połowie 1927 roku przystąpiono do gruntownej reorganizacji Straży Celnej^[5]. W praktyce skutkowało to rozwiązaniem tej formacji granicznej. Rozkazem nr 1 z 12 marca 1928 roku w sprawach organizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej Naczelny Inspektor Straży Celnej gen. bryg. Stefan Pasławski powołał komisariat Straży Granicznej „Szczepkowo Borowe”, który przejął ochronę granicy od rozwiązywanego komisariatu Straży Celnej^[6].

 Osobny artykuł: Komisariat Straży Celnej „Działdowo”.

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928 roku, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 roku Straż Graniczną^[7]. Rozkazem nr 1 z 12 marca 1928 roku w sprawach organizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego Naczelny Inspektor Straży Celnej gen. bryg. Stefan Pasławski przydzielił komisariat „Działdowo” do Inspektoratu Granicznego nr 2 „Przasnysz” i określił jego strukturę organizacyjną^[8]. Rozkazem Inspektora Okręgowego z 2 kwietnia 1928, komisariat „Uzdowo” przekazał placówkę „Wilamowo, „Sękowo”, „Uzdowo” i „Gralewo” komisariatowi „Działdowo”^[9]. Rozwiązywany komisariat „Janowiec Kościelny” przekazał placówki „Pepłówek”, „Kuklin” i „Mława”^[9]. Rozkazem nr 9 z 18 października 1929 roku w sprawie reorganizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski określił numer i nową strukturę komisariatu^[10]. Rozkazem nr 5 z 2 września 1930 roku w sprawie nazw inspektoratów granicznych i komisariatów komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski wydzielił placówkę Bonisław z komisariatu Szczepkowo Borowe do komisariatu Działdowo^[11]. Tym samym rozkazem wydzielił placówkę Uzdowo z komisariatu Działdowo do komisariatu Rybno^[11]. Rozkazem nr 1 komendanta Straży Granicznej z 12 stycznia 1931 roku przeniesiono placówkę I linii Działdowo do Kisin^[12]. Rozkazem nr 2 z 8 września 1938 roku w sprawie terminologii odnośnie władz i jednostek organizacyjnych formacji, komendant Straży Granicznej płk Jan Gorzechowski przeniósł siedzibę placówki I linii „Wiliamowo” do Klęczkowa^[13]. Rozkaz komendanta Straży Granicznej płk. Jana Jura-Gorzechowskiego z 10 maja 1938 roku w sprawie terminologii w odniesieniu do władz i jednostek formacji, wydany w związku z rozkazami KSG z 25 i 29 kwietnia 1938 roku, przemianował inspektoraty graniczne na obwody Straży Granicznej z dodaniem nazwy miejscowości, w której jednostka stacjonuje. Jednocześnie nakazał używanie w stosunku do kierowników komisariatów i placówek nowych terminów: „komendant komisariatu” i „dowódca placówki”^[14]. Komisariat wszedł w skład struktury Obwodu Straży Granicznej „Przasnysz”. Rozkazem nr 5 z 3 marca 1939 roku w sprawie zmian organizacyjnych [...], komendant Straży Granicznej gen. bryg. Walerian Czuma wydzielił z komisariatu „Działdowo” placówkę I linii „Bonisław” i przydzielił do komisariatu „Szczepkowo Borowe”^[15].

Wydarzenia

• 26 sierpnia 1939 o godz. 8.30 w rejonie placówki Białuty, st.sierż.Władysław Turek z III/80 pułku piechoty zastrzelił niemieckiego żołnierza Ericha Radkego z 2 baterii 47 pac 11 DP. Zarządzono śledztwo przez polski sąd wojskowy, a jego wyniki podano do wiadomości władzom niemieckim. Niemcy odmówili przyjazdu oraz zabrania swego żołnierza^[16].

Sąsiednie komisariaty:

• komisariat Straży Granicznej „Szczepkowo Borowe” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Hartowiec” − 1928
• komisariat Straży Granicznej „Szczepkowo Borowe” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Rybno” − październik 1929

Organizacja komisariatu w marcu 1928^[6]:

• komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Pepłówek”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Uzdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Mława”

Organizacja komisariatu w październiku 1929^[23]:

• 5/2 komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Białuty”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Wilamowo” → w 1938 przeniesiona do Klęczkowa
• placówka Straży Granicznej I linii „Uzdowo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Działdowo” → przeniesiona do Kisin
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Mława”

Organizacja komisariatu w 1933^[24]:

• komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Kisiny”
• placówka Straży Granicznej I linii „Bonisław”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Wilamowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Mława”

Organizacja komisariatu w 1934^[24]:

• komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Kisiny”
• placówka Straży Granicznej I linii „Bonisław”
• placówka Straży Granicznej I linii „Białuty”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Wilamowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Mława”

Organizacja komisariatu w 1937^[24]:

• komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Górowo-Trząski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Kisiny”
• placówka Straży Granicznej I linii „Bonisław”
• placówka Straży Granicznej I linii „Białuty”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”

Organizacja komisariatu w 1939^[25]: I wersja

• komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Białuty”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Wilamowo” Uzdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Mława”

Organizacja komisariatu w 1939^[25]: II wersja

• komenda − Działdowo
• placówka Straży Granicznej I linii „Pepłówek”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chorap Pruski”
• placówka Straży Granicznej I linii „Krasnołęka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Uzdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Działdowo”
• placówka Straży Granicznej II linii „Mława”

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Bogusław Polak: Z dziejów polskich formacji granicznych 1918−1839. Studia i materiały. Tom I. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909484-00.
• Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928-1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
• Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Antoni Krzysztof Sobczak: Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej w Ciechanowie w latach 1928–1939. Przyczynek do historii. 2014. [dostęp 2017-03-14].
• Kronika komisariatu Straży Granicznej „Działdowo” z 1936 roku. → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego 1929 i 1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.188/3 i 188/13.)
• Rozkazy Komendy Głównej Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.187/30 do 187/41.)
• Rozkazy organizacyjne Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.188/1.)