Ο όρος επιστήμη με την ευρεία έννοια αρχικά δήλωνε το οργανωμένο σώμα της εξακριβωμένης και τεκμηριωμένης γνώσης. Ο πρώτος αυτός ορισμός διατυπώνεται στο έργο Θεαίτητος του Πλάτωνα όπου ένας από τους συνομιλητές αναφέρει ότι «έστιν ουν επιστήμη δόξα αληθής μετά λόγου», δηλαδή η επιστήμη αποτελεί βεβαιωμένη με λογικά επιχειρήματα γνώση. Πολλές από τις ανθρώπινες προκαταλήψεις γύρω από τον τρόπο που λειτουργεί το σύμπαν έχουν αμφισβητηθεί κατά καιρούς από τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις.

Στη σύγχρονη εποχή, ο όρος είναι πιο περιορισμένος και δηλώνει το σύστημα απόκτησης γνώσης με βάση την επιστημονική μεθοδολογία που βασίζεται στην επιστημονική έρευνα, καθώς και στην οργάνωση και ταξινόμηση της αποκτώμενης με αυτόν τον τρόπο γνώσης. Διακρίνουμε συνεπώς διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς που εντάσσονται συνήθως σε τέσσερις μεγάλες ομάδες, τις θετικές επιστήμες, τις εφαρμοσμένες επιστήμες, τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τις κοινωνικές επιστήμες.

• Θετικές και φυσικές επιστήμες: ασχολούνται με τη μελέτη των φυσικών φαινομένων και των τυπικών συστημάτων με βάση την παρατήρηση, το πείραμα και τη λογική.
• Κοινωνικές επιστήμες: ασχολούνται με τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της ανθρώπινης κοινωνίας, στη βάση της παρατήρησης και της λογικής.
• Ανθρωπιστικές επιστήμες: ασχολούνται με τη διερεύνηση της ανθρώπινης κατάστασης μέσω της λογικής και της τέχνης.
• Εφαρμοσμένες επιστήμες: ασχολούνται με την πρακτική επίλυση προβλημάτων μέσω συστηματικών μεθοδολογιών και την επιστημονική θεμελίωση των μεθόδων αυτών (συνήθως αποτελούν εφαρμογή κάποιων θετικών επιστημών, αλλά μπορεί να έχουν και επιρροές από τις κοινωνικές επιστήμες).

Η ταξινόμηση αυτή είναι μόνο συμβατική, ενώ δεν είναι σπάνιο ένα επιστημονικό πεδίο να συνθέτει στοιχεία από διαφορετικούς κλάδους. Όταν αυτό το γεγονός ορίζει τον χαρακτήρα του πεδίου, μιλάμε για διεπιστημονικό πεδίο, διακλαδική επιστήμη ή διεπιστήμη (π.χ. βιβλιοθηκονομία, επιστήμη συστημάτων, γνωσιακή επιστήμη κλπ).

Η επιστημονική διαδικασία είναι η συστηματική έρευνα της νέας γνώσης σε ένα σύστημα. Αυτή η συστηματική έρευνα είναι γενικώς η επιστημονική μέθοδος και το σύστημα γενικώς είναι η φύση. Επιστήμη επίσης είναι η επιστημονική γνώση που έχει συστηματικά αποκτηθεί μέσω της επιστημονικής διαδικασίας. Μερικά από τα ευρήματα της επιστήμης μπορεί να είναι εντελώς αντίθετα προς την ανθρώπινη διαίσθηση. Η ατομική θεωρία για παράδειγμα υποδηλώνει ότι ένας στερεός βράχος που εμφανίζεται ως βαρύς, σκληρός, γκρίζος κλπ. είναι στην πραγματικότητα ένας συνδυασμός από υπατομικά σωμάτια με καμία από αυτές τις ιδιότητες, τα οποία κινούνται ταχύτατα σε μία περιοχή που αποτελείται κυρίως από κενό χώρο.

Ενώ οι περιγραφές των εμπειρικών ερευνών για το φυσικό κόσμο υπάρχουν από την κλασσική αρχαιότητα (παραδείγματος χάριν, από τον Αριστοτέλη), και οι επιστημονικές μέθοδοι έχουν υιοθετηθεί από το Μεσαίωνα, η αυγή της σύγχρονης επιστήμης επισημαίνεται γενικά πίσω στην πρόωρη σύγχρονη περίοδο κατά τη διάρκεια αυτό που είναι γνωστό ως επιστημονική επανάσταση του 16ου και 17ου αιώνα.Αυτή η περίοδος χαρακτηρίστηκε από έναν νέο τρόπο παρατήρησης του φυσικού κόσμου, από το συστηματικό πειραματισμό που στόχευσε στον καθορισμό των " νόμων της φύσης" αποφεύγοντας να ασχοληθεί με τις μεταφυσικές ανησυχίες όπως την Αριστοτελική θεωρία για την αιτιότητα.

