Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie

nr rej. 571 z dnia 1.07.1965[1]
archikatedra, bazylika mniejsza
Fasada bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Świętojańska 8
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	archikatedralna św. Jana Chrzciciela na Starym Mieście
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 1960 Jan XXIII
Wezwanie	św. Jana Chrzciciela
Historia Data powołania 1339 Data zakończenia budowy XIII/XIV w., 1390 Aktualne przeznaczenie archikatedra Data zniszczenia • przez 1944 Niemców Data odbudowy 1948–1956
Dane świątyni Styl gotyk Świątynia • materiał bud. • pierwotnie drewno, potem cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Organy • liczba głosów • liczba manuałów 60 (organy główne), 31 (organy w prezbiterium), 12 (w kaplicy Literackiej), 7 (ćwiczeniowe w wieży) 3+P (organy główne)
Położenie na mapie Warszawy Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie
Położenie na mapie Polski Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie
52°14′55″N 21°00′49″E/52,248611 21,013611
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela – katedra archidiecezji warszawskiej znajdująca się na Starym Mieście w Warszawie przy ul. Świętojańskiej 8.

Jest jedną z najstarszych świątyń Warszawy. Pierwotnie nosiła wezwanie Ścięcia św. Jana Chrzciciela, obecnie Męczeństwa św. Jana Chrzciciela^[2].

Stanowi jedno z najważniejszych miejsc kultury i tradycji narodowej Polski. W jej murach wygłaszał kazania ksiądz Piotr Skarga, Władysław IV Waza zaprzysiągł swoje pacta conventa, tu odbywały się śluby, koronacje dwóch władców Polski, pogrzeby wielu osobistości oraz została zaprzysiężona Konstytucja 3 maja. Współcześnie odbywają się w niej ważne uroczystości państwowe.

Świątynia została wzniesiona przy ulicy, a nie − jak w innych lokowanych w tamtym czasie polskich miastach − w narożniku rynku^[3]. Taka lokalizacja jest tłumaczona jej podwójną rolą – kościoła farnego dla miasta oraz kaplicy dla zamku^[3].

Pierwszą świątynią w miejscu dzisiejszego prezbiterium była wybudowana na przełomie XIII i XIV wieku drewniana kaplica zamkowa. Kaplica ta w pocz. XIV wieku została kościołem parafialnym miasta (parafia została erygowana w 1313 lub 1315)^[4]. Na placyku za kościołem (obecnie ul. Kanonia) urządzono cmentarz^[5]. Z 1321 pochodzi wzmianka o Gunterze, plebanie (proboszczu) warszawskim, a w 1338 na drzwiach świątyni przybito pozew przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu^[4]. Podczas procesu warszawskiego w 1339 w świątyni oraz w domu wójta na Rynku Starego Miasta zasiadał sąd^[6].

Około 1390 z inicjatywy księcia Janusza I Starszego powstała gotycka budowla murowana. Kościół stał się także miejscem pochówku książąt mazowieckich.

W 1406 kościół farny stał się kolegiatą (kapituła na polecenie Janusza I Starszego przybyła z Czerska).

 Zobacz też kategorię: Kapituła kolegiacka św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

W 1428 Anna Holszańska ufundowała w niej pierwszą kaplicę pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Boskiej^[7]. W 1510 roku kolegiata otrzymała nowy gotycki ołtarz (zachowany do dzisiaj w Cegłowie). Jesienią 1602 roku na skutek huraganu zawaliła się potężna gotycka wieża zachodnia niszcząc częściowo wnętrze świątyni^[8]. Podczas odbudowy zmieniono fasadę kościoła budując nową wczesnobarokową. Wybudowano także dwa chóry w prezbiterium. Po 1611 roku kolegiata otrzymała nowy ołtarz barokowy.

W 1637 w świątyni odbyła się pierwsza koronacja – Cecylii Renaty^[9].

Około 1650 roku po prawej stronie fasady wybudowano wysoką dzwonnicę. Po 1763 roku wybudowano zakrystię według proj. Jakuba Fontany. W 1798, po utworzeniu godności biskupa warszawskiego, bullą Piusa VI kolegiata otrzymała tytuł katedry^[10]. W 1818 stała się archikatedrą^[11].

