Gaeltacht eremuak erakusten dituen Irlandako mapa.
Gaeltacht edo Gaedhealtacht (plurala – Gaeltachtaí edo Gaedhealtachtaí) Irlandanirlandera mintzatzen den eremua da. Izen honekin eremu osoa edota hori osatzen duten gune bakoitza ere izendatu ohi da. Eremu horretan irlandera ama hizkuntza gisa eta egunerokotasunean mintzatu ohi da. Eremu horren lehenbiziko onarpena eta mugen zehaztapena 1920ko hamarkadanIrlandako Estatu Askea eratu zen garaian izan zen, hain zuzen ere Gaeleraren Berpizkundearen ondoren, eta aginte berriaren irlandera berrezartzeko eta bultzatzeko asmoen barnean gauzatu zen.
1926koGaeltacht eremua; Coimisiún na Gaeltachta agentziaren lehendabiziko batzordeak Gaeltacht estatusa eman zien eremuak berdez adierazita daude.1956koGaeltacht eremua.
Nahiz eta 1926an lehenbiziko Coimisiún na Gaeltachta batzordearen txostena indarrean jarri, eremu horretako muga zehatzak ezin izan dira inoiz finkatu. Garai hartako mugak ezartzeko kopurua biztanleriaren % 25 baino gehiago irlandera hiztuna izatea zen, baina kasu askotan Gaeltacht eremuaren barnean kopuru horretara iristen ez ziren lurraldeak ere sartu ziren. Irlandako Estatu Askeak bere agintepeko 26 konderrietatik 15etan irlandera hiztun osoen edo hiztun ez-osoen barrutiak zeudela onartu zuen. Halere, nahiz eta Ipar Irlandan ere Gaeltacht eremu izendatuak izan ziren guneak ere egon (6 konderrietatik 4tan), Ipar Irlandako Gobernuak ez zuen haiek babesteko inongo legedirik onartu, eta irlandar hizkuntzarekin modu oldarkorrean jokatu zuen. 1922ko Irlandaren Banaketa jazo eta hamarkada batera, Ipar Irlandako ikastetxeetan irlanderak debekatua jarraitzen zuen, eta Ipar Irlandako Legebiltzarraren legeen ondorioz, iragarkietan irlandera erabiltzea ere debekatua zegoen, hortaz, ingelesa besterik ez zitekeen erabili. Erresuma Batuko Gobernuak 1990eko hamarkada arte ez zuen debeku hura formalki ezeztatu.
1950eko hamarkadanCoimisiún na Gaeltachta agentziako bigarren batzorde batek Gaeltacht eremuaren mugak gaizki finkatuak zeudela ondorioztatu eta gune edo barruti bat eremu hartan onartzeko baldintza hizkuntzak bertan zuen indarra eta erabileraren araberakoa izan behar zela aholkatu zuen. Preseski, Gaeltacht barrutiak 1950eko hamarkadan zehaztu ziren. Ordurako, 1920ko hamarkadan hasieran Gaeltacht eremuan onartu ziren eremu asko hizkuntzaren gainbeheraren lekuko ziren, hortaz, eremuaren murrizketa etorri zen. Hala bada, 1956anIrlandako Errepublikako 26 konderrietatik 7tan irlandera hiztunen barrutiak zeudela onartu zen: Donegal konderria, Galway konderria, Kerry konderria, Mayo konderria, Cork konderria eta Waterford konderria. Ordutik aurrera, Gaeltacht eremuaren mugak ofizialki aldaketarik gabe mantendu izan dira, garrantzi gutxiko salbuespen hauek kenduta:
West Muskerry eskualdeko zati bat Corkeko Gaeltacht eremuaren barnean onartu zen, nahiz eta 1950eko hamarkada aurretik irlandera eremu hartan gainbeheran izan;
1967anMeath konderrian dauden Baile Ghib eta Ráth Cairn udalerriak Gaeltacht eremu gisa onartu ziren. Irlandako ekialdeko udalerri horietan irlanderaz mintzatzearen zergatia bertara Connemara eskualdetik emigratu zuen jendeaz populatu izana da.
Iritzi orokorraren arabera, 1926 eta 1956. urteetan egindako muga zehaztapenak ez omen ziren hizkuntzalaritzan oinarritu, politikan baizik.