Η γρήγορη συσσώρευση της γνώσης, που έχει χαρακτηρίσει την ανάπτυξη της επιστήμης από τον 17ο αιώνα, δεν είχε εμφανιστεί ποτέ πριν από εκείνη την περίοδο. Το νέο είδος επιστημονικής δραστηριότητας προέκυψε μόνο σε μερικές χώρες της δυτικής Ευρώπης, και περιορίστηκε σε εκείνη την μικρή περιοχή για περίπου διακόσια έτη. (Από τον 19ο αιώνα η επιστημονική γνώση έχει αφομοιωθεί από τον υπόλοιπο κόσμο).

Αυτή η σύγχρονη επιστήμη αναπτύχθηκε από μια παλαιότερη και ευρύτερη επιχείρηση. Η λέξη " science" είναι από τα παλαιά γαλλικά, και συνέχεια από το λατινικό scientia που ήταν μια από διάφορες λέξεις για τη λέξη "γνώση" σε εκείνη την γλώσσα. Στα φιλοσοφικά πλαίσια,οι λέξεις "scientia" και " science" χρησιμοποιήθηκαν για να μεταφράσουν την ελληνική λέξη επιστήμη, που είχε αποκτήσει έναν συγκεκριμένο καθορισμό στην ελληνική φιλοσοφία, ειδικά ο Αριστοτέλης, ως την είχε ορίσει ως τύπο αξιόπιστης γνώσης που ενισχύεται λογικά, και μπορεί να δημιουργήσει επικοινωνία και να διδαχθεί.

Από τον Μεσαίωνα ως τον Διαφωτισμό η επιστήμη ή αλλιώς scientia συνέχισε να χρησιμοποιείται με αυτή την ευρεία έννοια μέχρι το 20ό αιώνα. Ο όρος "Science" επομένως είχε το ίδιο ευρύ νόημα που είχε και η φιλοσοφία εκείνο τον καιρό. Σε άλλες γλώσσες που είχαν επιρροές από τη λατινική, συμπεριλαμβανομένων των γαλλικών, ισπανικών, πορτογαλικών, και ιταλικών, η λέξη που αντιστοιχεί στην επιστήμη είχε επίσης αυτήν την έννοια.

Πριν από τον 18ο αιώνα, ο προτιμώμενος όρος για τη μελέτη της φύσης μεταξύ των Άγγλων ομιλητών ήταν «φυσική φιλοσοφία», ενώ άλλες φιλοσοφικές επιστήμες (π.χ., λογική, μεταφυσική, επιστημολογία, η ηθική και η αισθητική) συνήθως αναφέρονται ως "ηθική φιλοσοφία». (Σήμερα, η "ηθική φιλοσοφία" είναι περισσότερο ή λιγότερο συνώνυμη με την "ηθική".) Η επιστήμη συνδέθηκε πιο έντονα με τη φυσική φιλοσοφία σε σχέση με άλλες επιστήμες σταδιακά με την ισχυρή προώθηση της σημασίας της πειραματικής επιστημονικής μεθόδου, από ανθρώπους όπως ο Φράνσις Μπέικον (Francis Bacon). Με τον Μπέικον αρχίζει μια πιο ευρεία και ανοικτή κριτική της επιρροής του Αριστοτέλη που είχε δώσει έμφαση στη θεωρία και δεν αντιμετώπιζε τη συλλογή δεδομένων ως μέρος της ίδιας της επιστήμης. Μια αντίθετη θέση έγινε κοινή: ότι αυτό που είναι κρίσιμο για την επιστήμη στις καλύτερες στιγμές της είναι η συστηματική συλλογή σαφών και χρήσιμων ακατέργαστων δεδομένων, κάτι που είναι ευκολότερο να κάνουμε σε ορισμένους τομείς από ότι σε άλλους.

Η λέξη «επιστήμη» στα αγγλικά πάντως ακόμη χρησιμοποιούνταν κατά τον 17ο αιώνα, αναφερόμενη στην αριστοτελική έννοια της γνώσης, η οποία ήταν αρκετά ασφαλής ώστε να χρησιμοποιηθεί ως μια συνταγή για το πώς ακριβώς να εκτελεστεί μια συγκεκριμένη εργασία. Όσον αφορά στη μεταβατική χρήση του όρου «φυσική φιλοσοφία» κατά την περίοδο αυτή, ο φιλόσοφος Τζων Λοκ (John Locke) έγραψε το 1690 ότι «η φυσική φιλοσοφία δεν είναι ικανή να καθίσταται επιστήμη." Ωστόσο, μπορεί να οφείλεται στο ότι ο Λοκ δεν χρησιμοποιούσε τη λέξη "επιστήμη" με τη σύγχρονη έννοια, αλλά προτείνοντας ότι η «φυσική φιλοσοφία» δεν μπορούσε να συναχθεί κατά τον ίδιο τρόπο όπως τα μαθηματικά και η λογική.

