Ο σοσιαλισμός είναι ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα που χαρακτηρίζεται από την κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τη συνεταιριστική διαχείριση της οικονομίας. Στον σοσιαλισμό η κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής αντικαθιστά σταδιακά την ιδιωτική ιδιοκτησία .[εκκρεμεί παραπομπή] Η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών θεωρείται από πολλούς ως το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος στην παγκόσμια ιστορία. Κατά τον Καρλ Μαρξ, η μετάβαση στον ολοκληρωμένο κομμουνισμό περιλαμβάνει μια περίοδο κρατικής διαχείρισης, η οποία υπηρετεί την εργατική τάξη και προωθεί την εξαφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας. Η μεταβατική αυτή περίοδος είναι ο σοσιαλισμός.
Ο όρος, ιστορικά, αφορά ένα πολιτικό κίνημα του οποίου η γέννηση τοποθετείται στον 19ο αιώνα και στις οικονομικοκοινωνικές συνθήκες της εποχής (δηλαδή τη βιομηχανική επανάσταση και τη μορφοποίηση του καπιταλισμού ως οικονομικοκοινωνικό σύστημα) και συσχετίζεται στενά με τον όρο Αριστερά.
Οι αντιλήψεις του σοσιαλισμού πρέπει να αναζητηθούν στις απαρχές της Γαλλικής Επανάστασης, στη Λέσχη των Ιακωβίνων και από μία άλλη σκοπιά στον ουτοπισμό του Ανρί ντε Σαιν-Σιμόν. Η θεωρία που συγκρότησαν ο Κ. Μαρξ και ο Φρ. Ένγκελς, αντιλαμβάνεται τον σοσιαλισμό ως κατώτερη βαθμίδα του κομμουνισμού.[1][2] Βασικό χαρακτηριστικό του σοσιαλισμού είναι η έναρξη μιας μακράς και δύσκολης διαδικασίας υπέρβασης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η διαδικασία αυτή ξεκινά από την στιγμή της ανατροπής της αστικής εξουσίας/κυριαρχίας και την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη και το λαό (βλ. ταξική πάλη).[3]
Η ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής (γη/τσιφλίκια, μεγάλα εργοστάσια, βασικοί τομείς της παραγωγής) καταργείται και ξεκινά η δημιουργία νέων συλλογικών σχέσεων παραγωγής, διανομής των προϊόντων και κατανομής του κοινωνικού πλούτου, που θα εξυπηρετούν τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Στο επίπεδο της δημοκρατίας, εφαρμόζεται η εξουσία του οργανωμένου λαού (εργατικά συμβούλια, λαϊκές συνελεύσεις).[3] Οι νέες αυτές σχέσεις παραγωγής στηρίζονται στο ότι τα μέλη μιας κοινωνίας θα προσφέρουν ανάλογα με τις δυνατότητές τους και θα αμείβονται ανάλογα με τις ανάγκες που έχουν.[4]
Τη θέση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, θα πάρει σταδιακά, η συλλογική διαχείριση με αρχικές μορφές την συνεταιριστική ιδιοκτησία (οι λεγόμενες κολεκτίβες) και την κρατική ιδιοκτησία (όσον αφορά τους βασικούς τομείς της οικονομίας όπως είναι η ενέργεια, οι τηλεπικοινωνίες, κλπ). Με την απονέκρωση/εξαφάνιση του κράτους, των κοινωνικών τάξεων και των ταξικών διαφορών, η ανθρωπότητα περνά στον κομμουνισμό. Ο κομμουνισμός (η κοινωνία δηλαδή στην οποία εξαφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις, οι ταξικές διαφορές και το κράτος), είναι η κοινωνία των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών.
Πολιτικά ο σοσιαλισμός έχει συσχετιστεί κατά καιρούς τόσο με συστήματα λήψης αποφάσεων βασισμένα στην άμεση δημοκρατία, όσο και στηριγμένα στο συνδυασμό της άμεσης με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία.
Κομβικό ζήτημα στην ιστορία και στο μέλλον του σοσιαλισμού, είναι η μελέτη της φύσης και του χαρακτήρα των χωρών του λεγόμενου "υπαρκτού σοσιαλισμού" της Ανατολικής Ευρώπης οι οποίες αυτοδιαλύθηκαν εκ των έσω κατά το χρονικό διάστημα ανάμεσα στο 1989 και το 1991. Η εξέλιξη στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού διχάζει μέχρι σήμερα το κομμουνιστικό κίνημα σε παγκόσμιο επίπεδο.
