Ο Αβραάμ Ελιέζερ Μπεναρόγια ή Μπεν Αρόγια (εβραϊκά: אברהם בן-ארויה, ισπανοεβραϊκά: Abrahán Eliezer Benarroya,βουλγαρικά: Аврам Елиезер Бенароя, τουρκικά: Avram Benaroya, Λομ, 1887 – Χολόν, 16 Μαΐου 1979) ήταν Εβραίος συνδικαλιστής, δημοσιογράφος και πολιτικός, ο οποίος έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ελλάδα.
Γεννήθηκε στο Λομ της Βουλγαρίας, αλλά λίγες εβδομάδες μετά οι γονείς του μετακόμισαν στο γειτονικό Βίντιν (Βιδίνιο). Ως νέος έζησε επίσης για μικρές περιόδους στο Βελιγράδι και την Φιλιππούπολη. Το 1908 μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρξε ένας από τους πρώτους εκπροσώπους του σοσιαλιστικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο. Πρωταγωνίστησε στην ίδρυση της εργατικής οργάνωσης Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη, του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) και της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδας.
Διαγράφηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα το 1924 με την κατηγορία του «οπορτουνισμού». Έκτοτε δραστηριοποιήθηκε στις τάξεις σοσιαλιστικών κομμάτων, τα οποία δεν είχαν σημαντική εκλογική επιτυχία. Κατά την Κατοχή, συνελήφθη από τους Γερμανούς και κρατήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Το 1953 μετανάστευσε στο Ισραήλ, όπου και πέθανε το 1979.
Νεανικά χρόνια
Ο Αβραάμ Μπεναρόγια γεννήθηκε στο Λομ της Βουλγαρίας το 1887 στην ισπανοεβραϊκής (σεφαρδίτικης) καταγωγής οικογένεια του μικροέμπορου Ελιέζερ Μπεναρόγια.[3] Λίγες εβδομάδες μετά την γέννησἠ του, οι γονείς του μετακόμισαν στο γειτονικό Βίντιν, όπου ο πατέρας του άνοιξε παντοπωλείο. Ήταν το πρώτο από τα έξι παιδιά της οικογένειας και κατά τον ίδιο, μικροκαμωμένος αλλά με αρχηγικές τάσεις.[4] Για μια διετία (1907–1908), εργάστηκε ως δασκάλος σε εβραϊκό σχολείο στην Φιλιππούπολη. Τον ίδιο καιρό άρχισε να ασχολείται με το εργατικό κίνημα ως μέλος του Βουλγαρικού Σοσιαδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος («στενοί σοσιαλιστές»), δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο με θέμα το εβραϊκό ζήτημα σε μια σοσιαλιστική δημοκρατία[5] και εγκατέλειψε τις σπουδές που είχε ξεκινήσει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου.[6] Μετά το Κίνημα των Νεότουρκων το 1908, εργάστηκε ως τυπογράφος και κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα.[7]
Με την εγκατάστασή του στη Θεσσαλονίκη, άρχισε να εργάζεται σε καπναποθήκες και αναμείχθηκε ενεργά σε όλες τις εκδηλώσεις και δραστηριότητες της εκεί ισραηλιτικής κοινότητας, για να αναδειχθεί πολύ γρήγορα σε ηγετικό στέλεχος. Υπήρξε ο πρωτεργάτης της ίδρυσης της εργατικής οργάνωσης Φεντερασιόν (Federasion Sosialista Lavoradera de Saloniko).[8] Επίσης, αρχικά ο Μπεναρόγια και οι ομοϊδεάτες του είδαν με συμπάθεια το κίνημα των Νεοτούρκων. Η βοήθεια που έδωσαν στο τουρκικό εθνικιστικό κίνημα ήταν έμπρακτη λαμβάνοντας μέρος στην επιθετική πορεία των Νεότουρκων προς την Κωνσταντινούπολη ενάντια στο σουλτάνο.[9] Στη συνέχεια, λόγω των περιορισμών που έθεσαν οι τουρκικές Αρχές προκειμένου να περιορίσουν το εργατικό κίνημα, αποστασιοποιήθηκαν από την Επιτροπή Ένωσης και Προόδου και ο ίδιος βρέθηκε στη φυλακή.[10]