2002anCoimisiún na Gaeltachta agentziako hirugarren batzorde batek Gaeltacht ofizialaren eremuak berriro diseinatu behar zirela aholkatzen zuen txosten bat argitaratu zuen. Batzordeak Gaeltacht eremuaren hizkuntzalaritzari buruzko ikerketa zehatzaren beharra zegoela adierazi zuen, ikerketa horrek Gaeltacht eremuan irlanderak zuen indarra balioetsiko zuen.
Ikerketa hura Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge (Galwayko Irlandako Unibertsitate Nazionalaren saila) erakundeak gauzatu eta 2007koazaroaren 1eanStaidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Usaid na Gaeilge Ghaeltacht SA ("Gaeltachteko Irlanderaren Erabileraren Ikerketa Sakona") izenburupean argitaratu zuen. Ikerketa horrek Gaeltacht eremuan hiru gune ezberdinen sorrera iradoki zuen:
A – Irlandera egunerokotasunean biztanleriaren % 67tik gora mintzatua: irlandera nagusi den eremua;
B – Irlandera egunerokotasunean biztanleriaren % 44 – % 66k mintzatua: ingelesa nagusi den, baina irlandera gutxiengo handi bat mintzatzen den eremua;
C – irlandera egunerokotasunean biztanleriaren % 43k edo gutxiagok mintzatua: ingelesa nagusi den, baina herrialdearen batez-bestekoa baino askoz ere irlandera hiztun-gutxiengo handiagoa duen eremua.
Txosten horren arabera, A kategoriako barruti horiek Irlandako Estatuaren lehentasuna izan behar dute, eta haien garapenerako laguntzak eskaini behar dira. Aldiz, C kategoriara iragan diren barrutiak irlanderaren erabileraren gainbeheraren lekuko dira, hortaz, Gaeltacht eremutik kanpo gelditu beharko lirateke. Halere, Gaeltacht eta Landa Barrutietako Ministroa den Éamon Ó Cuív ministroak txosten horren ideia zapuztu egin zuen, haren iritziz, Gaeltacht eremua legalki zatikatu ezin zitetekeelako.
Demografia
2006anIrlandako Errepublikako errolda osatu zen unean Gaeltacht eremuan 91.862 biztanle zenbatu ziren, gutxi gorabehera estatu osoko 4.239.848 biztanleen % 2,1a, irlandera hiztun kontzentrazio handienak Donegal, Mayo, Galway, Kerry eta Cork konderrietan zeudelarik. Waterfordeko konderriaren hegoaldean eta Meath konderriko ekialdeak ere kontzentrazio txiki batzuk bazeuden. Meath konderriko Gaeltacht eremua, Ráth Cairn udalerria, 1930eko hamarkadanConnemara eta Mayo konderriko 41 familiei etxea eta 9 hektareatako lursail bana eman zizkienean sortu zen, horren truke famili horiek euren jatorrizko etxe eta lursailak gobernuari eman zizkioten. Meath konderriko Gaeltacht eremua 1967. urtera arte ez zen onartua izan.
2007koGaeltacht eremua, A kategoriaren barnean dauden guneak, hots, eguneroko bizitzan irlanderaz gehien mintzatzen diren eremuak.
Gaeltacht eremuko barrutiek trumilkako migrazioa jasan zuten, jatorrizko biztanle batzuk hiri handietara bizimodua aurrera ateratzeko lekualdatu ziren: Dublin, Belfast edo Cork, baita askoz urrutirago ere: Ingalaterra, Estatu Batuak edo Australia. Gaeltacht eremua Irlandako uhartearen mendebaldeko muturrean dago, zonalde honek beti tren eta errepide kopuru eskasagoa izan du, gainera lursail horiek uharte osoko ez emankor eta ereiteko zailenak dira, adibidez Connemara, Aran Uharteak eta Donegal konderrikoharkaitzez beteriko lursailak. Egoera hau azken 20 urteetan aldatu da, nagusiki Irlandako giro ekonomikoaren hobekuntza eta Zelta Tigrea delakoaren garapenarekin batera. Gaeltacht eremuko biztanleriaren adinaren araberako banaketaren egitura gainontzeko Irlandako gizartearen egiturarekin parekatuz ere ezberdina da. Gainera, Gaeltacht eremuko lurraldeak uharte osoko isolatuenen artean sailkatuak daude, baina bestalde, lurralde hauek uharte osoko natura eta paisaia ederrenen lekuko ere badira, honen ondorioz gaur egun Irlandako hirietatik gaur egun joandako inmigrazioa ere jasaten dute. Azken honek eremu horietako irlandera hiztunen bizitasunean modu ezkorrean eragiten du, hirietatik Gaeltacht eremu hauetara etorritako jende hauetako askok ezin baitezake edo ez baita irlanderaz mintzatzen. Ondorioz, egunerokotasunean irlanderaren erabilera jaitsi egin ohi delarik.
