Pułk swój rodowód wywodzi od sformowanego w 1918 we Włoszech3 Pułku Strzelców im. Józefa Poniatowskiego. W marcu 1919 przewieziony został do Francji, poddany reorganizacji i przemianowany na 1 instrukcyjny pułk Grenadierów – Woltyżerów, a potem na 13 pułk strzelców polskich. Po zjednoczeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, oddział otrzymał nazwę – 150 pułk Strzelców Kresowych, niedługo potem 42 pułk Strzelców Kresowych, by w styczniu 1920 przyjąć ostateczną nazwę 42 pułk piechoty.
W grudniu 1918 roku komendant obozu w Santa Maria Capua Vetere kapitan marynarki Czesław Petelenz nakazał rozpocząć formowanie 3 Pułku Strzelców imienia ks. Józefa Poniatowskiego[1]. Na dowódcę pułku został wyznaczony kapitan Witold Wartha. Do pułku wcielono Polaków, jeńców z cesarskiej i królewskiej Armii. W ciągu trzech tygodni zorganizowano trzy bataliony po cztery kompanie. Oddział nie posiadał uzbrojenia i ekwipunku. Żołnierze posiadali mundury c. i k. Armii[2][b][c].
4 marca 1919 roku oddział wyjechał z Włoch i udał się koleją do Francji. W Voulx I i III bataliony połączone zostały z trzema kompaniami instrukcyjnymi (nr 21, 22 i 23) złożonymi z francuskich oficerów i podoficerów oraz z Polaków, jeńców z armii niemieckiej i ochotników z Ameryki. Z połączonych pododdziałów zorganizowany został 1 instrukcyjny pułk Grenadierów – Woltyżerów. Broń, sprzęt techniczny i tabory jednostka otrzymała od 225 rezerwowego pułku piechoty[4][1]. W maju tego roku oddział został przemianowany na 13 pułk strzelców polskich i włączono go w skład armii generała Józefa Hallera[5]. 20 maja pułk rozpoczął przegrupowanie do Polski. Trzy dni później pierwszy transport kolejowy ze sztabem pułku przejechał granicę polsko-niemiecką. Po przybyciu do kraju zmieniono nazwę oddziału na 13 pułk strzelców pieszych[5][6]. Dowództwo pułku i II batalion zostało rozlokowane we Włocławku, I batalion w Górnym Szpetalu i Lipnie, a III batalion w Kowalu. 1 września, po zjednoczeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, oddział otrzymał nazwę – 150 pułk Strzelców Kresowych. 28 października pułkowi nadano nazwę 42 pułku Strzelców Kresowych. 29 stycznia 1920 jednostka została po raz ostatni przemianowana na 42 pułk piechoty.
W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Białymstoku[7].
Decyzjami traktatu wersalskiego Polsce przypadła cześć Pomorza. W ramach Frontu Pomorskiego utworzona została Grupa gen. Stanisława Pruszyńskiego. Jej zadaniem było przejecie terytorium od Włocławka do wschodniego brzegu Wisły. W skład grupy wszedł między innymi 42 pułk Strzelców Kresowych. W styczniu 1920 pułk przybył do Lipna. Tu też stawiły się przydzielone pułkowi pododdziały: szwadrony 2 pułku szwoleżerów, baterie 11 pułku artylerii ciężkiej i 113 pułku artylerii polowej, pluton łączności, tabory i poczta polowa nr 329 i 318. 14 stycznia 1920 z Lipna do Kikoła pułk wyruszył dwoma kolumnami. Kolumna pod dowództwem płk. Jana Szyszkowskiego maszerowała przez Lipnicę, Popowo, Wąbrzeźno, Ostaszewo i Radzyń. Lewą kolumną dowodził początkowo por. Czechowski, a później kpt. Karol Jeżowski. Maszerowała ona przez Lubicz, Wąbrzeźno, Chełmżę i Chełmno. Obie kolumny 23 stycznia dotarły do Kikoła[9]. Przyjęcie żołnierzy polskich przez ludność Pomorza było zazwyczaj serdeczne[1]. Szczególnie uroczyście przebiegało powitanie pułku w Chełmnie i Grudziądzu. Do miasta wjechał samochodem gen. Stanisław Pruszyński i płk Jan Szyszkowski, a za nimi defilowały kompanie. W kościele katedralnym Kapituły Chełmińskiej odbyła się msza. W Grudziądzu pułk zajął dawne pruskie koszary i całością sił stacjonował w nowym garnizonie. 9 lutego 1920 reprezentacja pułku pojechała do Pucka na ceremonię zaślubin Polski z morzem. Podniesiono maszt z polską banderą, wbito w morze słup graniczny, a gen. Józef Haller wrzucił w morze dwa platynowe pierścienie[10].
Walki na Podolu
5 marca 1920 pułk skierowany został transportem kolejowym poprzez Włocławek, Skierniewice, Kraków, Przemyśl, Lwów i Stanisławów na Podole w rejon Nowej Uszycy. 10 marca wszedł w skład Grupy gen. Franciszka Krajowskiego i obsadził rejon obrony nad rzeką Wierzbówką. 19 marca pułk wziął udział w wypadzie na Wierzbowiec i Kuryłówkę. Był to zarazem jego chrzest bojowy. 12 marca bronił Nowej Uszycy. Walczył też o Korajczyjowiec, Wierzbowiec, Zamiechów i Strugę[11][12].
Wyprawa kijowska
W okresie wyprawy kijowskiej 18 Dywizja Piechoty uderzała po osi Bar – Żmerynka – Niemirów. 42 pułk piechoty rozpoczął marsz z rejonu Zamiechowa. Walczył pod Michałowcami, Doliniami, Szerogrodem, Ilińcami, Krasnem, Muratą i Lipowcem by w czerwcu znaleźć się w Oratowie. Pod Oratowem pułk kontratakował[13]. Na stacji kolejowej znajdowały się trzy pociągi pancerne i oddziały bolszewickiej kawalerii. 5 czerwca rozpoczęło się natarcie. I/42 pp nacierał wzdłuż toru na stację kolejową, a III batalion z 8/18 pap miał odciąć odwrót pociągom pancernym. Nieprzyjaciel położył ogień trzech pociągów pancernych na obchodzący w rejon wiaduktu III batalion. Batalion zaległ. W sukurs batalionowi przyszedł pluton 8 baterii chorążego Jakuba Zielonki. Pluton celnym ogniem rozbił jeden z pociągi pancernych[d]. 42 pp nie był jednak w stanie zablokować torów i pociągi bolszewickie zdołały się wycofać[14].
Działania odwrotowe
Rozpoczął się odwrót całej 6 Armii spod Kijowa. 13 czerwca działania opóźniające rozpoczął 42 pułk piechoty. 14 czerwca walczył z bolszewicką kawalerią pod Skitkami[15]. Nad Bohem w okolicach Nowokonstantynowa przez szereg dni odpierał ataki nieprzyjaciela i tym samym umożliwił wycofanie się macierzystej dywizji oraz nawiązanie łączności taktycznej z 3 Armią[1]. Pułk cofał się nadal przez Starokonstantynów, Szczurowiec, Ostróg, Buderoz, Słupcę, Obgów, Dubno, Krzemieniec, Werb, Rutki, Iwaszczuki, Wołoczyski, Radziwiłłów i Brody[16]. Pod Sulżynem pułk rozbił silne oddziały kawalerii rosyjskiej. Wraz z dywizją brał udział w natarciu na Ostróg i zajął Kuniów. Potem z powodzeniem walczył pod Obgowem i toczył ciężki bój o Krzemieniec. Całkowicie rozbite zostały 403, 404 i 405 bolszewickie pułki piechoty. Zdobyto wozy taborowe, wzięto do niewoli ponad 30 jeńców. Po walkach pułk pozostawał w odwodzie[16][17][18].
W połowie lipca 1920 pułk ładował się na transporty kolejowe i miał być przewieziony do Tarnopola. Część pododdziałów była już w drodze. Wtedy wstrzymano załadunek i skierowano 42 pp do Werb pod Dubno[1]. Potem pułk bił się jeszcze pod Iwaniami Pustymi i Chotyniem. Pod Iwaniszczukami został okrążony. 24 lipca wyszedł z okrążenia i ruszył na Radziwiłłów. Już 25 lipca zajął Brody, a po ciężkich bojach wycofał się na Olesko. Tu do sił głównych dołączył II batalion zawrócony spod Tarnopola i wszedł do walki pod Wołoczyskami[19][20].