Τον Νοέμβριο του 1910 και τον Ιούνιο του 1911 οι οθωμανικές Αρχές εξόρισαν τον Μπεναρόγια στην Σερβία, με την κατηγορία της συνωμοσίας για τη δολοφονία του σουλτάνου Μωάμεθ Ε΄, όταν ο τελευταίος θα επισκέπτονταν τη Θεσσαλονίκη, και τον Φεβρουάριο του 1912 τον εξόρισαν στην Αθήνα.[11][12] Από την Αθήνα, ο Μπεναρόγια ταξίδεψε στην Γαλλία και εκεί συνάντησε τον σοσιαλιστή πολιτικό Ζαν Ζωρές, με τον οποίο συζήτησε για το εργατικό κίνημα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.[11]
Όταν η Μακεδονία ενσωματώθηκε στην Ελλάδα στα τέλη του 1912, ο Μπεναρόγια, ως ηγέτης της Φεντερασιόν, πρωταγωνίστησε στο ελληνικό εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα. Το 1914, μετά από μια εικοσαήμερη μαχητική απεργία καπνεργατών εκτοπίσθηκε μαζί με τον Σαμουέλ Γιονά στη Νάξο,[13] για δυόμισι περίπου χρόνια, ενώ το 1915 έθεσε υποψηφιότητα για την ελληνική Βουλή ως εκπρόσωπος της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης, συνεργαζόμενος με το φιλομοναρχικό Κόμμα Εθνικοφρόνων του Δημητρίου Γούναρη.[14]
Στην ηγεσία της ΓΣΕΕ και του ΣΕΚΕ
Ο Μπεναρόγια πρωταγωνίστησε στη δημιουργία της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος και του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (ΣΕΚΕ, μετέπειτα ΚΚΕ) στον Πειραιά τον Νοέμβριο του 1918. Στο ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ (4–10 Νοεμβρίου[15]), ήταν ο επικεφαλής της κεντρώας ιδεολογικοπολιτικής τάσης και προσπάθησε να ισορροπήσει τις θέσεις μεταξύ των δύο άλλων ακραίων τάσεων. Ήταν μέλος της εξελεγκτικής επιτροπής του συνεδρίου. Η πείρα του και ο σεβασμός των συνέδρων στο πρόσωπό του ήταν πολύ σημαντικά για τις εργασίες του συνεδρίου.[16]
Στις 4 Ιουλίου 1919 ο Μπεναρόγια συνελήφθη και εκτοπίσθηκε στη Φολέγανδρο μαζί με την ηγετική ομάδα της ΓΣΕΕ, που την αποτελούσαν οι Αχ. Χατζημιχάλης, Η. Δελαζάνος, Ευ. Ευαγγέλου και ο ίδιος. Ακολούθησε η πρώτη διήμερη πανελλαδική πολιτική απεργία, στις 8 και 9 Ιουλίου 1919, με αίτημα την επιστροφή τους από την εξορία.[17]
Ο Μπεναρόγια, όπως και το ΣΕΚΕ, τάχθηκε ενάντια στην Μικρασιατική Εκστρατεία, χαρακτηρίζοντάς την τυχοδιωκτική περιπέτεια και έλαβε ενεργό μέρος σε κινητοποιήσεις κατά αυτής. Στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 έστρεψε όλη την ισραηλιτική κοινότητα και όχι μόνο κατά του Βενιζέλου και της πολιτικής του για συνέχιση του πολέμου στη Μικρά Ασία, συμμαχώντας με την μοναρχική Ηνωμένη Αντιπολίτευση του Δ. Γούναρη. Στα απομνημονεύματά του, υπερβάλλοντας για τις συνέπειες της δράσης των αντιπολεμικών κομματικών πυρήνων στο μικρασιατικό μέτωπο,[18] ο Μπεναρόγια υποστήριξε ότι «η απεργία του στρατού στο μέτωπο έλυσε τη μικρασιατική τραγωδία».[19]
Ο Αβραάμ Μπεναρόγια (πρώτος αριστερά από το άτομο με την εφημερίδα) και άλλα εργατικά στελέχη φυλακισμένοι μετά τις ταραχές που ακολούθησαν εργατική διαδήλωση στον Βόλο, στις 15 Φεβρουαρίου 1921.