Aipatutako kasu honen adibide nabaria Galway konderriko Gaeltacht eremuko barrutiak dira, bereziki Bearna udalerriaren kasuan, Galway hiriaren inguruan daudenez, jada hiria bera edota hiriko auzo bilakatu dira, barruti horietara hiritar asko bizitzera joan direlarik, eta hirian ingelesez mintzatzen denez, ingelesa Gaeltacht eremuko barruti horietara ere hedatzen doa. Bestalde, eremu honetan kanpotar eta atzerritar askok etxebizitzak erosi eta ondorioz jabegoen salneurriaren gorakada bat eman da, salneurri hauek irlandera hiztun gazteen ekonomia ahalbideetatik kanpo gelditu. Ondorioz, irlanderaz hiztun gazteak Gaeltacht eremuko euren jaioterriak laga eta ingeles hiztunen eremuetako etxebizitzetan bizitzen jartzen direlarik. Guzti honek ordura arte Gaeltacht eremuetan zeuden irlandera hiztunen belaunaldien arteko katea apurtu eta Gaeltacht eremuko gizartearen gainbehera dakar.
Biztanleriari dagokionez, Gaeltacht eremuko udalerri nagusienak honako hauek dira:
Galway/Gaillimh hiriak "Irlandako hiriburu elebiduna" ezizena badu ere, hau errealitatetik oso urruti dago, hirian ingelesa nagusi baita. Hiri honen beste ezizen bat Connemararen Atea edo Gaeltacht eremuaren atea da.
Galway konderriko (irlanderaz – Gaeltacht Chontae na Gaillimhe) eta Galway hiriko (Gaeltacht Chathair na Gaillimhe) Gaeltacht eremuak denera 43.184 biztanle zituen, honek Irlandak osoko Gaeltacht eremuaren biztanleriaren % 47a suposatzen zuen. Galway konderriko Gaeltacht eremuak 1225 km2 azalera du, hots, Irlanda osoko Gaeltacht eremuaren azaleraren % 26a. Eremu honetako gune garrantzitsuenak An Spidéal eta An Cheathrú Rua udalerriak dira. An Cheathrú Rúa udalerria Galway hiritik 48 km mendebaldera dago, aldiz Spideal udalerria Galway hiritik 19 km mendebaldera. Gaeltacht eremu honetan guztira 20.000 irlandera hiztun daude, 11.000 hiztun Fharraige Cois / Hego Connemara eremuan, Aran Uharteak barne hartuta, bai eta Connemara eskualdetik kanpora dauden Na Forbacha, Carna eta Bearna udalerriak ere. Gainera Ipar Connemaran beste 5.000-7.000 irlandera hiztun ere badaude (Mayoko konderriarekin muga egiten duen eremua barne hartuz), eta gainera biztanleriaren % 30ak baino gutxiagok irlanderaz mintzatzen den eremuetan beste 4.000 irlandera hiztun gehiago ere badaude. Bestalde An Cheathrú Rua eta Carna udalerrietan Irlandako Unibertsitate Nazionalaren hirugarren mailako Acadamh na Gaeilge hOllscolaíochta irlanderazko unibertsitate sail bat ere ezarria badago. Casla udalerrian Raidió na Gaeltachta telebista-irrati katearen egoitza bat dago, eta An Rúa Cheathrú udalerrian berriz Foinse irlandera hutsezko aldizkariaren egoitza, bestalde TG4 irlanderazko telebista kateak Baile na hAbhann herrian egoitza bat du. Gainera Galway hirian irlandera hutsezko antzerki lanak taularatzen dituen Taibhdhearc na Gaillimhe antzokia ere badago.