24 maja 1829 roku w świątyni odbyła się uroczysta msza po koronacji Mikołaja I Romanowa na króla polskiego (sam akt koronacji miał miejsce w Sali Senatorskiej na Zamku Królewskim).

Kościół do XIX wieku stanowił przykład gotyku. W latach 1837–1842 (według innego źródła 1836–1840)^[12] będąca w złym stanie technicznym świątynia została gruntowanie przebudowana z funduszy rządowych w stylu neogotyku angielskiego według projektu Adama Idźkowskiego^[13]. Powstała m.in. nowa fasada z wieżową częścią środkową, otynkowana, o bogatej dekoracji kamiennej. W latach 1901–1903 miała miejsce kolejna renowacja fasady według projektu Hugona Kudery^[13].

W czasie stanu wojennego w Królestwie Polskim, 15 października 1861 roku wojska rosyjskie dowodzone przez wojskowego generał-gubernatora warszawskiego Aleksandra Daniłowicza Gerstenzweiga dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zebranej tu dla uczczenia rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. W wyniku tego Kościół katolicki ogłosił 16 października zamknięcie wszystkich kościołów warszawskich^[14].

Świątynia została uszkodzona w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939^[15] i niemal całkowicie zniszczona przez Niemców w 1944. Najlepiej zachowanymi fragmentami zrujnowanej katedry były kaplica Baryczków i prezbiterium^[16].

Zrekonstruowano ją w latach 1948–1956 wzorując się na planach pierwotnego kościoła z XIV wieku, według projektu odbudowy autorstwa Jana Zachwatowicza oraz Marii i Kazimierza Piechotków^[17]. Fasada odbudowywanej świątyni została oparta na akwareli Zygmunta Vogla z początku XIX wieku ukazującej odsłoniętą z tynku gotycką fasadę katedry^[18]. Została zbudowana w tzw. gotyku nadwiślańskim i wzorowana była również na fasadzie kościoła dominikanów św. ap. Piotra i Pawła w Chełmnie i kościele św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława we Wrocławiu. Do 1952 funkcję prokatedry pełnił kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Józefa Oblubieńca (seminaryjny)^[19]

Uroczystej konsekracji odbudowanej katedry dokonał 9 czerwca 1960 prymas Stefan Wyszyński^[20].

W 1960 kościół otrzymał tytuł bazyliki mniejszej^[21]. Od 1994 jest miejscem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej „Organy Archikatedry”.

W latach 2012–2015 w katedrze przeprowadzono rozległe prace remontowe m.in. odnowiono ceglane elewacje i jego wnętrze z kaplicami oraz odrestaurowano portale, rzeźby, epitafia i organy. W podziemiach, po przebiciu przejść pomiędzy niektórymi kryptami, powstała specjalna trasa edukacyjna z elementami multimedialnymi^[22].

Bazylika posiada surowe wnętrze ze sklepieniem gwiaździstym. W prezbiterium znajdują się ołtarz główny z obrazem MB Częstochowskiej oraz będące wotum Jana III Sobieskiego za zwycięstwo pod Wiedniem barokowe stalle z drewnianymi figurami świętych (spalonymi w czasie powstania warszawskiego, zrekonstruowanymi na podstawie projektu Marii Zachwatowicz i Józefa Zencikiewicza w latach 1963-1973) i wiszącymi nad nimi gankami dla orkiestry ozdobionymi rzeźbionymi herbami. Na uwagę zasługują m.in.:

• renesansowy nagrobek dwóch ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza III. Płytę nagrobną z czerwonego marmuru chęcińskiego wykonał w latach 1526–1528 najprawdopodobniej Bernardinus de Gianottis. Był to pierwszy renesansowy nagrobek na Mazowszu^[23]
• Barokowa kaplica Cudownego Pana Jezusa (Baryczków) wzniesiona w latach 1708–1719 na miejscu dawnego skarbca kościelnego dla otoczonego kultem przez mieszkańców gotyckiego krucyfiksu z naturalnymi włosami z początku XVI wieku^[24]. Według różnych źródeł został on przywieziony do Warszawy z Wrocławia w 1520 lub Norymbergi w 1539 przez Jerzego Baryczkę^[25]. Krucyfiks został uratowany przed zniszczeniem podczas powstania warszawskiego^[26].