Σύμφωνα με την γνώμη ορισμένων κομμουνιστών, ο σοσιαλισμός υλοποιήθηκε σε αυτές τις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Κατά την γνώμη άλλων τμημάτων του κομμουνιστικού κινήματος, στις χώρες του ανατολικού μπλοκ ουδέποτε οικοδομήθηκε -παρά τις τιτάνιες προσπάθειες των λαών- ο σοσιαλισμός (κομμουνιστική επαναθεμελίωση).
Ιστορικό
Η πρώτη προσπάθεια σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της αναδυόμενης αστικής κοινωνίας, σημειώθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από τον ΆγγλοβιομήχανοΡόμπερτ Όουεν. Αν και παρατηρήθηκαν σημαντικά μεμονωμένα αποτελέσματα, το πείραμά του μακροπρόθεσμα απέτυχε. Η απόπειρα αυτή για πολλούς απέδειξε την αδυναμία της ειρηνικής εγκαθίδρυσης σοσιαλιστικών νησίδων σ' ένα καπιταλιστικό ωκεανό. Το εν λόγω πείραμα αφορούσε τους 2.500 εργάτες που απασχολούσε ο ίδιος στην επιχείρησή του. Ο Όουεν είναι ένας από τους πιο σημαντικούς πρώιμους εκπροσώπους των σοσιαλιστικών ιδανικών, από κοινού με τους Κλοντ Ανρί ντε Σεν Σιμόν και Σαρλ Φουριέ. Χαρακτηρίστηκαν αργότερα ως ουτοπικοί σοσιαλιστές.
Χαρακτηριστική έκφραση και απόπειρα πραγμάτωσης των σοσιαλιστικών ιδεών αποτελεί η Παρισινή Κομμούνα του 1871, ή αλλιώς σύμφωνα με έκφραση του Μαρξ «η έφοδος του ανθρώπου προς τον ουρανό», η οποία κράτησε μόνο δύο μήνες. Την ίδια περίοδο η Πρώτη Διεθνής, μία διεθνής σοσιαλιστική πολιτική οργάνωση η οποία είχε ιδρυθεί από τους Μαρξ και Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, διασπάται σε αναρχικούς και μαρξιστές, με κύριο σημείο διαφωνίας τον δρόμο που πρέπει να ακολουθηθεί για να μετασχηματιστεί η Ανθρωπότητα προς τον κομμουνισμό. Ο Μιχαήλ Μπακούνιν υποστηρίζει την άμεση μετάβαση σε μία αταξική, ακρατική και αυτοδιευθυνόμενη κομμουνιστική κοινωνία μέσω λαϊκής επαναστατικής ρήξης με το αστικό καθεστώς, ενώ ο Μαρξ υποστηρίζει πως μεταξύ της επανάστασης και της οικοδόμησης του κομμουνισμού πρέπει να μεσολαβήσει μία κρατικιστική, μεταβατική περίοδος όπου το κράτος θα είναι υπό τον έλεγχο της μεγάλης πλειονότητας του πληθυσμού, της εργατικής τάξης (δικτατορία του προλεταριάτου). Αυτή είναι η απαρχή της διαίρεσης των σοσιαλιστών σε ελευθεριακούς και κρατικιστές.
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οι περισσότεροι μαρξιστές οργανώνονταν πλέον σε αστικού τύπου πολιτικά κόμματα τα οποία συμμετείχαν νόμιμα στις κοινοβουλευτικές εκλογικές αναμετρήσεις. Ορισμένα από αυτά τα κόμματα άρχισαν να απορρίπτουν την επαναστατική προοπτική και να υποστηρίζουν έναν σταδιακό μετασχηματισμό της αστικής κοινωνίας μέσω διαρκών μετριοπαθών μεταρρυθμίσεων και κυβερνητικών μέτρων, στοχευμένων μακροπρόθεσμα σε μεγαλύτερη ισοκατανομή του πλούτου, μέσα στο πλαίσιο όμως του αστικού φιλελευθερισμού και της συνταγματικής νομιμότητας. Οι σοσιαλιστές αυτοί αργότερα αποκλήθηκαν σοσιαλδημοκράτες (ο όρος βρισκόταν ήδη σε χρήση, παλαιότερα όμως περιέγραφε συλλήβδην όλους τους μαρξιστές επειδή συμμετείχαν σε κοινοβουλευτικές εκλογές) και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε την αφορμή για την οριστική απόσχισή τους από τον επαναστατικό μαρξισμό. Αργότερα, μετά τη Μεγάλη Ύφεση, οι περισσότεροι σοσιαλδημοκράτες εγκατέλειψαν οριστικά τον μαρξισμό και την αμφισβήτηση της ελεύθερης αγοράς και του καπιταλισμού, υιοθετώντας αντίθετα τον κεϋνσιανισμό και το κράτος πρόνοιας ως κεντρικό οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό τους μοντέλο.
