31 Włocławski pułk piechoty rozpoczął formowanie we Włocławku pod koniec 1918. 15 pułk strzelców 4 Dywizji gen. Lucjana Żeligowskiego, powstał początkowo na Kubaniu, a później w Odessie z żołnierzy II Brygady Legionów, II i III Korpusu Polskiego oraz ochotników z Ukrainy. Z chwilą połączenia oddział otrzymał nazwę – 31 pułk strzelców Kaniowskich – nawiązującą do tradycji Legionów Polskich i korpusów polskich w Rosji.
W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Łodzi[3].
Feliks Libert, Zarys historji wojennej 31-go pułku Strzelców Kaniowskich[4]
31 Włocławski pułk piechoty w dniu 5 stycznia 1919 roku zdobył razem z oddziałami powstańców wielkopolskich broniony przez Niemców Inowrocław.
Następnie walczył batalionami na różnych frontach. Od lutego do czerwca 1919 roku I batalion brał udział w wyprawach na Wołyń. Pod Baranowiczami walczył III batalion, a w czerwcu w Małopolsce Wschodniej. II batalion bronił granicy przed Niemcami walcząc 2 czerwca 1919 roku pod Służewem, a później z Ukraińcami w Małopolsce Wschodniej. W połowie lipca 1919 roku pod Złoczowem połączył się z 15 pułkiem strzelców.
We wrześniu już jako 31 pułk Strzelców Kaniowskich skierowany został na front pod Wilno, następnie na linię demarkacyjną z Litwą.
Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 31 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych[7].
Po wprowadzeniu w 1930 nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza[8].
Podczas "zamachu majowego" J. Piłsudskiego w 1926 r. pułk wystąpił przeciw legalnym władzom, umożliwiając opanowanie rebeliantom Łodzi. Natomiast jego ówczesny dowódca - ppłk Alfred Vogel zachował się przeciwnie i został w dniu 13 maja internowany. Po nim dowództwo pułku przejął ppłk Leon Gotkiewicz. W dniu następnym, 14 maja, Pułk wysłał do Warszawy pułk kombinowany[9].
Walki w kampanii wrześniowej
Krzyż w Puszczy Kozienickiej upamiętniający walki pułku
1 września pułk zajmował pozycję obronną na odcinku Wróblew – Dąbrowa Wielka. 3 września bronił przedmościa Sieradza. 4 września, broniąc linii rzeki Warty na odcinku Grądy – Woźniki, brał udział w likwidacji niemieckiego przyczółka w Mnichowie. 5 września w czasie walk w rejonie Mnichowa poniósł ciężkie straty, przegrupował się i 7 września zajął pozycje obronne w rejonie Zgierza, po czym wycofał się w rejon Puszczy Mariańskiej. 11 września wziął udział w natarciu na Mszczonów, opanowując go. W odwrocie kierował się na południe, 14 września przeprawiając się przez Pilicę i maszerując w kierunku Wisły. W tym dniu stoczył walkę w lesie koło Ryczywołu, a następnego dnia dotarł do Puszczy Kozienickiej. 17 września został otoczony, lecz po ciężkiej walce przerwał pierścień okrążenia. Następnego dnia został powtórnie otoczony w rejonie Augustowa i rozbity. Tylko nieliczne grupki żołnierzy dotarły do Wisły. Pułk przestał istnieć.
Za kampanię wrześniową 1939 pułk został odznaczony orderem Virtuti Militari[10].
Mapy bitew
Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
W niedzielę 27 lutego 1927 roku, w Zgierzu, generał broni Lucjan Żeligowski wręczył dowódcy pułku, pułkownikowi Alfredowi Vogel chorągiew ufundowaną przez społeczeństwo powiatu łódzkiego. Ceremonię poświęcenia i wręczenia chorągwi poprzedziła msza święta odprawiona przez biskupa łódzkiego księdza Wincentego Tymienieckiego. Po zakończeniu ceremonii odsłonięto tablicę pamiątkową w Ratuszu. Następnie odbyła się defilada, a po niej uroczyste śniadanie w szkole miejskiej. Wieczorem w salonach Grand Hotelu w Łodzi odbył się bal wydany przez 31 Pułk Strzelców Kaniowskich[11][a]. Obecnie sztandar przechowywany jest w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie[12].
Odznaka pamiątkowa Związku Kaniowczyków, wykonana z mosiądzu (awers)
25 lipca 1925 roku generał dywizji Stefan Majewski, w zastępstwie Ministra Spraw Wojskowych, zatwierdził odznakę pamiątkową 31 pułku Strzelców Kaniowskich[13]. Odznaka o wymiarach 41x41 mm ma kształt równoramiennego krzyża pokrytego niebieską emalią z żółtym obramowaniem. W środku krzyża jest nałożona tarcza z inicjałami pułku „PSK” (Pułk Strzelców Kaniowskich). Na górnym ramieniu krzyża znajduje się numer pułku „31”, a na dolnym rok utworzenia oddziału „1918”. Na lewe ramię krzyża nałożony został srebrny herb ziemi kujawskiej, a na ramię prawe - miniatura odznaki II Korpusu Polskiego w Rosji. Między ramionami cztery srebrne orły nawiązujące do orłów jagiellońskich. Odznaka oficerska, trzyczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana, herby łączone nitami. Wykonawcą odznaki był Wincenty Wabia-Wabiński z Warszawy[14]. Odznaki oficerskie wykonane w Zakładach Przemysłowych Bronisława Grabskiego przy ulicy Kapitana Pogonowskiego 61 w Łodzi miały wymiary 44x44 mm.
↑Satora podał, że ceremonia wręczenia chorągwi miała miejsce w poniedziałek 28 lutego 1927 roku, a fundatorem chorągwi było społeczeństwo miasta Łodzi[2].
↑Ppłk Wojciech Gromczyński dowódcą pułku został mianowany 14 czerwca 1919 roku. Dziennik Rozkazów Wojskowych Nr 72 z 3 lipca 1919 roku, poz. 2330
↑Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[21].
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Witold Jarno, Okręg Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918-1939, Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego, Katedra Historii Polski Współczesnej, Wydawnictwo „Ibidem”, Łódź 2001, ISBN 83-88679-10-4, s. 366.
Witold Jarno: Strzelcy Kaniowscy w latach 1919–1939, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Czernielewski Konrad, Jarno Witold, Garnizon łódzki Wojska Polskiego w latach 1918-1939; Toruń 2008.