2006ko erroldaren arabera Donegal konderriko edo Tyrconnell lurraldeko Gaeltacht eremuak (irlanderaz: Gaeltacht Chontae Dhun na nGall edo Gaeltacht Thir Chonaill) 22.877 biztanle zituen, hots, Irlanda osoko Gaeltacht eremuko biztanleriaren %25a. Donegal konderriko Gaeltacht eremuak 1502 km²-ko azalera du, honek Irlanda osoko Gaeltacht eremuaren azaleraren % 26a suposatzen du. Donegal konderriko Gaeltacht eremuaren gune nagusia Na Rosa, Gaoth Dobhair eta Cheannfhaola Cloch parrokiek osatzen dute. Eremu honetan irlanderazko 16.000 hiztun baino gehiago daude, biztanleriaren % 30-100ek mintzatzen duten eremuetan 14.500 hiztun daude, eta beste 1.500 hiztunen % 30a baina gutxiagoko eremuetan. Eremu hau Europako landa eremu populatuentzat jo izan ohi da. 2006an 2.436 pertsonek Údarás na Gaeltachta erakundearen bezeroak diren Donegal konderriko enpresetan egun osoz lan egiten zuten. Eremu hau Ulstergo irlandera ikasten aritzen diren ikasleen artean bereziki ospetsua da, ondorioz urtero Ipar Irlandako eremu hau milaka ikaslek bisitatu ohi dute. Donegalgo konderria berezia da gainontzeko Gaeltacht eremuen artean, bere irlanderaren ahoskera nahiz dialektoa zalantzarik gabe iparraldekoa baita. Eremu honetako irlanderak Eskoziako gaelerarekin hainbat antzekotasun ditu, gainontzeko Irlandako irlanderaren dialektoek ez dituztenak.
Donegalgo konderrian dagoen Gaoth Dobhair udalerria Irlanda osoko Gaeltacht eremuko parrokiarik handiena da, bai eta Raidió na Gaeltachta irlandera hutsezko irrati-telebista katearen egoitzetako bat eta nazioartean ospetsu diren musikari askoren jaioterria ere, adibidez Proinsias Ó Maonaigh, Altan, Moya Brennan (Máire Ní Bhraonáin), Enya (Eithne) eta Clannad, guzti hauek irlandera ama hizkuntza zutela jaio eta hazi zirelarik.
Mayo konderriko Gaeltacht eremuak (Gaeltacht Chontae Mhaigh) 10.523 biztanle ditu, honek Irlanda osoko Gaeltacht eremuaren biztanleriaren % 11,5a suposatzen du. Bestalde, 905 km²-ko azalera du, honek Irlanda osoko Gaeltacht eremuaren azaleraren % 19a suposatzen duelarik. Gaeltacht eremu honetako udalerri handiena Béal un Mhuirthead da (Belmullet). Denera Mayo konderriko Gaeltacht eremuan 4.000 irlandera hiztun daude, biztanleriaren % 30-100 irlandera hiztunak diren eremuetan horietako 2.151 irlandera hiztun bizi direlarik, eta biztanleriaren % 30a baino gutxiagoko irlandera hiztun kopurua duten eremuetan 1.625 irlandera hiztun bizi direlarik.
Kerry konderriko Gaeltacht eremua (Gaeltacht Chontae Chiarraí) bi gunetan banaturik dago: Corca Dhuibhne penintsulako mendebaldeko muturra (Dingle penintsula) eta Uíbh Ráthach penintsulako erdialde eta mendebaldea (Iveragh penintsula). Corca Dhuibhne guneko udalerririk hadiena An Daingean udalerria da, eta Uíbh Ráthach penintsulako udalerririk handiena berriz Baile na Sceilge. Kerry konderriko Gaeltacht eremuak 8.446 biztanle ditu eta Irlanda osoko Gaeltacht eremuko biztanleriaren %9a suposatzen du. Azaleraz Kerry konderriko Gaeltacht eremuak 642 km2 ditu. Hortaz, Irlandako osoko Gaeltacht eremuko azaleraren %9 da.