Παράλληλα τα επαναστατικά μαρξιστικά κόμματα άρχισαν να συσπειρώνονται γύρω από τον λενινισμό, την πολιτική θεωρία και πρακτική του ρωσικού κόμματος των Μπολσεβίκων, οι οποίοι το 1917 κατάφεραν να ανατρέψουν τόσο την απολυταρχική τσαρική μοναρχία όσο και το φιλελεύθερο καθεστώς που είχε εμφανιστεί μετά από μία προηγούμενη εξέγερση, και να εγκαθιδρύσουν ένα νέο καθεστώς που όρισαν ως δικτατορία του προλεταριάτου (βλ. Οκτωβριανή επανάσταση). Εκείνη την περίοδο τα λενινιστικά κόμματα διεθνώς άρχισαν να ονομάζονται «Κομμουνιστικά» (π.χ. Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας).
Στον σοσιαλισμό έχει ασκηθεί κριτική από διαφορετικές οπτικές γωνίες και ακριβώς επειδή υπάρχουν πολλά μοντέλα σοσιαλισμού, η κριτική αυτή έχει, κατά περίπτωση, εστιάσει σε κάποιο από τα συγκεκριμένα είδη σοσιαλισμού. Έτσι, στον σοσιαλισμό έχει ασκηθεί κριτική από φιλελεύθερους και συντηρητικούς αναλυτές, ή και από σοσιαλιστές αντίθετους με τις ήδη εφαρμοσμένες, υπαρκτές εκδοχές σοσιαλισμού, η οποία μπορεί να διακριθεί σε δύο κατηγορίες: κριτική στον κομμουνισμό και κριτική στην σοσιαλδημοκρατία.
Η θεωρητική κριτική που έχει ασκηθεί στον κομμουνισμό μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις διαφορετικές τάσεις: κριτική στην ίδια τη σύλληψη της κομμουνιστικής κοινωνίας, κριτική στη μεταβατική «δικτατορία του προλεταριάτου» όπως αυτή εφαρμόστηκε στη Σοβιετική Ένωση και στο ανατολικό μπλοκ (εδώ συμπεριλαμβάνεται η κριτική στον λενινιστικό κεντρικό σχεδιασμό ως οικονομικό σύστημα αυτής της «μεταβατικής» περιόδου), ή κριτική στο ανατολικό μπλοκ μόνο μετά από κάποιο χρονικό σημείο (π.χ. μετά τον θάνατο του Λένιν ή μετά τον θάνατο του Στάλιν). Για περισσότερα στοιχεία κριτικής τόσο εξ αριστερών όσο και εκ δεξιών, δείτε τα άρθρα αντικομμουνισμός και λενινισμός.
Η κριτική στην σοσιαλδημοκρατία συνήθως έχει καθαρά οικονομολογικό χαρακτήρα και στηρίζεται στην έννοια της οικονομικής μεγέθυνσης υπό συνθήκες καπιταλιστικής ελεύθερης αγοράς. Η κριτική αυτή συνδέεται σε θεωρητικό επίπεδο με τον νεοφιλελευθερισμό, ή ακόμα και με τον αναρχοκαπιταλισμό. Οι υπέρμαχοι του οικονομικού φιλελευθερισμού και οι δεξιοί ελευθεριακοί θεωρούν το ηθικό δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στις αγοραίες συναλλαγές ως το κεντρικό πρόταγμα της θεωρίας τους περί ελευθερίας, και πιστεύουν ότι η οικονομική δυναμική του καπιταλισμού είναι αναλλοίωτη και απόλυτη. Για αυτούς τους λόγους, αντιλαμβάνονται την κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, τις κολεκτίβες και τον κρατικό οικονομικό ως καταπατήσεις της ελευθερίας[5][6].