Pod Warszawą
W sierpniu 18 Dywizja Piechoty została ściągnięta pod Warszawę[19]. 12 i 13 sierpnia w rejon koncentracji w okolicach Modlina przybył 42 pułk piechoty. Tu wcielono do pułku 200 osobową kompanię marszową[14]. Po reorganizacji pułk przeszedł do Płońska[21]. W dniach 15 i 16 sierpnia 1920 walczył w rejonie Sochocina nad Wkrą[1]. Potem ścigał nieprzyjaciela i walczył pod Nasielskiem, Ciechanowcem, Olżynem oraz pod Sońskiem. 21 sierpnia zdobył Mławę. Po krótkim odpoczynku przerzucono go nad Bug do rejonu Dubienka – Kowel. Stąd nacierała w kierunku na Łuck i Kołki. Po przeprawieniu się przez Prypeć do Lubiąża, pułk skierowany został na Janów. Maszerował przez Jasiołdę, Łabiszyn i Dąbrowę i doszedł do Małkowicz. W rejonie Pińska, Łunińca i Łachwy nad Słucza zastało żołnierzy 42 pp zawieszenie broni. Tam jeszcze przez rok pełnił służbę na granicy[22][23].
Wizyta Naczelnika Państwa w Białymstoku 21 sierpnia 1921. Marszałek Józef Piłsudski odbiera defiladę 42 pp.Wizyta prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Białymstoku 1 lipca 1927. Powitanie na dworcu – z prawej poczet sztandarowy 42 pp.Msza polowa z okazji 10-lecia 42 pp. Poświęcenie ziemi przez bp. polowego Stanisława Galla.Zawody sportowe w 42 pułku piechoty w Białymstoku - wręczanie nagród; 1935.
Po zawieszeniu broni II batalion skierowany został do Dawidgródka. Tam rozbroił oddziały gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza i powrócił do macierzystego pułku. Dowództwo, I i II batalion stacjonowały w Łachwie, a III baon w Kożangródku. Od 18 marca 1921 w Łachwie pozostawał tylko II batalion, a pułk przeniesiony został do Łunińca i tam pozostawał do końca czerwca. W czerwcu II batalion wyjechał koleją do Białegostoku, I batalion pozostał na miejscu, a pułk bez dwóch batalionów pojechał do Pińska. 10 października 1921 pułk przegrupował się do Twierdzy Osowiec. Dopiero 27 kwietnia 1922 42 pułk piechoty (bez III baonu) przewieziony został na teren Okręgu Korpusu Nr I[28] do Białymstoku. W Białymstoku, w dawnych koszarach 64 Kazańskiego pułku piechoty już od lipca 1919 przebywał batalion zapasowy pułku. To on przygotowywał pomieszczenia do przyjęcia macierzystego oddziału[29].
Szkolenie w pułku
Oficerowie i podoficerowie z 42 pp szkolili się metodą kursową w Komorowie, Bydgoszczy, Grudziądzu oraz w ośrodkach dywizyjnych. Ćwiczenia w terenie odbywały się w pobliżu Białegostoku, ale i w Osowcu, Czerwonym Borze, Pohulance koło Wilna i w okolicach Grodna[30]. Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 42 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych[31]. W pułku zorganizowano też specjalną kompanię dla opóźnionych, która szkoliła rekrutów dla potrzeb całego DOK. Żołnierze ci wcześniej z różnych przyczyn opóźnili swoje stawiennictwo w macierzystej jednostce[32].
Oświata
W pułku, dzięki pomocy Polskiego Białego Krzyża rozwijano kształcenie na poziomie szkoły powszechnej. Uczono czytania i pisania. Naukę prowadzili nauczyciele białostockich szkół. Realizowano też przysposobienie zawodowe przy pomocy Izby Rolniczej, a także specjalny kurs rolniczy. Miejscem, gdzie koncentrowała się działalność oświatowa i kulturalna pułku była świetlica żołnierska. Można tam było napić się herbaty, nabyć czasopisma i materiały piśmiennicze, posłuchać radia, a także specjalnych prelekcji zorganizowanych przez Zarząd Miasta. Od 1938 działało kino pułkowe ufundowane przez władze miasta. Dla podoficerów zawodowych zorganizowano Uniwersytet Żołnierski[30].
W pułku działał również chór oraz teatr amatorski. Występowano w koszarach, w ogrodzie miejskim na Plantach oraz w pobliskich Pietraszach. Siedzibą teatru 42 pułku piechoty był budynek byłej Misji Amerykańskiej. Szczególnym uznaniem cieszyły się „rewie żołnierskie” wystawiane dla mieszkańców miasta[34].
Pomnik żołnierzy 42 pp
W 1928 zawiązał się, pod przewodnictwem wojewody białostockiego Mariana Kirsta, komitet budowy pomnika żołnierzy 42 pp. Na uroczystości poświęcenia kamienia węgielnego przybył biskup polowy WP Stanisław Gall, inspektor armii gen. Edward Śmigły-Rydz, dowódca DOK gen. Jan Wróblewski i wielu innych przedstawicieli wojska, administracji państwowej i samorządowej. Dwa lata później pomnik zaprojektowany przez braci Jakuba i Kazimierza Juszczyków odsłonięto 30 listopada 1930 na skwerze w Parku Konstytucji 3 Maja[35].
Inne wydarzenia
W 1920 roku powstał Wojskowy Klub Sportowy 42 Pułku Piechoty Białystok, od 1932 znany pod nazwą Jagiellonia Białystok.
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 23 maja jako datę święta pułkowego[36]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę przekroczenia ówczesnej granicy polsko-niemieckiej w 1919 roku przez pierwszy transport pułku[37]. Później święto pułku obchodzono 12 lipca, w rocznicę bitwy pod Krzemieniem, w 1920.
10 października 1938 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 42 pułkowi piechoty nazwę „42 pułk piechoty im. generała Jana Henryka Dąbrowskiego[38].
3 maja 1939 u stóp Pomnika Niepodległości – Kościoła Św. Rocha odbyła się msza święta. Odprawił ją ks. dziekan Aleksander Chodyko. Po mszy odbyło się przekazanie armii sprzętu wojskowego – daru społeczeństwa Białegostoku. Pracownicy węzła kolejowego podarowali ciężki karabin maszynowy z zaprzęgiem i oporządzeniem. Huta Szkła także przekazała ckm. Nauczyciele i uczniowie Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza podarowali ckm z podstawą, zaś Gimnazjum Mechaniczno-Stolarskie – 2 ckm z podstawami. Pracownicy warsztatów kolejowych w Starosielcach ofiarowali żołnierzom ręczny karabin maszynowy i 20 masek przeciwgazowych[39].
12 lipca 1938 odbyła się konsekracjakościoła garnizonowego przy koszarach 42 pp. Dokonał jej biskup połowy WP Józef Gawlina w obecności kapelana 42 pp ks. Teofila Wdzięcznego oraz kadry dowódczej pułku[39].
Mobilizację alarmową w pułku rozpoczęto 24 sierpnia 1939 o 6.00 w koszarach w Białymstoku i obiektach na terenie miasta. Pułk mobilizował w dwóch grupach własne oddziały i pododdziały oraz samodzielne:
w grupie brązowa20 w czasie G20 + 30:
kompanię przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ B nr 38
kompanię przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ B nr 39
w grupie niebieskiej w czasie od A+24 do A+48
42 pułk piechoty (w organizacji na etatach wojennych)
kompania kolarzy nr 12 (w czasie A+44)
kolumna taborowa nr 111 (w czasie A+48)
kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ A nr 9 (w czasie A+52)
w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej (w czasie do 4 dnia mobilizacji)
batalion marszowy
uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 12[43][44].
Przebiegała na ogół sprawnie: I batalion zakończył mobilizację około godz. 1.00 25 sierpnia, II batalion wieczorem 25 sierpnia, a III batalion 26 sierpnia około godz. 15.00[45]. Rezerwiści kierowani byli do łaźni, poddawani przeglądowi lekarskiemu, a potem byli mundurowani, otrzymywali oporządzenie, broń i amunicję. Stawiennictwo szeregowców było wzorowe, z niewielkim opóźnieniem dotarli do pułku niektórzy oficerowie rezerwy. Wystąpiły natomiast trudności z uprzężą do pobranych chłopskich koni i furmanek[46].