Cork konderriko Gaeltacht eremua (Gaeltacht Chontae Chorcaí) bi gunetan banaturik dago: Múscraí eta Oileán Chléire. Múscraí eskualdeko Gaeltacht eremuak 3.660 biztanle ditu, honek Irlanda osoko biztanleriaren % 4a suposatzen du. Cork konderriko Gaeltacht eremuak 262 km²-ko azalera du, Irlanda osoko Gaeltacht eremuko azaleraren % 6a suposatzen duelarik. Múscraí eskualdeko Gaeltacht eremuko udalerri handienak honako hauek dira: Baile Mhic Íre (ingelesez: Ballymakeera), Baile Bhuirne (ingelesez: Ballyvourney) eta Béal Átha an Ghaorthaidh (ingelesez: Ballingeary).
Waterford konderriko Gaeltacht eremua (Gaeltacht Chontae Phort Láirge, Gaeltacht na na nDéise edo Gaeltacht Rinne) Dungarvan udalerritik hamar kilometro mendebaldera kokatua dago. Eremu txiki honek Rinn Ua gCuanach (Ring) eta Phobal Sean (Parrokia Zaharra) parrokiak barne hartzen ditu. Waterford konderriko Gaeltacht eremuak 1.569 biztanle ditu eta Irlanda osoko Gaeltacht eremuko azaleraren % 2a suposatzen du. Waterford konderriko Gaeltacht eremuak 62 km²-ko azalera du, hots, Irlanda osoko Gaeltacht eremuko azaleraren %1a.
Meath konderriko Gaeltacht eremua (Gaeltacht Chontae na Mí) denetan txikiena da eta bi udalerriz osatua dago: Ráth Cairn eta Ghib Baile. Navan hiritik 8 km-ra dagoen Baile Ghib udalerria 20.000 biztanle dituen eremu honetako herrigunerik garrantzitsuena da. Meath konderriko Gaeltacht eremuak 1.603 biztanle ditu, honek Irlandako osoko biztanleriaren % 2a osatzen duelarik. Meath konderriko Gaeltacht eremuak 44 km²-ko azalera du, honek Irlanda osoko azaleraren % 1 suposatzen duelarik.
Royal Meath guneko eremuaren historia Irlandako gainontzeko Gaeltacht eremuekin alderatu ezkero oso berezia da. Jatorriz, Baile Ghib eta Cairn Ráth berrezarketen bidez sorturiko kokapenak dira, hauek 1930eko hamarkadan irlandar gobernuak aurreko lurjabe zordunen lursailak banatu ondoren sortu ziren, horretarako Connemara, Mayo eta Kerry konderrietako Gaeltacht eremuetako baserritar txiroei deialdia luzatu eta nekazal ustiaketa txikiak ezarri zirelarik.
Izan ere, Galway konderriko mendebaldetik etorritako familiez osatutako lehenbiziko kokapena 1935ekomaiatzean ezarri zen, baina ez zuten ez jatorriz ez eta arbasoz ere Meathe konderriarekin inongo loturarik, hortaz bertakoek "maizterrak" izenez deitu zituzten. Ráth Cairn udalerrira 49 familia lekualdatu zituzten eta bakoitzari baserriaz gain 9 hektareatako lursailak eman zitzaizkion. 1937an Baile Ghib (lehen Gibbstown) eta Baile Ailin (lehen Allenstown) udalerriak eratu ziren, baina ezarpenak ez ziren ongi atera. Lehenbiziko urteetan biztanleriaren kopuru handi bat Galwayko konderrira itzuli zen, baina azkenean 1967an estatuak Ráth Cairn eta Ghib Baile udalerriei Gaeltacht izendapena eman zien. Irlandaera Irlandako Ekialdeko zonaldean hedatzeko lehenbiziko helburu hark porrot egin zuen, aldiz etorri berriak ziren irlandar hiztun haiek euren eguneroko bizitzan aurrera egiteko eta euren lursailak ereiteko ingelesa ikastera behartuak ikusi dira, nahiz eta irlandera ere mantendu izan duten.
Gaeltacht berriak
Clare uhartea
Mayoko konderrian dagoen Clare uhartean (irlanderaz – Oileán Chliara) irlanderaren eguneroko erabilera berrezartzeko saiakeran ari dira. Udan uharte honetan 160 biztanle bizi ohi dira, eta jada irlanderazko ikastetxe bateko zuzendari bat ere badu, bertako ikastetxea Gaelscoil batean bilakatzeko asmoa dagoelarik. Bertako biztanle guztiak esperimentu hau burutzeko ados daude, eta haien ustez lortu daitekeen helburua da. Uharteak kokapen egokia du, Mayo konderriko Gaeltacht eremua eta Achill uhartearen hegoaldean baitago.
Dublin
2009kourtarrilaren 13an aireratutako TG4 telebista kateko Nuacht saioko atal berezi batean baieztatu zenez, Dublin hiriko iparraldeko Ballymun barrutian Glór na Gael elkarteko talde batek hiriaren bihotzean irlanderaz bizi nahi zuen jendearentzat 38 etxebizitza eraikitzeko plana aurrera eramateko onarpena jaso zuten. Eremu honetan lehendik lau Gaelscoileanna eta Naíonraí haurtzaindegiak badaude, baina eta irlandera hutsezko denda bat ere. Egitasmo hau lortzeko dirua komunitate honetan bizi nahi duen jendea ipini du. Norberaren irlandera hobetu nahi duen edonorrentzako ikastaroak ere eman ohi dira. Proiektu hau martxan jartzeko lehenbiziko epea 2009an izan zen. Halere 2011ren amaieran hastekoa zen, jada 2012an erabat martxan egoteko.
Belfast hirian irlandera hiztunen gune bat ere badago, Gaeltacht Quarter delakoa (irlanderaz – Ghaeltachta Cheathrú). Eremu hau nagusiki Shaw's Road (Bothair na bhFal) gunean kokatuta dago. Bertan Gaelscoileanna (lehen mailako hezkuntzako ikastetxeak), Gaelcholáistí (bigarren mailako hezkuntza), Naíonraí (haurtzaindegia), irlanderazko jatetxea eta agentziak, bai eta Cultúrlann izeneko elkarte eta kulturgune bat ere badaude, azken honetan Ipar Irlanda osorako emititzen duen irlandera hutsezko Raidió Fáilte irratia koktzen delarik. Shaw's Road gunea (Bothar Seoighe) Belfast hiriko hego-mendebaldeko Gaeltacht hiritarra bilakatu da. UBestalde, Belfasteko St. Mary UnibertsitateakFalls Road auzoan Ipar Irlandan irlanderazko ikasgaiak irakasten dituen bakarra da. Auzo honetan Un t-Aisionad (Baliabide Zentroa) delakoaren egoitza ere badago, honetan Irlandako ikastetxe nahiz edonolako elkarteetan erabiltzen diren Irlandako literaturari buruzko testuak eta argitalpenak irlanderara itzuli eta argitaratu ohi dira.
Derryko konderria
Gaeltacht seinalea, KanadakoTamworth udalerriko Baile na hÉireann edo Gaeltacht gunean.
Derryko konderriaren hegoaldean Slaghtneill (Sleacht Neill) eta Carntogher (Carn Tóchair) udalerriak daude, hauetan 1901. urtean biztanleria % 50a inguru irlandera hiztuna izatetik XX. mendearen amaieran hiztun gutxi batzuk izatera iragan da. 1993annaíscoil ikastetxea eta 1994an gaelscoil ikastetxe bat ireki zirenetik, gune honetan irlanderaren berpizkundea bat bizi izan da. 2008. urtean udalerri hauetako bi kultur elkarteek bertako "Gaeltacht eremuaren berpizlundearen aldeko estrategia" bati ekin diote, estrategia hau irlandera lehen eta bigarren mailako hezkuntzetan sartzean oinarritu da. Ekimen hau iragartzean, Irlandako Errepublikako Gaeltacht eremuetako Éamon Ó Cuív ministroak honako hau aipatu zuen: "Irlandako beste eskualde batzuentzako adibide dira, irlandera komunitate bateko hizkuntza bizi gia berrezartzeko lanetan ari baitira".