 Osobny artykuł: Krucyfiks Baryczkowski.

• Płyta z renesansowego nagrobka kanonika i proboszcza Stanisława Strzelicy (rekonstrukcja)
• Płyta nagrobka braci: biskupa kujawskiego Mikołaja Wolskiego i kasztelana sandomierskiego Stanisława Wolskiego (obudowa architektoniczna została zniszczona w 1944 roku)
• epitafium burgrabiego krakowskiego Adama Parzniewskiego z 1614 roku
• epitafium sekretarza i koniuszego królewskiego Wojciecha Baryczki z 1643 roku
• barokowa kaplica Literacka z relikwiami metropolity warszawskiego świętego Zygmunta Szczęsnego Felińskiego
• klasycystyczny pomnik Stanisława Małachowskiego, wykuty z białego marmuru, zaprojektowany przez Bertela Thorvaldsena i wykonany przez Cavaliere Massimiliano w Rzymie (złożony z kawałków po 1944 r.)
• mauzoleum prymasa Stefana Wyszyńskiego z 1990
• pomniki, popiersia i tablice ku czci znanych Polaków m.in. fragment pomnika Zygmunta Kazanowskiego, Aleksandra Kakowskiego, Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Wincentego Witosa, Stefana Starzyńskiego, Jana Pawła II, Orląt Lwowskich^[27] i żołnierzy poległych w latach 1920, 1939 i 1944.
• Witraże w oknach prezbiterium ze scenami z życia św. Jana Jerozolimskiego (Chrzciciela), witraże w oknach nawy południowej zawierające postacie z historii Polski oraz w oknach ściany zachodniej ze scenami z księgi Genezis i księgi Apokalipsy św. Jana. Witraże projektował i wykonał Wacław Taranczewski.

 Zobacz też kategorię: Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

• król Stanisław August Poniatowski
• książę mazowiecki Janusz I Starszy
• książę Bolesław III Januszowic
• książę mazowiecki Stanisław
• książę mazowiecki Janusz III
• Izabella Wazówna, córka Władysława IV Wazy^[28]
• prezydent Gabriel Narutowicz
• prezydent Ignacy Mościcki
• premier Ignacy Jan Paderewski
• wódz naczelny gen. Kazimierz Sosnkowski
• arcybiskupi warszawscy
  • Szczepan Hołowczyc, prymas Królestwa Polskiego
  • Wojciech Skarszewski, prymas Królestwa Polskiego
  • Antoni Melchior Fijałkowski
  • św. Zygmunt Szczęsny Feliński
  • Wincenty Teofil Popiel
  • kard. August Hlond, prymas Polski
  • bł. kard. Stefan Wyszyński, prymas Polski
  • kard. Józef Glemp, prymas Polski
• biskup Stanisław Jan Witwicki
• marszałek nadworny koronny Adam Kazanowski
• pisarz Henryk Sienkiewicz
• malarz Marcello Bacciarelli i jego żona Fryderyka
• Adam Parzniewski, marszałek dworu Anny Wazówny
• Remigian Zaleski, kasztelan łęczycki

• 12 września 1637 – Władysław IV Waza i Cecylia Renata
• 10 marca 1646 – Władysław IV Waza i Ludwika Maria Gonzaga
• 30 maja 1649 – Jan Kazimierz i Ludwika Maria Gonzaga
• 5 lipca 1665 – Jan III Sobieski i Maria Kazimiera d’Arquien

• 13 września 1637 – Cecylia Renata (żona Władysława IV Wazy)
• 19 października 1670 – Eleonora Habsburg (żona Michała Korybuta Wiśniowieckiego)
• 4 października 1705 – Stanisław Leszczyński i Katarzyna Opalińska
• 25 listopada 1764 – Stanisław August Poniatowski