Po osiągnięciu gotowości mobilizacyjnejpododdziały przegrupowały się do okolicznych wiosek: Bagnówka, Zielona I batalion, Sowlany, Ciasne II batalion, Sobolewo III batalion bez 9 kompanii strzeleckiej. W nocy z 26/27 sierpnia w pełni zmobilizowana 9 kompania strzelecka załadowała się do wagonów i odjechała do Ostrołęki skąd przeszła do miejscowości Łodziska, celem ubezpieczenia koncentracji pułku. 27 sierpnia, przy szosie do Zielonej, odbyła się przysięga wojskowa i msza polowa. W nocy 27/28 sierpnia I batalion ze stacji Białystok odjechał do Ostrołęki, 28 sierpnia do Ostrołęki odjechał II batalion. 29 sierpnia ze stacji Białystok Fabryczny odjechał o godz. 17.00 III batalion (bez 9 kompanii) do Ostrołęki[47]. 30 sierpnia 42 pułk piechoty zajął stanowiska obronne, zgodnie z planem obrony.
Na miejscu okazało się, że schrony bojowe są jeszcze w trakcie budowy i brakuje urządzonych stanowisk strzeleckich. III batalion zajął wysuniętą pozycję w rejonie Łodziska – Olszewka. I batalion bronił Ostrołęki, mostu drogowego przez Narew na Myszyniec i Warszawę oraz kolejowego na Chorzele – Szczytno. Jego 3 kompania zajęła stanowiska na lewym skrzydle w rejonie mostu kolejowego, 1 kompania w centrum w rejonie mostu drogowego, cmentarza i więzienia, zaś 2 kompania na prawym skrzydle aż do Wojciechowic[48]. 31 sierpnia stanowiska pułku inspekcjonował dowódca piechoty dywizyjnej płk Aleksander Hertel[49].
Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[50]
O 4.45 niemieckie samoloty wtargnęły na terytorium Polski i rozpoczęły bombardowanie węzłów komunikacyjnych i miast. Rozpoczęła się II wojna światowa. I/42 pp rozwinięty był na odcinku Wojciechowice-Dzbenin wszystkimi kompaniami w I rzucie obrony. I batalion zabezpieczał mosty na Narwi, 3 kompanią strzelecką w rejonie mostu kolejowego, 1 kompanią strzelecka w rejonie mostu drogowego. II/42 pp zajmował obronę na odcinku Dzbenin-Kamianka zajmując 4 i 5 kompaniami strzeleckimi obronę nad Narwią, a 6 kompanię strzelecką posiadał w odwodzie 3 kilometrów na południowy wschód od Ostrołęki. III/42 pp na północnym skraju Łodzisk, z 8 i 9 kompaniami strzeleckim po obu stronach szosy Ostrołęka-Łodziska, a z 7 kompanią w odwodzie[63]. Główne siły 42 pułku piechoty ugrupowały się na linii Narwi mając wysunięty na przedpole w rejonie Łodzisk III batalion. Przed nim nad granicą państwa był ugrupowany Oddział Wydzielony w Myszyńcu składający się oddziału (kompanii) Straży Granicznej, dwóch kompanii Obrony Narodowej i 1 szwadronu 5 pułku ułanów.
Około 5.00 doszło do potyczek z niemieckimi patrolami wzdłuż prawie całej granicy. W rejonie Myszyńca Niemcy z powodzeniem uderzyli na polskie ubezpieczenia. Bezpośrednie zagrożenie zachodniego skrzydła kompanii ON „Myszyniec” spowodowało wycofanie się całej obsady obrony Myszyńca. Nieudolnie przeprowadzony kontratak kompanii ON „Kadzidło” nie dał rezultatu i Myszyniec pozostał w rękach nieprzyjaciela[64]. Zaniepokojony przebiegiem akcji w rejonie Myszyńca dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” gen. Czesław Młot-Fijałkowski zdecydował się na osobistą interwencję. Około 16.00 udał się do leśniczówki Łodziska. Tam nakazał dowódcy III/42 pp przejść na rubież Łodziska. Jednocześnie podporządkował mu wszystkie oddziały znajdujące się na przedpolu Ostrołęki. Zdecydował też wycofać kompanie Obrony Narodowej za Narew, a por. Szewczykowi odebrano dowództwo nad kompanią ON „Myszyniec”[65][66]. W rejon Nowej Wsi została wysunięta kompania zwiadu 42 pp celem ubezpieczenia III/42 pp z tego kierunku. III batalion 42 pp zajął stanowiska obronne na rubieżach Siarcza Łąka-Kadzidło-Dylewo[67].
W nocy z 1 na 2 września pluton 7 kompanii prowadził rozpoznanie na kierunku Myszyńca i stwierdził, że w miejscowości Wach nie ma Niemców[65][j]. Od rana 2 września Oddział Wydzielony „Łodziska” w składzie: III/42 pp, pluton armat ppanc. 37 mm, drużyna kolarzy 42 pp, patrol ze szwadronu pionierów Podlaskiej BK, 2 bateria 18 pal, zajął pozycję obronną pod Ostrołęką wzdłuż rubieży Łodziska –Olszewka. O godz. 8.00 2 września oddziały niemieckiej 1 Brygady Kawalerii opanowały Wydmusy, a następnie Kadzidło. Stoczyły walkę z 7 kompanię strzelecką, którą o godz. 9.30 wyparły z Siarczanej Łąki. 7 kompania wycofała się przez Kadzidło i Dylewo do Łodzisk. W tym czasie pod Kadzidło poprzez Szafarnię i Brzozówkę dotarły główne siły III batalionu. Do natarcia na Kadzidło nie doszło, gdyż pojawiły się oddziały zmotoryzowane Dywizji Pancernej „Kempf”. Z uwagi na to rozkazem dowódcy mjr. Chmielewskiego batalion powrócił na poprzednie pozycje w rejonie Łodzisk. III batalion zajął stanowiska: w 9 kompanią strzelecką w Olszewce na szosie Myszyniec-Ostrołęką, 8 kompania strzelecka wzdłuż drogi Łodziska-Durlasy, 7 kompania strzelecka w odwodzie, 1 szwadron 5 puł. jako osłona od strony Szaflarni. O godz. 17.00 na stanowiska batalionu wyszło niemieckie natarcie z rejonu Dylewa, które zostało odparte. Z uwagi na ciężkie walki batalionu o godz. 21.00 przybyła z odwodu pułkowego wzmocniona plutonami ckm i armat ppanc. 6 kompania strzelecka[69]. Wieczorem przeciwnik nawiązał styczność z oddziałami polskimi pod Łodziskami[65].
W tej sytuacji gen. Młot-Fijałkowski nakazał dowódcy 18 Dywizji Piechoty płk. Stefanowi Kosseckiemu użyć odwodowy 71 pułk piechoty do rozpoznania walką w rejonie Kadzidła. Działania poprzedzone miały być wypadem na Myszyniec siłami 1 kompanii z 71 pp. Kompania zaatakowała Myszyniec już po świcie 3 września. Nie został wykorzystany element zaskoczenia, a straty polskie były ogromne[65][70].
3 września 7 kompania 42 pp pod Olszówką odparła kolejne natarcie z kierunku Dylewa, a w pozostałych rejonach obrony pułku panował względny spokój. W Lelisie przygotowywano wspólne natarcie batalionów 71 i 42 pp. III/42 pp miał nacierać w kierunku Dylewa. Natarcie wyszło 4 września dopiero o godz. 14.00 i okazało się spóźnione o całą dobę. Ani w Kadzidle, ani w Dylewie nie zastano już Niemców, a III batalion z 2 baterią 18 pal powrócił na pozycje w rejonie Łodzisk[71][72][73].
Zagrożenie z kierunku Różana
4 września o 20.00, na stanowisku dowodzenia dowódcy 42 pułku piechoty w Ostrołęce, gen. Młot-Fijałkowski rozpoczął kolejną odprawę. Omawiano sytuację w rejonie Różana. Wobec zagrożenia lewego skrzydła SGO, w uzgodnieniu z Wodzem Naczelnym zdecydowano, by w rejon Ostrołęki przesunąć oddziały 33 Dywizji Piechoty i odwodowy 71 pułk piechoty. Siły te winny być w gotowości do wsparcia Armii „Modlin”. Pododdziały 42 pp miały pozostać na swoich stanowiskach. Kolejne alarmujące meldunki z ranka 5 września wymusiły przyspieszenie przegrupowania, a Oddział Wydzielony „Łodziska” miał przejść z dotychczasowych stanowisk i zluzować batalion ON „Kurpie”. Wycofywanie spod Łodzisk odbywało się sprawnie i cały III batalion przeszedł nocą za Narew i po odpoczynku pomaszerował na Kamiankę. Zajął pozycję między I/134 pp i II/42 pp. Nad Narwią wystawił placówkę[74][75]. Kompania zwiadowców również otrzymała rozkaz odwrotu za Narew, jednak przed wycofaniem się o godz. 16.00 5 września zwiadowcy stoczyli walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczy[76].