Σύμφωνα με τον οικονομολόγο της Αυστριακής Σχολής Οικονομικής ΣκέψηςΛούντβιχ φον Μίζες, σε ένα οικονομικό σύστημα χωρίς νόμισμα και οικονομία της αγοράς δε θα υπάρχει τρόπος αξιολόγησης των κυριότερων αγαθών και συντονισμού της παραγωγής, συνεπώς αυτοί οι τύποι σοσιαλισμού είναι ανέφικτοι ακριβώς επειδή δεν διαθέτουν τις απαραίτητες πληροφορίες για να κάνουν πολύπλοκους υπολογισμούς[7][8]. Ένα ακόμα βασικό επιχείρημα ενάντια στα σοσιαλιστικά συστήματα που βασίζονται στον οικονομικό σχεδιασμό στηρίζεται στη χρήση σκόρπιων γνώσεων. Ο κρατικός σοσιαλισμός είναι αδύνατος κατ'αυτή την άποψη διότι η πληροφορία δεν μπορεί να συσσωρευτεί από ένα κεντρικό σώμα και να χρησιμοποιείται αποτελεσματικά για τη δημιουργία ενός σχεδίου για μιας ολόκληρης οικονομίας. Κάτι τέτοιο θα είχε ως αποτέλεσμα την αλλοίωση ή την απουσία των μηνυμάτων σε ό,τι αφορά τις τιμές[9].
Πολλές οικονομικές κριτικές του σοσιαλισμού εστιάζουν στις εμπειρίες των σχεδιασμένων οικονομιών σοβιετικού τύπου. ισχυρίζεται ότι η έλλειψη περιορισμών στον προϋπολογισμό στις επιχειρήσεις που λειτουργούν σε μια σχεδιασμένη οικονομία μειώνει τα κίνητρα αποτελεσματικής δράσης πάνω στην πληροφορία, πράγμα που χαμηλώνει την συνολική ευημερία για την κοινωνία[10].
Άλλοι οικονομολόγοι ασκούν κριτική σε μοντέλα σοσιαλισμού βασιζόμενα σε νεοκλασικά οικονομικά λόγω της εξάρτησής της από την οικονομική ισορροπία και την κατά Παρέτο αποτελεσματικότητα[11]
Δεδομένων αυτών των κριτικών, ιστορικοί όπως ο Χάουαρντ Ζιν απάντησε:
Ας μιλήσουμε για τον σοσιαλισμό. Θεωρώ σημαντική την επαναφορά της ιδέας του σοσιαλισμού στην εθνική συζήτηση εκεί που βρισκόταν στην αλλαγή του [περασμένου] αιώνα προτού του δώσει κακή φήμη η Σοβιετική Ένωση. Ο σοσιαλισμός είχε καλή φήμη σε αυτή την χώρα. Ο σοσιαλισμός είχε τον Γιουτζήν Ντεμπς. Είχε τον Κλάρενς Ντάροου. Είχε την Μαίρη Χάρις Τζόουνς. Είχε την Έμμα Γκόλντμαν. Είχε πολλά εκατομμύρια ανθρώπους να διαβάζουν σοσιαλιστικού περιεχομένου εφημερίδες σε όλη τη χώρα. Ο σοσιαλισμός ουσιαστικά έλεγε να έχουμε μια ευγενέστερη κοινωνία. Ας μοιραστούμε τα πράγματά μας. Ας έχουμε ένα οικονομικό σύστημα που να παράγει πράγματα όχι επειδή είναι προσοδοφόρα για κάποια εταιρεία, αλλά να παράγει πράγματα τα οποία χρειάζονται οι άνθρωποι. Δεν θα έπρεπε οι άνθρωποι να υποχωρούν όταν ακούν την λέξη σοσιαλισμός επειδή πρέπει να πηγαίνεις πέρα από τον καπιταλισμό[12].
↑F. A. Hayek, (1935), "The Nature and History of the Problem" and "The Present State of the Debate," om in F. A. Hayek, ed. Collectivist Economic Planning, σελ. 1–40, 201–43.