Τον Φεβρουάριο του 1921 πρωτοστάτησε σε εργατική συγκέντρωση στον Βόλο, η οποία κατέληξε σε εκτεταμένα επεισόδια και συλλήψεις.[20][21] Μεταξύ των συλληφθέντων για τα «φεβρουαριανά» ήταν και ο ίδιος. Προφυλακίστηκε και παρέμεινε φυλακισμένος επί περίπου δύο χρόνια, γεγονός που τον ανάγκασε να παρακολουθεί από μακριά διάφορες κομματικές διεργασίες που ακολούθησαν.[22]
Στις 6 (19) Φεβρουαρίου 1922 συνήλθε η Α΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΣΕΚΕ. Εκεί ο Μπεναρόγια, μαζί με τους Γιάννη Κορδάτο και Γιώργο Γεωργιάδη, υποστήριξε τη γενικότερη αναθεώρηση της γραμμής του Κόμματος, με την εγκατάλειψη των επαναστατικών του θέσεων. Συμμαχώντας μαζί με τους Νίκο Δημητράτο, Αριστοτέλη Σίδερη και Αλβέρτο Κουριέλ, επέτυχε να υιοθετήσει το Κόμμα τη θέση της «μακράς νομίμου υπάρξεως».[23] Η θέση αυτή ανατράπηκε στο 1ο Έκτακτο Συνέδριο του ΣΕΚΕ τον Νοέμβριο του 1922 και οι εισηγητές της τέθηκαν στο περιθώριο από την αριστερή δυναμική πτέρυγα των Παλαιών Πολεμιστών που είχαν επιστρέψει στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και είχαν ενταχθεί στο Κόμμα.[24]
Η πορεία του εκτός του ΚΚΕ
Το 1923 ο Μπεναρόγια και πολλά στελέχη της ιδρυτικής γενιάς του ΣΕΚΕ διαγράφηκαν από το Κόμμα ως «δεξιά οπορτουνιστικά στοιχεία», γιατί θεωρούσαν πως δεν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για επαναστατική δράση του εργατικού κινήματος.[25] Η διαγραφή επικυρώθηκε από το Εθνικό Συμβούλιο του ΣΕΚΕ τον Φεβρουάριο του 1924[26] προκαλώντας την έντονη δυσαρέσκεια του Βούλγαρου κομμουνιστή ηγέτη Γκεόργκι Δημητρόφ.[27]
Μετά τη διαγραφή του, συνεργάστηκε με τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Παπαναστασίου για τη νομοθέτηση της προστασίας του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Ελλάδα, όμως η κυβέρνηση Παπαναστασίου έπεσε σύντομα και έτσι δεν προχώρησε η συνεργασία.[28] Επίσης προσπάθησε, μαζί με τον Αριστοτέλη Σίδερη και τον Νίκο Δημητράτο να ιδρύσει σοσιαλιστικό κόμμα.[29] Αλλά και η κίνηση αυτή δεν τελεσφόρησε και έτσι ο Μπεναρόγια στη συνέχεια περιθωριοποιήθηκε.
Στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940–1941, έχασε τον πρωτότοκο γιο του Λάζαρο.[30] Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί συνέλαβαν την γυναίκα του και την έστειλαν σε στρατόπεδο εξόντωσης, απ' όπου δεν ξαναγύρισε ποτέ. Ο δεύτερος γιος του, ο Μάριος, φυγαδεύτηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ ο ίδιος ο Αβραάμ Μπεναρόγια συνελήφθη και κρατήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία επί ενάμιση χρόνο.[31][32] Απελευθερώθηκε από τους συμμάχους και το 1945 και επέστρεψε στην Ελλάδα. Αναμίχθηκε και πάλι με την πολιτική, συνεργαζόμενος με το σοσιαλιστικό κόμμα των Α. Σβώλου, Η. Τσιριμώκου και Καζαντζάκη.[7]
Στο Ισραήλ
Αν και ήταν σημαντικό στέλεχος της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, για πολλά χρόνια, ο Μπεναρόγια ήταν αντίθετος με το σιωνιστικό όραμα της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου εβραϊκού κράτους. Θεωρούσε πως η δημιουργία του Ισραήλ δεν είχε νόημα όταν η κοινωνία προχωρούσε σε σοσιαλιστική αλλαγή.[13][31][33]
Παρ' ολους τους ενδοιασμούς του, το 1952 έκανε ένα αναγνωριστικό ταξίδι στο νεοσύστατο τότε κράτος του Ισραήλ. Τον επόμενο χρόνο (1953), μετανάστευσε και εγκαταστάθηκε μόνιμα για το υπόλοιπο της ζωής του στο Τελ Αβίβ. Συνέχισε όμως να έχει συχνές επαφές με την Ελλάδα.[34]
Το 1975 κυκλοφόρησαν σε τόμο οι αναμνήσεις του από την αρχική φάση οργάνωσης του ελληνικού εργατικού κινήματος, με τίτλο Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου. Το κείμενο αυτό είχε πρωτοδημοσιευθεί σε συνέχειες το 1931 στην εφημερίδα Ταχυδρόμος της Θεσσαλονίκης.[35] Παρέμεινε πάντα σφοδρός επικριτής της ΕΣΣΔ.[31]
Μετά τον πόλεμο και πριν την μετακόμιση στο Ισραήλ, ο Μπεναρόγια νυμφεύθηκε σε δεύτερο γάμο την Ευθυμία Αζουρβί από την Λάρισα και απέκτησε άλλους δύο γιους, τον Ελιέζερ ή Έλι ή Λάζαρο και τον Ηλία.[31] Ο Ελιέζερ έγινε επιχειρηματίας στις Ηνωμένες Πολιτείες.[34] Έζησε φτωχικά ως περιπτεριούχος και με μικρή σύνταξη που λάβαινε από το ελληνικό κράτος. Πέθανε το 1979 σε ηλικία 92 ετών.