6 września 1939 do południa III batalion zajął stanowiska na odcinku Kamianka-Lipianka. Oddział niemieckiej kawalerii dokonał udanego wypadu na kierunku Dzbądz – Brzuze i przed południem zdobył Chełsty. Przeprawiające się przez most w Różanie, oddziały niemieckie dotarły aż pod Czerwin i utworzyły przedmoście na rzece Orz. Niejasny podział kompetencji i odpowiedzialności dowódców polskich za utrzymanie obszaru w rejonie Różana, zakłócenia w łączności i zbyt skomplikowany proces decyzyjny sprawiły, że polskie oddziały nie zareagowały zbyt energicznie na zaistniałą sytuację. Droga dla niemieckich zagonów pancernych ku przeprawom na Bugu stała otworem. Przed całą SGO pojawiło się widmo głębokiego okrążenia[77][78]. W tym dniu pozycje 42 pp były ostrzeliwane przez artylerię i samoloty wroga. Atakowała niemiecka piechota. Ostrołęka płonęła. Saperzy polscy wysadzili mosty na Narwi. Od ognia artylerii polskiej zniszczeniu uległ tartak za rzeką wraz z zapasami drzewa[77][79].
Działania odwrotowe
Nocą z 6 na 7 września efektowny sukces odnotował pluton z I batalionu, który przeprawił się za Narew i wypadem zaskoczył w Otoku kompanię z niemieckiej 12 Dywizji Piechoty. W ciągu dnia na odcinku obrony 42 pp panował względny spokój. Tylko artyleria niemiecka ostrzeliwała pozycje polskie. Odpowiadały jej działa 18 pułku artylerii lekkiej. Mimo grożącego niebezpieczeństwa okrążenia, pułk trwał nadal na swoich pozycjach, a reakcje przełożonych zdawały się nie uwzględniać niebezpieczeństwa. Nocą z 7 na 8 września niemiecka 12 DP zajęła bez walki Ostrów Mazowiecką. Tym sposobem dokonało się oskrzydlenie części SGO „Narew” od południa. Dopiero wtedy dowódca SGO nakazał zagiąć lewe skrzydło 18 Dywizji Piechoty. 42 pułk piechoty miał opuścić Ostrołękę i odejść za rzekę Ruż[80].
Rano 8 września baterie artylerii nadal toczyły pojedynek ogniowy. Działa niemieckie spowodowały pożary w mieście i straty w II batalionie. Polska artyleria odpowiedziała obezwładnieniem baterii przeciwnika usytuowanej we wsi Olszewo. Do dowództwa 42 pułku piechoty dotarł wreszcie mocno spóźniony rozkaz odejścia najkrótszą drogą za Ruż. Bataliony miały obsadzić linię obrony Rybaki – Łątczyn. Przemieszczenie rozpoczęło się po 20.30. Maszerowano po trzech drogach. Piaski i nieznany teren nastręczały niemało trudności piechurom i artylerzystom. Rano 9 września tylko kolumna I batalionu z 1 baterią 18 pal, dowództwami pułku i dywizjonu oraz taborami dotarła o świcie szosą Ostrołęka – Miastkowo – Łomża do lasów pod Tarnowem i stanęła w centrum wyznaczonej linii obronnej. Wystawiono ubezpieczenia obok szosy w pobliżu mostu na Rużu. II batalion z 3 baterią 18 pal „odnaleźli” zwiadowcy i dopiero w południe ta kolumna zajęła miejsca na północnym skrzydle. Kolumna III batalionu z 2 baterią 18 pal i batalionem ON dostała się pod ogień niemieckich samolotów. 9 kompania rozproszyła się. Z dużym opóźnieniem ta kolumna zajęła południowe skrzydło ugrupowania obronnego. 9 września pododdziały pułku wypoczywały nie niepokojone przez Niemców. Walczyło jedynie ubezpieczenie przy moście na szosie[81][82]. Kompania I batalionu wsparta plutonem ckm i plutonem armat ppanc. przy moście na rzece Ruż na szosie Ostrołęka-Miastkowo odrzuciła niemiecki zmotoryzowany oddział rozpoznawczy[83].
W tym czasie trwały ciężkie walki pod Nowogrodem i Łomżą. Dowódca pułku ppłk Wacław Malinowski otrzymał zadanie udzielenia pomocy obsadzie odcinka „Nowogród”. O 22.00 wydał rozkaz, by pod osłoną nocy przegrupować bataliony w rejon Nowogrodu i zluzować wykrwawiony III batalion 33 pułku piechoty. Następnie pododdziały miały podjąć próbę likwidacji niemieckiego przyczółka na lewym brzegu Narwi, a w razie niepowodzenia zorganizować obronę. W tym czasie, o czym sztab 18 Dywizji Piechoty nie wiedział, w okolicach Ostrowi Mazowieckiej Niemcy wprowadzili cztery wielkie jednostki, 33 DP i 41 DP odeszły za Bug, a XIX Korpus Pancerny Guderiana przełamał polską obronę pod Wizną. 18 DP już wówczas była zatem okrążona na obszarze od Jakaci po Rutki[84].
Jako pierwszy na wschód wyruszył I batalion kierując się na wzgórze 131, II batalion z I/18 pal maszerował do rejonu w okolice Sławca, zaś III batalion ubezpieczał odejście obu kolumn, a opuścić zajmowane pozycje mógł dopiero po zluzowaniu go przez batalion Obrony Narodowej „Kurpie”. Kompania rozpoznawcza skierowana została pod Mątwicę. Marsz pieszy nocą nadwyrężył siły piechurów. Na dodatek o świcie kolumny 42 pp zostały wykryte przez samoloty rozpoznawcze wroga i ostrzelane ogniem nękającym artylerii. Po przybyciu w wyznaczone rejony, kompanie okopały się. Przystąpiono też do przygotowania działań zaczepnych[85].
W wyniku oceny sytuacji dowódca 42 pp wydał rozkaz do natarcia[86]:
⇒ I batalion miał zająć podstawę wyjściową na północ od Grądów, na wysokości wzg. 121.9 i nacierać na południową część Nowogrodu, zdobyć miasto, wyrzucić Niemców za rzekę i zluzować III/33 pp. Wsparcie zapewniała 3 bateria 18 pal ze stanowisk ogniowych w lasku na wschód od Grądów.
⇒ II batalion z rubieży na wysokości Grzymał Nowogrodzkich miał nacierać w II rzucie po osi drogi Sławiec – Nowogród na wschodnią część Nowogrodu i współdziałając z I batalionem zdobyć miasto. Wspierać miała 2 bateria 18 pal ze stanowisk ogniowych w lasku na zachód od Sławca.
⇒ III batalion, jako odwód pułku, miał maszerować na prawym skrzydle, obsadzić wzgórze 142, lasek i wzgórze 132 na południowy wschód od Mątwicy, wysuwając jednocześnie ubezpieczenie lewego skrzydła do zabudowań Grzymały Nowogrodzkie.
⇒ kompania zwiadowcza miała skierować pluton konnych zwiadowców do dozorowania odcinka Mątwica – Kupiski Stare – rzeka Łomżyczka, a pluton kolarzy przejść do dyspozycji dowódcy 42 pp w Sławcu Dworskim.
Około 16.00 ruszyło natarcie[87]. Baterie 18 pal położyły ogień na przeprawę w Szablaku oraz w rejonie mostu pod Nowogrodem. I batalion uderzył na Nowogród. Po wyruszeniu z podstawy wyjściowej, został w otwartym polu nakryty zmasowanym ogniem niemieckiej artylerii i zbombardowany przez lotnictwo bombowe. Natarcie załamało się, a batalion poniósł poważne straty. Poważnie ranny został dowódca batalionu mjr Tadeusz Riedl, a dowodzenie przejął kpt. Zygmunt Perlitz. Natarcie rozpoczął też II batalion. Dotarł do przedmieść Nowogrodu, ale tu 4 i 6 kompania zaległy w ogniu, poległ dowódca 6 kompanii strzeleckiej por. Bolesław Zielenkiewicz. 5 kompania przedarła się na stanowiska obronne 9 kompanii 33 pułku piechoty i rozpoczęła luzowanie. Około 18.00 do walki wszedł odwodowy III batalion i uderzył na kierunku dworku, cegielni Mątwica i Szablaku. Zreorganizowany I batalion wykonał uderzenie pomocnicze i nacierał z lasku w pobliżu Sławca w kierunku luki między folwarkiem a cegielnią Mątwica. III batalion 42 pp, po osiągnięciu stanowisk 8 kompanii 33 pp i 2 kompanii 71 pp, zluzował je. I batalion na rubieży szosy Łomża - Nowogród zluzował 5 kompanię 33 pp. Dalsze natarcie III i I batalionu 42 pułku piechoty utknęło w zmasowanym ogniu nieprzyjaciela. Oddziały okopały się na osiągniętych pozycjach[88][89][87].