• 28 października 1919 odbyła się tutaj uroczystość przyjęcia sakry biskupiej przez Achille Ratti, późniejszego papieża Piusa XI (1922–1939). Święcenia przyjął z rąk kardynała Aleksandra Kakowskiego, metropolity warszawskiego. Nuncjusz Ratti niejednokrotnie uczestniczył lub sam celebrował msze św. w tej świątyni.
• Warszawska archikatedra była pięciokrotnie odwiedzana przez papieża Jana Pawła II (1979, 1983, 1987, 1991, 1999) w czasie jego pontyfikatu oraz wielokrotnie wcześniej, gdy był biskupem i arcybiskupem.
• 25 maja 2006 roku wizytę w archikatedrze złożył papież Benedykt XVI, odbyło się wówczas spotkanie z klerem archidiecezji warszawskiej. Benedykt XVI jako Joseph Ratzinger był też obecny w tym miejscu w 1981, podczas pogrzebu metropolity warszawskiego, prymasa Stefana Wyszyńskiego.

• W południową ścianę katedry jest wmurowana pamiątka z powstania warszawskiego: fragment gąsienicy wraz z tabliczką pamiątkową z błędnym napisem „Gąsienica niemieckiego czołgu - miny „Goliat”, który podczas powstania warszawskiego w 1944 r. zburzył część murów Katedry”. Tak naprawdę znajdujący się tam fragment gąsienicy nie należał do miny Goliath, ale prawdopodobnie do cięższego pojazdu typu Borgward IV^[29]. Eksplozja jednego z takich pojazdów na pobliskiej ulicy Kilińskiego doprowadziła 13 sierpnia 1944 do śmierci kilkuset powstańców i cywilów.
• Wzór dla trójkątnego gotyckiego szczytu sterczynowego katedry stanowił kościół św. Doroty we Wrocławiu^[30].
• Od około 1951 roku do około roku 1971 dach katedry był pokryty czerwoną dachówką klasztorną, którą, mimo protestów prof. Zachwatowicza, wymieniono na dach miedziany.
• W krypcie książęcej w podziemiach znajduje się XIV-wieczna mensa gotycka ołtarza głównego świątyni odnaleziona podczas prac konserwatorskich^[31].

• 
  Kościół katedralny św. Jana w Warszawie, akwarela Zygmunta Vogla z 1825 roku
• 
  Katedra w 1865. Drzeworyt z „Tygodnika Ilustrowanego”
• 
  Ołtarz i prezbiterium w 1899 roku
• 
  Ołtarz z 1611 fundacji króla Zygmunta III Wazy, zniszczony w 1944
• 
  Ruiny prezbiterium (1945)
• 
  Odbudowa świątyni, ok. 1950
• 
  Płyta nagrobna ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza III
• 
  Tablica pamiątkowa wraz z fragmentem gąsienicy czołgu Borgward IV
• 
  Figury świętych w stallach kanonickich
• 
  Krypta Gabriela Narutowicza
• 
  Renesansowy nagrobek braci: biskupa Mikołaja Wolskiego i kasztelana Stanisława Wolskiego. Zniszczony w 1944 roku (odtworzono jedynie płytę).
• 
  Pomnik Stanisława Małachowskiego autorstwa Henryka Marconiego

• Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym przez Juliana Bartoszewicza, wizerunki kościołów i celniejsze w nich nagrobki rytował na drzewie Michał Starkman, Warszawa 1855
• Tadeusz Zagrodzki: Gotycka architektura katedry św. Jana w Warszawie. Warszawa: DiG, 2000, s. 82. ISBN 83-7181-163-2.
• Jerzy Łoziński, Andrzej Rottermund: Miasto Warszawa. Część I. Stare Miasto. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczna i Filmowe, 1993, s. 188-209, seria: Katalog zabytków sztuki. ISBN 83-221-0628-9.
• Michał Tomasz Wójciuk, Walki o archikatedrę św. Jana w Warszawie (21 – 28 sierpnia 1944 roku). Próba rekonstrukcji, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, R. XI (LXII), Nr 4 (233), 2010, s. 243 – 262. ISSN 1640-6281

• Oficjalna strona internetowa archikatedry warszawskiej
• Świątynia na portalu sztuka.net
• Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela na portalu polska-org.pl
• Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona