Wykopaliska archeologiczne świadczą o pojawieniu się na tym terenie pierwszych grup ludzkich w środkowej epoce kamiennej – mezolicie (8000–2500 lat p.n.e.). Z epoki tej pochodzi m.in. osada wydmowa z Tarnowej pod Pyzdrami, stąd w archeologii stosuje się określenie „kultura tarnowska”. Ciągłość osadnictwa potwierdzają znaleziska z epoki brązu i żelaza. Nieopodal Wrześni znajduje się Giecz – jeden z najważniejszych w średniowieczu grodów książęcych i siedziba kasztelanii. Za czasów Bolesława Chrobrego, według Galla Anonima gród skupiał 2300 wojowników. Coraz głośniej mówi się też o grodzisku w Grzybowie – wiosce położonej między Wrześnią a Gnieznem. Gród ma imponujące wymiary (4,7 hektara), a jego położenie blisko Gniezna, Giecza i Ostrowa Lednickiego świadczy o tym, iż musiał pełnić ważną rolę w okresie formowania się państwa polskiego. Najstarsze materiały dendrologiczne datuje się na rok 923.
Pierwsza wzmianka o Wrześni pochodzi z 1256. Lokacja miasta nastąpiła w połowie XIV w. Od 1314 miasto leżało w województwie kaliskim. Miasto rozwinęło się na planie owalnicy wzdłuż traktu handlowego łączącego Kalisz z Gnieznem, opodal skrzyżowania ze szlakiem Poznań – Łęczyca. Korzystne położenie miasta sprzyjało rozwojowi handlu i rzemiosła.
W czasie wojny trzynastoletniej Września wystawiła w 1458 roku 15 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku[4]. W 1580 było tu 60 rzemieślników. Podczas wojny szwedzkiej w 1656 miasto zostało poważnie zniszczone.
Międzynarodową uwagę przyciągnął strajk dzieci we Wrześni, który rozpoczął się 20 maja 1901 roku, po tym jak niemiecki nauczyciel wymierzył karę cielesną dzieciom za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii. Zastrajkowało wówczas 118 uczniów i uczennic. Ich rodziców władze niemieckie ukarały więzieniem. Za przykładem dzieci wrzesińskich poszli uczniowie w innych szkołach zaboru pruskiego. W 1906 opór dzieci, podtrzymywany przez rodziców, przybrał postać powszechnego strajku. W fazie największego jego nasilenia strajkowało ok. 75 tys. dzieci w ok. 800 szkołach (na łączną liczbę 1100 szkół).
W 1905 w mieście (noszącym wówczas nazwę Wreschen) mieszkało 7007 osób, w tym 65,4% Polaków, 28,9% Niemców i 5,5% Żydów[5], natomiast w całym ówczesnym powiecie wrzesińskim Polacy stanowili 85,6% (1890). Ponad stuletnie panowanie pruskie zakończył wybuch powstania wielkopolskiego. Po rozbrojeniu garnizonu pruskiego 28 grudnia 1918. Września powróciła pod władzę polską.
W latach międzywojennych Września była miastem handlowo-rzemieślniczym, zamieszkanym przez Polaków, Żydów i Niemców. W związku z tym w mieście istniały wówczas: kościół rzymskokatolicki, kościół ewangelicki i synagoga. W tym okresie na terenie Wrześni działało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
1 września 1939 bombowce hitlerowskie zburzyły cukrownię. 5 września Niemcy zbombardowali węzeł kolejowy we Wrześni, strategiczny punkt, gdyż krzyżowały się tu i łączyły linie wschód-zachód (Warszawa-Poznań) oraz północ-południe (Gdynia-Katowice). Miasto zajęli Niemcy i włączyli w obszar Kraju Warty. W latach 1939–1941 z miasta wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. 22 stycznia 1945 do miasta wkroczyli żołnierze 1 Gwardyjskiej Armii Pancernej generała Michaiła Katukowa, kończąc tym samym okres niemieckiej okupacji[6].
Okres powojenny
Po wojnie nastąpiła intensywna rozbudowa i modernizacja przemysłu, gospodarki komunalnej, zaplecza socjalnego i kulturalnego, szkolnictwa i węzła komunikacyjnego. Powstała m.in. fabryka głośników Tonsil, zakłady zielarskie Herbapol, zakłady automatyki Mera-Zapmont oraz produkujące silniki elektryczne zakłady Mikroma[7]. Powstały osiedla o zabudowie blokowej oraz willowej. Utworzono Jezioro Wrzesińskie – zalew na rzece Wrześnicy (26 ha, 3 km dł.), a przy nim niewielki ośrodek wypoczynkowy. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.
W 2014 roku w Białężycach pod Wrześnią rozpoczęła się budowa fabryki samochodów koncernu Volkswagena[8]. Pierwsze samochody zjechały z linii produkcyjnej pod koniec 2016[9].
Komunikację autobusową w mieście i powiecie zapewniał lokalny oddział PKS Gniezno. Można spotkać tu także autobusy PKS Poznań, PKS Łódź, PKS Turek, PKS Włocławek, PKS Konin i inne.
Września posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Poznaniem, Gnieznem, Krakowem, Łodzią, Koninem, Turkiem, Włocławkiem, Szczecinem, Kielcami, Kaliszem i inne. Najważniejsze kierunki lokalne to Słupca, Miłosław, Pyzdry, Orzechowo, Witkowo, Czerniejewo i Środa Wielkopolska. Autobusy lokalne nie kursują w niedziele i święta.
W październiku 2017 roku w mieście ponownie uruchomiono komunikację miejską, realizowaną w postaci bezpłatnej linii obsługiwanej przez autobus elektryczny[13].
Zespół keyboardowo-akordeonowy „Muzykujące Skrzaty”[17]
Media lokalne
„Wieści z Ratusza” – dwutygodnik, biuletyn informacyjny Urzędu Miasta i Gminy we Wrześni, ukazujący się na terenie gminy Września. Redakcja mieści się w budynku wrzesińskiego ratusza, przy ulicy Ratuszowej 1. Oprócz wersji papierowej dwutygodnik ukazuje się również online w formacie PDF. Dystrybuowany jest bezpłatnie. Redaktorem naczelnym czasopisma jest Tadeusz Świątkiewicz[18][19]
„Przegląd Powiatowy” – Biuletyn Informacyjny Starostwa Powiatowego we Wrześni
Początki harcerstwa we Wrześni datowane są na 1917. Tradycyjnie hufiec nosi imię Dzieci Wrzesińskich[20] – upamiętniające strajk dzieci wrzesińskich z 1901. Kilkakrotnie likwidowany, do 2011 w ramach Hufca ZHP Poznań-Rejon. Odbudowany na bazie szczepu, a później związku drużyn „Wrzos”, do czego bezpośrednio przyczyniło się stworzenie 6 Wrzesińskiego Szczepu Harcerskiego ‘Feniks’.
Stowarzyszenie Projekt Września
Założone w 2015 roku. Zajmuje się głównie tematami dotyczącymi komunikacji, transportu, gospodarki przestrzennej, przyrody i lokalnej historii. Od 2016 pełni funkcję społecznego opiekuna zabytków.
↑Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.
↑Na podstawie danych ze spisu powszechnego z 1905, według deklarowanego języka ojczystego i religii; część ludności zadeklarowała więcej niż jeden język ojczysty, Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. Heft V. Provinz Posen, Berlin 1908.
.jpg)
_WK13.jpg)