Odwrót znad Narwi
Około 20.30 10 września dowódca 42 pp ppłk Wacław Malinowski otrzymał rozkaz dowódcy dywizji, przekazany przez dowódcę artylerii dywizyjnej płk. dypl. Jana Bigo, do wycofania się z zajmowanych rubieży w kierunku na Zambrów. Ponieważ pododdziały były rozrzucone w terenie i nie miały łączności telefonicznej z dowódcą pułku, rozesłano do nich rozkazy wykonawcze przez gońców. Początek odwrotu wyznaczono na 22.00. Nakazano zachowanie absolutnej ciszy i maskowanie odejścia. Jako miejsce koncentracji pułku ustalono Czerwony Bór w rejonie Sierzputy – Marki. 9 kompania miała osłonić odejście pułku i w tym celu zająć stanowiska na wzgórzach na południowy wschód od Mątwicy, po obu stronach szosy Nowogród – Łomża, utrzymać się na nich do godzin południowych 11 września, a następnie wycofać się do rejonu koncentracji pułku[90]. II/42pp w trakcie odrywania się od nieprzyjaciela znalazł się pod silnym ostrzałem niemieckiej artylerii.
Marsz rozpoczął się dużym opóźnieniem. III/42 pp ruszył dopiero o świcie. Wspólnie z piechotą maszerowały ocalałe jeszcze działa I dywizjonu 18 pal. W nakazanym rejonie gros sił pułku zdołało się zebrać dopiero około 12.00 11 września. Rano Niemcy uderzyli na osłaniającą odwrót 9 kompanię por. Władysława Kwiatyńskiego siłami dwóch batalionów. Około 10.00 kompania opuściła stanowiska. Straciła oba przydzielone jej dodatkowo ciężkie karabiny maszynowe i musiała pozostawić rannych pod opieką mieszkańców Janowa i Szczepankowa[91]. W godzinach popołudniowych dotarła do rejonu koncentracji. Jej straty wynosiły około 50%[92]. Około godz. 18.00 w rejonie koncentracji pułku natarcie oddziału niemieckiej 21 DP odparł II batalion.
Od godzin popołudniowych pułk kontynuował odwrót w kierunku Srebrnej. W osłonie pozostał III batalion (bez 7 kompanii strzeleckiej) z 3 baterią 18 pal. Około 18.00 odparł on natarcie niemieckiej jednostki zmotoryzowanej. Wieczorem rejon batalionu bombardowany był z powietrza. Dotarły do niego też grupy rozbitków ogarniętych paniką. W efekcie tych zdarzeń III batalion z 3 baterią pozostał w rejonie Sierzput całą noc i nie dołączył już nigdy do pułku. Maszerujące na Srebrną kolumny około 18.00 zaatakowane zostały przez niemieckie lotnictwo. Palący się las sprzyjał wybuchom paniki i rozpraszaniu się kolumn. Dopiero o świcie ponownie zebrana kolumna osiągnęła Krajewo. W trakcie marszu od pułku odłączyły się też maszerujące na czele pułku 7 kompania strzelecka i kompania zwiadowcza 42 pp. Weszły następnie obie w skład Oddziału ppłk. dypl. Kazimierza Pluty-Czachowskiego. Osłaniający odejście 42 pp III batalion (bez 7 kompanii) odszedł w opuścił lasy Cerwonego Boru i wyruszył w rejon Krajewo-Borowe samodzielnie[93]. Kilka godzin później resztki pułku osiągnęły wskazany im rejon[94]. 12 września pułk liczył już tylko około tysiąca żołnierzy. Rankiem znajdował się wciąż w Srebrnej, mając przed sobą na kierunku Łętownicy i Andrzejewa 71 pułk piechoty, a na północy i północnym - wschodzie 33 pułk piechoty[95].
Po przegranej bitwie pod Zambrowem, zadaniem 18 Dywizji Piechoty było wyjść z kotła okrążenia, przebić się w kierunku na Nur i przejść za Bug. Główne uderzenie w kierunku na Andrzejewo wykonywał 71 pułk piechoty. Natarcia o 9.00 i powtórzone o 14.30 nie przyniosły rezultatu. Dowódca dywizji płk Stefan Kossecki został ciężko ranny. Około 11.00 Niemcy uderzyli od zachodu i z kierunku Szumowo – Żabikowo. II batalion zajął stanowiska obronne w rejonie lasu Żabikowo-Ostrożne, o godz. 11.00 niemiecka piechota ze wsparciem artylerii uderzyła na pozycje II/42 na skraju lasu Żabikowo. Walczono też o Srebrny Borek. W efekcie zbieżnych uderzeń, Niemcy zdobyli Srebrną i odcięli II batalion 42 pp od reszty ugrupowania dywizji. Batalion ten przetrwał do zmroku na skraju lasu żabikowskiego i nocnym atakiem na bagnety przełamał pierścień okrążenia, wrócił za szosę Zambrów – Ostrów Mazowiecka i schronił się w Czerwonym Borze w rejonie Mężenina. Po uporządkowaniu szyków i odpoczynku zdecydowano się na marsz w kierunku Białegostoku. Po 18.00 Niemcy wyprowadzili uderzenie ze Srebrnej i Paproci Dużej w kierunku Łętownicy na I batalion 42 pp. Atak odparto. Po 22.00 oddziały dywizji podjęły ostatnią próbę zorganizowanego wyjścia z okrążenia. Dowodzący oddziałem szturmowym płk Aleksander Hertel poległ, a natarcie załamało się. W nocy nieliczne grupy zdecydowały się przenikać przez ugrupowanie wroga na własną rękę. Udało się to między innymi około 120-osobowej grupie żołnierzy z ppłk. Wacławem Malinowskim na czele. Grupa przez Ruskołękę obeszła Andrzejewo od południa i zdołała dołączyć do Suwalskiej Brygady Kawalerii, a wraz z nią do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Ppłk Malinowski, wraz z nielicznymi już podkomendnymi, zakończył szlak bojowy 24 września pod Rawą Ruską[96]. W nocy 12/13 września w rejon Krajewo-Ćwikały dotarły resztki III batalionu. Maszerując w kierunku Srebrnego Borku 13 września o świcie pozostałości III batalionu wpadły w zasadzkę i zostały rozbite i w większości wzięte w niewolę. 14 września po południu resztki II batalionu po potyczce dostały się do niewoli lub zostały rozproszone i przeszły do działań partyzanckich[97].
Oddziały sformowane w koszarach po odjeździe 42 pp na miejsce koncentracji
Batalion marszowy 42 pp
Został zorganizowany do 3 września 1939 w koszarach pułku w Białymstoku. Następnie przeszedł do wsi Bagnówka. Dowódcą batalionu został por. Ignacy Stachowiak. Z uwagi na zagrożenie Białegostoku przez zbliżające się niemieckie oddziały batalion marszowy 42 pp podporządkowano dowództwu obrony miasta, które sprawował ppłk Zygmunt Szafranowski, a szefem sztabu został kpt. Tadeusz Kosiński. 11 września bm 42 pp rozwinął się w obronie. 2 kompania strzelecka z plutonem marszowym 14 dywizjonu artylerii konnej (dwie armaty) zajęła stanowiska na Wysokim Stoczku. 1 kompania strzelecka koło cmentarza św. Rocha. 3 kompania strzelecka w odwodzie. W rejonie Żółtki, Choroszcz wysunięto improwizowaną zbiorczą kompanię strzelecką z ciężkimi karabinami maszynowymi z 38 kompanii ckm plot. pod dowództwem por. Witolda Kiewlicza[98]. 13 września pod Białystok podeszły oddziały Brygady Fortecznej „Lötzen”. 14 września na stanowiska kompanii zbiorczej por. Kiewlicza uderzyła Brygada „Lötzen” we wsi Żółtki po kilkugodzinnej walce kompania wycofała się do Białegostoku. 15 września około godz.9.00 szosą z Żółtki podeszły pod stanowiska obronne 2 Kompanii strzeleckiej oddziały BF „Lötzen”. Przy wsparciu broni maszynowej i dwóch armat natarcie niemieckie zostało zatrzymane. Przy silnym wsparciu artylerii, lotnictwa i samochodów pancernych zepchnięta została z Wysokiego Stoczka. Kontratak odwodowego plutonu pod dowództwem sierż. pchor. Antoniego Maleckiego powstrzymał dalsze natarcie niemieckiej piechoty i odrzucił z Wysokiego Stoczka. Oddziały niemieckie dokonały obejścia obrony batalionu marszowego 42 pp ze skrzydeł, spychając obronę szwadronów 2 pułku ułanów pod dowództwem rtm. Sołtykiewicza na północnym skrzydle obrony w rejonie Pietrasz. Pod osłoną ułanów z 2 puł. i kompanii wartowniczej z 32 batalionu wartowniczego, batalion marszowy 42 pp wycofał się na rozkaz ppłk. Zygmunta Szafranowskiego z Białegostoku. Batalion wycofał się do Królowego Mostu i dalej do Wołkowyska[99]. W Wołkowysku batalion wszedł w skład Zgrupowania „Wołkowysk” gen. bryg. Wacława Przeździeckiego. 17 września batalion marszowy 42 pp był bombardowany przez niemieckie lotnictwo, następnie transportem kolejowym odjechał przez Lidę do Wilna w celu wzmocnienia organizowanej obrony miasta[100]. W trakcie postoju transportu z batalionem na stacji kolejowej w Bieniakoniach nadeszła informacja o wkroczeniu wojsk sowieckich. 19 września rano po dojechaniu do stacji kolejowej Landwarowo, dotarła do batalionu informacja o zajęciu Wilna przez wojska sowieckie. Wobec czego batalion marszowy 42 pp został wyładowany z transportu kolejowego, a dowódca batalionu rozwiązał oddział[101].