↑Μπεναρόγια (1979α). Σε άλλες δημοσιεύσεις αναφρέρεται ότι γεννήθηκε στο γειτονικό Βίντιν (Νούτσος (2003), σελ. 261) ή ακόμα ότι γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και μεγάλωσε στη Βουλγαρία (Marketos, 1999). Ο ίδιος έγραψε σε άρθρο του το 1949 πως ήταν «γέννημα-θρέμμα της Θεσσαλονίκης» ("I am a native of Saloniki and became 'converted' to socialism in Bulgaria, joining the 'narrow' wing": Benaroya 1949, σελ. 70-71). Η αρχική υπηκόοτητα του Μπεναρόγια, αν ήταν δηλαδή Βούλγαρος ή Οθωμανός πολίτης, απασχόλησε τις οθωμανικές Αρχές της εποχής όταν θέλησαν να τον διώξουν από την Θεσσαλονίκη, αλλά δεν κατέληξαν σε συμπέρασμα (Ilicak 2002).
Δημητρίου, Μιχάλης (5 Νοεμβρίου 1978). «Ο Μπεναρόγια μετά 55 χρόνια σιωπής αφηγείται σήμερα στο "Βήμα" τα πρώτα βήματα του σοσιαλισμού στην Ελλάδα». Τα Νέα (Αθήνα): 10.
Δημόγλου, Αίγλη, επιμ. (1999). Βόλος, ένας αιώνας: Από την ένταξη στο ελληνικό κράτος (1881), έως τους σεισμούς (1955). Βόλος: Εκδόσεις Βόλος. ISBN9789607797070.
Ελεφάντης, Άγγελος (Ιούνιος-Ιούλιος 1979). «Αβραάμ Μπεναρόγια: δεξιός οπορτουνιστής ή επαναστάτης;». Ο Πολίτης (Αθήνα) (27): 54-56.
Ιστορικό Τμήμα της ΚΕ του ΚΚΕ (2008). Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ. Α΄ τόμος: 1918-1949 (5η έκδοση). Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή. ISBN978-960-224-759-4.
Μαραντζίδης, Νίκος (2023). Στη σκιά του Στάλιν: Μια παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού. Μτφρ. Γεμελιάρης, Χρήστος Η. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN9789602219935.
Μπεναρόγια, Αβραάμ (21 Μαΐου 1979). «Το ταξίδι της ζωής μου». Τα Νέα (Αθήνα): 11.
Μπεναρόγια, Αβραάμ (22 Μαΐου 1979). «Το ταξίδι της ζωής μου». Τα Νέα (Αθήνα): 13.
Μπεναρόγια, Αβραάμ (1986). Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου. Αθήνα: Κομμούνα.
Νούτσος, Παναγιώτης (2003). «Η σοσιαλιστική σκέψη: Από την επίκληση του Ρήγα στην ενηλικίωση του ΚΚΕ». Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000. 6. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ISBN960-406-545-9.
Ilicak, H. Sükrü (2002). «Jewish socialism in Ottoman Salonica» (στα αγγλικά). Southeast European and Black Sea Studies2 (3): 115-146. doi:10.1080/14683850208454706.
Marketos, Spyros (άνοιξη 1999). «Avraam Benaroya and the impossible reform» (στα αγγλικά). Justice (Tel Aviv): 38-43.
Νούτσος, Παναγιώτης (1990). «Για τη Φεντερασιόν και τον Α. Μπεναρόγια». Θεωρία και Κοινωνία (1): 190-203.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Το ψηφιοποιημένο αρχείο του Αβραάμ Μπεναρόγια, στη Βιβλιοθήκη Γιουνούς και Σοράγια Ναζαριάν του Πανεπιστημίου της Χάιφας. Στα Εβραϊκά με τεκμήρια στα Ελληνικά και σε άλλες γλώσσες.
.jpg)