Ο ισχυρισμός του Λοκ παρότι, από τις αρχές του 19ου αιώνα η φυσική φιλοσοφία είχε αρχίσει να διαχωρίζεται από τη φιλοσοφία, διατήρησε συχνά μια πολύ ευρεία έννοια. Σε πολλές περιπτώσεις, η επιστήμη συνέχισε να σημαίνει αξιόπιστη γνώση πάνω σε οποιοδήποτε θέμα, με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα, με την ευρεία έννοια, με σύγχρονους όρους, όπως η πολιτική επιστήμη, και η πληροφορική. Στην πιο συγκεκριμένη έννοιά της,ως φυσική φιλοσοφία συνδέθηκε με μια σειρά σαφώς καθορισμένων νόμων (ξεκινώντας με τους νόμους του Γαλιλαίου, τους νόμους του Κέπλερ, και τους νόμους του Νεύτωνα για την κίνηση), έγινε πιο δημοφιλής, να αναφερθώ στη φυσική φιλοσοφία, όπως οι φυσικές επιστήμες. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, εξάλλου, υπήρξε αυξημένη τάση να συνδέουν την επιστήμη με τη μελέτη του φυσικού κόσμου (δηλαδή, το μη-ανθρώπινο κόσμο). Η κίνηση αυτή άφησε μερικές φορές τη μελέτη της ανθρώπινης σκέψης και της κοινωνίας (αυτό που θα ονομαστεί αργότερα κοινωνική επιστήμη) σε ένα γλωσσικό κενό από το τέλος του αιώνα και στη συνέχεια του επόμενου

Μέσα από τον 19ο αιώνα, πολλοί αγγλόφωνοι διαφοροποιούσαν την επιστήμη (δηλαδή, τις φυσικές επιστήμες) από όλες τις άλλες μορφές γνώσης με διάφορους τρόπους. Η πλέον γνωστή έκφραση-«επιστημονική μέθοδος», η οποία αναφέρεται στην περιοριστικό μέρος για το πώς κάνεις ανακαλύψεις στη φυσική φιλοσοφία, ήταν σχεδόν αχρησιμοποίητη μέχρι τότε, αλλά διαδόθηκε μετά το 1870, αν και υπήρξε σπάνια συνολική συμφωνία για το τι ακριβώς θα συνεπαγόταν. Ο όρος «επιστήμονας» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1834 από τον Ουίλιαμ Χιούελ σε ένα άρθρο του για την Μαίρη Σόμερβιλ,^[1] μία Σκωτσέζα ερευνήτρια που στα βιβλία της συγκέντρωνε και συνέθετε τους μέχρι τότε ξεχωριστούς και απομονωμένους κλάδους των μαθηματικών, της αστρονομίας, της γεωλογίας, της φυσικής και της χημείας σε ένα πρωτότυπο και εμπνευσμένο σύνολο. Ο Χιούελ αισθάνθηκε την ανάγκη να δημιουργήσει μία νέα λέξη για να περιγράψει την Σόμερβιλ, όχι μόνο γιατί η φράση "άνθρωπος της επιστήμης" (man of science) που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε δεν ταίριαζε στο φύλο της, αλλά και γιατί η σκέψη της ήταν τόσο πρωτότυπη και "ολιστική" που έπρεπε να εφεύρει έναν άλλο όρο για να την περιγράψει.^[1] Η λέξη "επιστήμονας" μάλιστα δεν είχε ουδέτερο χαρακτήρα όπως σήμερα αλλά αποσκοπούσε, όπως είπε ο Χιούελ, στο να περιγράψει την "ιδιαίτερη διαφώτιση του γυναικείου νου" στο να συνθέτει διαφορετικούς τομείς σε μία ολική επιστήμη.^[2] Από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα όμως και μετά η λέξη άρχισε να χρησιμοποιείται γενικά. Ό,τι οι άνθρωποι πραγματικά εννοούσαν με αυτούς τους όρους αρχικά, περιέγραφαν τελικά την επιστήμη, με τη στενή έννοια της συνήθους χρήσης της επιστημονικής μεθόδου και τη γνώση που προέρχεται από αυτή, σαν κάτι το οποίο διακρίνεται από όλες τις άλλες σφαίρες της ανθρώπινης προσπάθειας.