Oddział Zbierania Nadwyżek 42 pp
Z pozostałych w koszarach nadwyżek rezerwistów, kadry zawodowej, koni, pozostałości broni i sprzętu zorganizowano Oddział Zbierania Nadwyżek 42 pp pod dowództwem mjr Stefana II Wolskiego. OZN 42 pp skierowano do Ośrodka Zapasowego 18 Dywizji Piechoty w Białej Podlaskiej. Po wejściu w skład OZ 18 DP dzielił jego dalsze losy. Planowanym dowódcą OZ 18 DP był ppłk Franciszek Faix pokojowy zastępca dowódcy 42 pp, jednak z nieustalonych przyczyn nie objął jego dowództwa[102].
Symbole pułkowe
Marszałek Józef Piłsudski wręcza sztandar 42 pp 21 sierpnia 1921.
21 sierpnia 1921 roku w Białymstoku marszałek Polski Józef Piłsudski wręczył pułkowi chorągiew[k], ufundowaną przez społeczeństwo Białegostoku[104]. Stało się to możliwe dzięki staraniom prezesa Rady Miejskiej Feliksa Filipowicza i prezydenta miasta Bolesława Szymańskiego. Wybór daty uroczystości nawiązywał do walk żołnierze 42 pp pod Mławą i wyzwolenia z rąk bolszewickich Białegostoku. Uroczystość wręczenia sztandaru połączono z nadaniem honorowego obywatelstwa miasta Józefowi Piłsudskiemu. Mszę świętą celebrował biskup wileński Jerzy Matulewicz, a poświęcenia sztandaru dokonał ks. dziekan ppłk Jaworski. Gwoździe w drzewce sztandaru wbijali między innymi: bp Matulewicz, marsz. Józef Piłsudski, dowódcę 42 pp ppłk Jan Tabaczyński, wojewoda białostocki Paweł Popielawski, gen. Władysław Frankowski, gen. Aleksander Pajewski, prezesa Filipowicz, prezydent Szymański. Matkami chrzestnymi sztandaru były: żona prezydenta miasta Maria Szymańska, prezes Koła Polek Antonina Żołątkowska oraz sekretarz Rady Miejskiej Jadwiga Klimkiewicz. Sztandar pułku był już sztandarem przepisowym. Widniały na nim daty zajęcia Mławy i wypędzenia Niemców z Białegostoku oraz herb miasta[105]. W 1939 roku uzupełniono emblematy i napisy na lewej stronie płachty sztandaru[105]. Uzupełnienia na lewej stronie płata sztandaru zatwierdzone zostały w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 2 z 1939, poz. 20.
Powrześniowe losy sztandaru
Ze sztandarem 42 pp na wrześniowym szlaku zetknął się por. Jan Guzowski. Wczesnym rankiem 6 września w okolicach Czerwonego Boru por. Guzowski odnalazł sztandar 42 pp. Na polecenie mjr. Prefica przekazał go komendantowi garnizonu „Białystok” mjr. Riedlowi z 10 puł. Uczestniczył w tym akcie sierż. Leon Borowski. Por. Guzowski spotkał mjr. Riedla w maju 1942 w Teheranie. Oświadczył on, że sztandary zostały zabezpieczone na terenie Białegostoku, w pewnej odległości od koszar 10 puł. Kiedy i w jaki sposób sztandar 42 pp dostał się w ręce Niemców, nie zostało wyjaśnione[l]. Znajdował się on wśród kilku polskich sztandarów eksponowanych w berlińskim Zeughausie. Na wniosek Muzeum WP, w wyniku przeprowadzonej kwerendy w Museum fur Deutsche Geschichte (Muzeum Historii Niemiec), mieszczącym się w budynku po byłym Zeughausie, odnaleziono w magazynach i przekazano do Warszawy w czerwcu 1971 siedem sztandarów Wojska Polskiego, a wśród nich sztandar 42 pp z Białegostoku[106][107].
17 września 1927 roku generał dywizji Daniel Konarzewski w zastępstwie ministra spraw wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 42 pułku piechoty[108]. Odznaka ma kształt pięcioramiennego krzyża, którego ramiona pokryte są białą emalią. Na środku krzyża na tarczy nałożona miniatura orła (grotu) chorągwi pułkowej z wpisanym na cokole numerem „42”. Ramiona krzyża połączone są wieńcem laurowym, a pola między nimi wypełniają tarcze z emblematami i napisami: miniatura odznaki b. Armii Polskiej we Francji, herb Białegostoku, medalion z podobizną głowy kobiecej – symbolem Francji, tarcza z nazwami pól bitewnych „STRUGA”, „DUBIENKA”, „MŁAWA” „1920” i herb Królestwa Włoskiego. Oficerska – dwuczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana, łączona dwoma nitami[109][1].
Rok 2022 Rada Miasta Białegostoku ogłosiła Rokiem 42 Pułku Piechoty upamiętniając w ten sposób 100-ną rocznicę przeniesienia pułku do Białegostoku i jego rolę w historii miasta[146].
Pomnik żołnierzy 42 pp poległych w wojnie polsko-bolszewickiej
Uwagi
↑Nazwa, określająca honorowe szefostwo gen. J.H. Dąbrowskiego, nadana została pułkowi w 1938 na podstawie Dziennika Rozkazów MSWojsk. nr 12 z 1938, poz. 134.
↑według Żołny obóz mieścił się w Santa Maria Capua Vetterae[2].
↑Zakrzewski pisze: J. Żołna (Zarys historii wojennej 42 pułku piechoty, Warszawa 1929, s. 5) przypisuje mu nazwę 3 Pułku Strzelców im. ks. Józefa Poniatowskiego; jednakże w wykazie jednostek Armii Polskiej podległych dowództwu gen. Józefa Hallera, sporządzonym przez D. Radziwiłłowicza (op.cit., s. 85-86) pułk o takiej nazwie nie figuruje[3]. Jest jednak przy tym niekonsekwentny, gdyż na s.42 tej samej pozycji pisze:W miarę napływania ochotników w grudniu rozpoczęto organizację Pułku Strzelców im. Bartosza Głowackiego - dowódca por. Walenty Górski, a na s. 45: W grudniu 1918 r. w obozie Santa Maria Capua Vetere, pojawił się rozkaz zarządzający sformowanie pułku strzelców. Jego efektem było utworzenie Pułku Strzelców Polskich im. Bartosza Głowackiego. Dowódcą pułku został kpt. Witold Wartha.
↑Za walki w rejonie Oratowa chorąży Jakub Zielonka odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari V klasy[14].
↑Orkiestrą pułkową kierowali: por. Jan Hryniewicz, kpt. Adam Żołobiński i por. Bernard Beczułka[34].
↑ Na podstawie tytułu wykonawczego Sądu Okręgowego w Łomży Nr C.533/34 z 5 lutego 1935 roku sprostowano nazwisko por. Józefa Średnickiego z „Średnicki” na „Srzednicki”[51].
↑Por. rez. Marcin Czerniawski w „Sprawozdaniu” z 16 listopada 1943 napisał, że to on był dowódcą 2. kompanii, a dowódcami plutonów mieli być: I – ppor. Miluski, II – ppor. rez. Kurkiewicz, a III – ppor. Jurkiewicz[55].
↑Według ppor. Ludwika Miluskiego miał zostać zamordowany przez bolszewików[54].
↑Ppor. kaw. rez. Bolesław Kwiatkowski ur. 21 września 1901[60]. 21 czerwca 1938 Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości odrzucił wniosek o nadanie mu tego odznaczenia „z powodu ujemnej opinii”[61].
↑Pluta-Czachowski i Wujcik podają, że pluton 7 kompanii nie osiągnął Myszyńca a dotarł jedynie do Wachu i tej ostatniej miejscowości dotyczył meldunek[68].
↑Od 28 stycznia 1938 roku, na podstawie Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 listopada 1937 o znakach wojska i marynarki wojennej, chorągwie pułków piechoty zaczęto oficjalnie nazywać sztandarami[103].
↑Zapis w dzienniku bojowym niemieckiej 21 DP informuje, że sztandar polskiego 42 pp został zdobyty przez żołnierzy tej dywizji właśnie w czasie likwidacji resztek okrążonej polskiej 18 DP. Źródło: CAMO 500 1217 194 s. 17
↑Dowódca pułku kierował osobiście szkoleniem oficerów i był odpowiedzialny za gotowość bojową, całokształt wyszkolenia, służbę gospodarczą i wewnętrzną pułku[110].
↑Według Dobrońskiego i Filipowa kapitan Karol Zagórski dowodził pułkiem w zastępstwie od 24 marca 1920[16].
↑Według Dobrońskiego i Filipowa kapitan Józef Jasiński dowodził pułkiem w zastępstwie od 26 lipca do 1 sierpnia 1920[16].
↑13 czerwca 1922 roku Minister Spraw Wojskowych zniósł dotychczasowe stanowisko referenta wyszkolenia pułku piechoty i ustanowił etatowe stanowisko zastępcy dowódcy pułku zaszeregowanego do stopnia podpułkownika, wyznaczanego przez Ministra Spraw Wojskowych. Zakres działania zastępcy dowódcy określał dowódca pułku, przed którym był on całkowicie odpowiedzialny[116]. W 1938 roku zmieniona została nazwa stanowiska na „I zastępca dowódcy”. W organizacji wojennej pułku nie było stanowiska zastępcy dowódcy.
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[126].
↑Dowódca pułkowej kompanii gospodarczej był jednocześnie oficerem taborowym pułku[127].
↑Kpt. piech. Zygmunt Perlitz urodzony 15 VIII 1903 w Brańsku, syn Ignacego i Aleksandry z domu Konaszewska. Awansowany na stopień porucznika w 1931. W marcu 1939 służył w 42 pułku piechoty na stanowisku dowódcy kompanii III batalionu. We wrześniu 1939 nadal w 42 pp zajmował stanowisko dowódcy kompanii strzeleckiej[130][131].
↑Por. Stanisław Uniśkiewicz ur. 5 lutego 1905 w Czerminie, syn Antoniego i Franciszki z Przybyszewskich. Od 1926 po ukończeniu seminarium nauczycielskiego pracował jako nauczyciel. Następnie ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty. Awansowany do stopnia podporucznika 15 VIII 1933, a do stopnia porucznika 1 I 1936. W marcu 1939 służył na stanowisku dowódcy plutonu saperów w III batalionie 42 pułku piechoty. Żonaty z Zofią z domu Wandalii, syn Bogusław{[133][134].
↑Chor. Jan Bechcicki – urodzony 16 VIII 1890 w Łowiczu. Był synem Piotra i Agnieszki z Dworzyńskich. W latach 1911–1918 w armii rosyjskiej. Żołnierz I Korpusu Polskiego, należał do POW w Murmaniu. Podczas wojny domowej w Rosji został aresztowany. W składzie Wojska Polskiego od 1919, początkowo przydzielony do 41 pp z którym brał udział w walkach podczas wojny polsko-bolszewickiej. W 1924 absolwent Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego w Wilnie, a następnie kursu w CSS w Toruniu. Od 1931 przydzielony do 42 pp jako z-ca oficera administracyjno materiałowego. Odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych oraz Medalem 1918–1921 i Medalem 10-lecia[135][136].
↑Ppor. piech. Kazimierz Kołoszyc urodzony 3 IX 1909 w Borku, syn Hipolita i Agnieszki z domu Roślik. Od 1930 w Wojsku Polskim, początkowo w 78 pułku piechoty z przydziałem do szkoły podoficerskiej, a następnie w 80 pp w którym w 1933 roku ukończył kurs instruktorski, a w 1935 Szkołę Podchorążych Piechoty. Od 18 X 1938 w 42 pp, w marcu 1939 służył tam jako dowódca II plutonu, 7 kompanii[133][137].
↑Por. piech. Antoni Kornacki urodzony 6 VIII 1906 w Komorowie; syn Antoniego i Wiktorii z Gałązków. W 1927 wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty i w 1930 został mianowany podporucznikiem. 1 stycznia 1933, awansowany porucznikiem, nadal służył w macierzystym pułku jako dowódca 2 kompanii ckm. W marcu 1939 na stanowisku dowódcy plutonu 5 kompanii 42 pp[138][139].
↑Kpt. piech. Antoni Muliński urodzony 4 VI 1897 w Kołaczycach, syn Karola i Walerii z domu Sękowska. Po ukończeniu gimnazjum został wcielony do armii austriackiej, gdzie ukończył szkołę oficerską. Brał udział w I wojnie światowej a pod jej koniec dostał się do niewoli rosyjskiej. Od 1919 w Wojsku Polskim, początkowo w 20 pułku piechoty, a następnie w 42 pp. W 1931 awansowany do stopnia kapitana. W marcu 1939 służył w macierzystym pułku jako dowódca 2 kompanii II batalionu. Odznaczony: srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem 1918–1921 i Medalem 10-lecia[133][140].
↑Por. Wacław Wasiak ur. 14 września 1905 w Łodzi, syn Wincentego i Franciszki z domu Krzemińska. W 1930 ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty. Awansowany do stopnia podporucznika 15 VIII 1930. Następnie służył w 86 pułku piechoty. W marcu 1939 służył na stanowisku dowódcy kompanii karabinów maszynowych w III batalionie 42 pułku piechoty[133][141][142].
↑Kpt. piech. Roman Zniszczyński urodzony 19 X 1907 w Białymstoku, syn Aleksandra i Wincenty z domu Milkiewicz. W 1928 ukończył gimnazjum w Białymstoku. W 1931 absolwent Szkoły Podchorążych Piechoty, gdzie otrzymał awans do stopnia podporucznika. Służył w 42 pp, zajmował tam stanowiska: dowódcy plutonu i dowódcy kompanii. W 1934 otrzymał awans do stopnia porucznika. Odznaczony brązowym Krzyżem Zasługi[143]. W marcu 1939 zajmował stanowisko dowódcy kompanii III batalionu. We wrześniu 1939 zajmował stanowisko dowódcy kompanii strzeleckiej[133][144].
↑Walerian Terajewicz: Sprawozdanie. [w:] B.I.14d [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1942-07-16. [dostęp 2024-07-15].
↑Walerian Korwin-Krukowski: Kwestionariusz dla oficerów PSZ w ZSRR. [w:] B.I.14d [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, ok. 1941. [dostęp 2024-07-15].
↑Feliks Kępa: Praca zimowa. [w:] B.I.14d [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1942-02-21. [dostęp 2024-07-15].
Franciszek Adam Arciszewski: Ostróg – Dubno – Brody. Walki 18 Dywizji Piechoty z konną armią Budionnego (1 lipca – 6 sierpnia 1920) (reprint). Oświęcim: Wydawnictwo „Napoleon”, 2016. ISBN 978-83-65652-00-3.
Tadeusz Krząstek, Andrzej Żak: Z ziemi włoskiej do Polski. Warszawa: Wydawnictwo Marrow SA, 1997. ISBN 83-907396-5-8.
Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo SORUS s.c., 1999. ISBN 83-87133-54-X.
Przemysław Dymek: 42 Pułk Piechoty im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Zarys Historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 76. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2023. ISBN 978-83-66508-28-6.
Zygmunt Kosztyła: Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1976.
Włodzimierz Kozłowski. Obrona środkowej Narwi i Biebrzy w 1939 roku. „Acta Universitatis Lodziensis”. Folia Historica”. 5, 1981. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN0208-6050.
Felicjan Majorkiewicz. Działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w kampanii wrześniowej 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2, s. 214–263, 1960. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN0043-7182.
Zeszyty Katyńskie. Stanisława Palenica (red.). T. 25: Ostatnia droga. Białystok: Stowarzyszenie „Rodzina Katyńska” w Białymstoku, 1998. ISBN 83-909948-0-1. [dostęp 2021-12-08].
Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.I. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 143-182, 1985. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN0043-7182.
Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.II. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 70-100, 1986. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN0043-7182.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Bartosz Zakrzewski: 18 Dywizja Piechoty WP w wojnie polsko-sowieckiej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2016. ISBN 978-83-7543-415-6.
Mark Stevensdalam The Dark Corner (1946)LahirRichard William Stevens(1916-12-13)13 Desember 1916Cleveland, Ohio, Amerika SerikatMeninggal15 September 1994(1994-09-15) (umur 77)Majores, SpanyolNama lainStephen RichardsTahun aktif1943–1987Suami/istriAnnelle Hayes (m. 1945–1962) (bercerai)Anak2 Mark Stevens (nama lahir: Richard William Stevens, 13 Desember 1916 – 15 September 1994) adalah seorang pemeran Ameri...
Leisure, Entertainment in Newcastle upon Tyne, United KingdomThe GateThe exterior of the Gate.General informationStatusCompleted, in useTypeLeisure, EntertainmentTown or cityNewcastle upon TyneCountryUnited KingdomCoordinates54°58′23″N 1°37′05″W / 54.973°N 1.618°W / 54.973; -1.618Current tenantsSee venuesOpened28 November 2002Cost£80 millionClientLand SecuritiesOwnerCrown EstateTechnical detailsFloor area19,235 m2 (207,040 sq ft)Websitewww....
العلاقات العراقية الغامبية العراق غامبيا العراق غامبيا تعديل مصدري - تعديل العلاقات العراقية الغامبية هي العلاقات الثنائية التي تجمع بين العراق وغامبيا.[1][2][3][4][5] مقارنة بين البلدين هذه مقارنة عامة ومرجعية للدولتين: وجه المقارنة الع�...
Peta menunjukan lokasi Solana Data sensus penduduk di Solana Tahun Populasi Persentase 199560.346—200067.5122.44%200771.4750.79% Solana adalah munisipalitas yang terletak di provinsi Cagayan, Filipina. Pada tahun 2007, munisipalitas ini memiliki populasi sebesar 71.475 jiwa atau 12.945 rumah tangga. Pembagian wilayah Solana terbagi menjadi 38 barangay, yaitu: Andarayan North Lannig Bangag Bantay Basi East Bauan East Cadaanan Calamagui Carilucud Cattaran Centro Northeast (Pob.) Centro Northw...
مستقبليةمعلومات عامةالبداية 1909 البلد إيطاليا — روسيا — بولندا المؤسس فيليبو توماسو مارينيتي[1] التأثيراتتأثرت بـ مدرسة تكعيبية تعديل - تعديل مصدري - تعديل ويكي بيانات تشكيل برونزي مستقبلي من عام 1913 المستقبلية[2][3] (بالإنجليزية: Futurism ؛ بالإيطالية: Futurismo) حركة فن�...
Cet article est une ébauche concernant l’Allemagne et une chronologie ou une date. Vous pouvez partager vos connaissances en l’améliorant (comment ?) selon les recommandations des projets correspondants. Cette chronologie de l'histoire de l'Allemagne nous donne les clés pour mieux comprendre l'histoire de l'Allemagne, l'histoire des peuples qui ont vécu ou vivent dans l'actuelle Allemagne. Le LZ 127 Graf Zeppelin survolant la colonne de la Victoire à Berlin, octobre 1928. Préh...
American college football season 1998 Michigan Wolverines footballBig Ten co-championFlorida Citrus Bowl championFlorida Citrus Bowl, W 45–31 vs. ArkansasConferenceBig Ten ConferenceRankingCoachesNo. 12APNo. 12Record10–3 (7–1 Big Ten)Head coachLloyd Carr (4th season)Offensive coordinatorMike DeBord (2nd season)Offensive schemeMultipleDefensive coordinatorJim Herrmann (2nd season)Base defenseMultipleMVPTai StreetsCaptains Juaquin Feazell Jon Jansen Home...
Mahidi, yang merupakan akronim dari Mati Hidup dengan Indonesia,[1] adalah sebuah milisi di Timor Leste yang setia kepada Indonesia.[2] Bermula pada Desember 1998,[3] mereka ikut serta dalam Krisis Timor Timur 1999, dan kelompok tersebut adalah salah satu angkatan bersenjata paling keras pada krisis tersebut. Mereka dikaitkan dengan pembantaian Gereja Suai yang membuat sekitar 200 orang tewas serta pembunuhan massal lainnya. Anggota Mahidi (1999) Referensi ^ Damaledo, ...
Sang Pangeran PengarangNiccolò MachiavelliJudul asliIl PrincipeNegaraFirenzeBahasaItaliaSubjekIlmu politikGenreNon-fiksiPenerbitAntonio Blado d'Asola.Tanggal terbit1532Didahului olehDiscorsi sopra la prima deca di Tito Livio Diikuti olehAndria Il Principe (Sang Penguasa) adalah sebuah risalah politik oleh seorang pegawai negeri dan teoretis politik Firenze Niccolò Machiavelli. Aslinya berjudul De Principatibus (Tentang Kekuasaan), ditulis pada 1513,[1]...
سفارة السلفادور في واشنطن العاصمة الإحداثيات 38°54′32″N 77°02′13″W / 38.9089°N 77.0369°W / 38.9089; -77.0369 البلد الولايات المتحدة المكان واشنطن العاصمة الاختصاص الولايات المتحدة الموقع الالكتروني الموقع الرسمي تعديل مصدري - تعديل سفارة السلفادور في وا...
Archaeological site in Michigan, United States See also: Michilimackinac Not to be confused with Fort Mackinac. This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Fort Michilimackinac – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (May 2022) (Learn how and when to remove this message) United States historic plac...
Former royal residence in Versailles, France Versailles redirects here. For the commune, see Versailles, Yvelines. For other uses, see Versailles (disambiguation). Palace of VersaillesChâteau de Versailles (French) Garden façade and fountains; Hall of MirrorsInteractive fullscreen mapGeneral informationArchitectural styleClassicalism and BaroqueLocationVersailles, FranceCoordinates48°48′17″N 2°7′13″E / 48.80472°N 2.12028°E / 48.80472; 2.12028Construc...
You can help expand this article with text translated from the corresponding article in Russian. (November 2015) Click [show] for important translation instructions. View a machine-translated version of the Russian article. Machine translation, like DeepL or Google Translate, is a useful starting point for translations, but translators must revise errors as necessary and confirm that the translation is accurate, rather than simply copy-pasting machine-translated text into the English Wik...
Norwegian Cruise LineKantor pusat di Miami-Dade County, FloridaJenisAnak perusahaanIndustriPariwisataDidirikan1966; 58 tahun lalu (1966)di NorwegiaKantorpusatMiami, Florida, Amerika SerikatWilayah operasiSeluruh duniaTokohkunciHarry Sommer (CEO)ProdukKapal pesiarPendapatan$6,06 milyar (2018)[1]IndukNorwegian Cruise Line HoldingsSitus webncl.com Norwegian Cruise Line (NCL), juga dikenal sebagai Norwegian, adalah sebuah operator kapal pesiar asal Amerika yang didirikan pada tahun 1...
NGC 2355 الكوكبة التوأمان[1] رمز الفهرس NGC 2355 (الفهرس العام الجديد)C 0714+138 (فهرس كالدويل)[KPS2012] MWSC 1160 (Global survey of star clusters in the Milky Way. III. 139 new open clusters at high Galactic latitudes)[FSR2007] 0995Collinder 133 (فهرس كوليندر)[2]Melotte 63 (كتالوج ميلوت)[3] المكتشف ويليام هيرشل تاريخ الاكتشاف 8 مارس 17...
Maison de Sonderbourg Armoiries de la maison de Sonderbourg. Données clés Pays Allemagne Danemark Lignée Maison d'Oldenbourg Titres Duc de SonderbourgDuc de Franzhagen Fondation 1564Jean de Schleswig-Holstein (1545-1622) Déposition Alexandre-Rodolphe de Schleswig-Holstein-Sonderbourg (1651-1737) Dissolution 1737 Ethnicité Allemande Branche Maison d'AugustenbourgMaison de GlücksbourgMaison de Plön modifier La maison de Sonderbourg, ou dans sa forme longue la maison de Schleswig-Holstei...
Roman construction, Gallic Wars Caesar's Rhine Bridge, an 1814 portrait by John Soane The Italian cross-section of the bridge Reconstruction in Koblenz of a Roman pile driver, used to build the Rhine bridges Caesar's bridges across the Rhine, the first two bridges on record to cross the Rhine river, were built by Julius Caesar and his legionaries during the Gallic War in 55 BC and 53 BC. Strategically successful, they are also considered masterpieces of military engineering.[1] Backgr...
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