Μέχρι τον 20ό αιώνα, η σύγχρονη αντίληψη της επιστήμης ως ένα ιδιαίτερο είδος γνώσης για τον κόσμο, που ασκείται από μια ξεχωριστή ομάδα και να πραγματοποιείται μέσα από μια μοναδική μέθοδο, ήταν ουσιαστικά σε ισχύ. Χρησιμοποιήθηκε για να δώσει νομιμότητα σε διάφορους τομείς, μέσα από τέτοιους τίτλους όπως «επιστημονική» ιατρική, μηχανική, διαφήμιση, ή μητρότητα. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, η σχέση μεταξύ επιστήμης και τεχνολογίας έγινε επίσης όλο και πιο ισχυρή. Όπως εξηγεί ο Martin Rees, η πρόοδος στην επιστημονική γνώση και στην τεχνολογία έχουν συνεργατική και ζωτικής σημασίας σχέση η μία για την άλλη.

Ο Ρίτσαρντ Φάινμαν (Richard Feynman) περιέγραψε την επιστήμη κατά τον ακόλουθο τρόπο για τους μαθητές του: "Η αρχή της επιστήμης, ο ορισμός, σχεδόν, είναι το εξής: Η δοκιμασία όλων των γνώσεων είναι πειραματισμός.Το πείραμα είναι ο μόνος κριτής της επιστημονικής "αλήθειας". Αλλά ποια είναι η πηγή της γνώσης; Από που προέρχονται οι νόμοι που πρέπει να δοκιμαστούν; Το πείραμα, από μόνο του, βοηθά στην παραγωγή αυτών των νόμων, υπό την έννοια ότι μας δίνει εναύσματα. Αλλά αυτό που χρειάζεται επίσης είναι φαντασία για να δημιουργηθούν από αυτά τα εναύσματα για τις μεγάλες γενικεύσεις.

Ο Φάινμαν έδωσε βαρύτητα κάνοντας διαλέξεις για να ξεχωρίσει την επιστημονική διαδικασία από την επιστήμη. Υποστήριζε πως η επιστημονική διαδικασία παράγει «ειδικούς» χωρίς γνώση, όταν ακολουθείται χωρίς το πνεύμα της επιστήμης που είναι η πρόκληση της εκάστοτε εκδοχής της αλήθειας την οποία υποστηρίζουν οι «ειδικοί». Με τη λογική αυτή του Νομπελίστα Φυσικού, κυρίαρχο ρόλο στην επιστήμη παίζει η αμφισβήτηση των απόψεων των «αυθεντιών» και η εμπιστοσύνη στην «κοινή αίσθηση» και τη «νοημοσύνη της φυσικότητας».^[3]

• Μαθηματικά
• Πληροφορική
• Λογική
• Στατιστική

• Φυσική
• Επιστήμες σύμπαντος
  • Αστρονομία
  • Κοσμολογία
• Γεωεπιστήμες
• Περιβαλλοντικές επιστήμες
• Χημεία
• Βιολογία (Επιστήμη ζωής)
  • Ανατομία
  • Γενετική

• Επιστήμη μηχανικών
• Επιστήμες διοίκησης
• Επιστήμες υγείας:
  • Ιατρική
  • Νοσηλευτική
  • Οδοντιατρική
  • Φαρμακευτική
  • Κτηνιατρική
  • Φυσικοθεραπεία
• Γεωεπιστήμες:
  • Γεωλογία
  • Γεωδαισία
  • Γεωφυσική
  • Εδαφολογία
  • Ηφαιστειολογία
  • Μετεωρολογία
  • Παγετωνολογία
  • Υδρολογία
  • Φυσική Γεωγραφία
  • Ωκεανογραφία

• Περιβαλλοντικές Επιστήμες

• Ψυχολογία
• Παιδαγωγική
• Ανθρωπολογία
• Κοινωνιολογία
• Νομική
• Πολιτικές επιστήμες
• Οικονομικές Επιστήμες
• Γεωγραφία

• Φιλοσοφία
• Φιλολογία
• Ιστορία
• Αρχαιολογία
• Θρησκειολογία
• Θεολογία

• Bunge, Mario, «Ἡ φύση τῆς Ἐπιστήμης», Δευκαλίων, 16 (1976), σσ. 351-363
• Hempel, Carl G., «Ἐπιστημονικὴ ἐξήγηση», Δευκαλίων, 16 (1976), σσ. 390-398

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   επιστήμη

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Επιστήμη

• On Being a Scientist (Η Έννοια του Επιστήμονα), USA National Academy of Sciences, 1989, National Academy Press, Washington, D.C., 1989 (Αγγλικά) (pdf)
• Openscience.gr Μια ελληνική διαδικτυακή πύλη για την επιστήμη