Rekonstrukcja – odtworzenie zniszczonego, zabytkowegobudynku lub jego nieistniejących już detali do stanu sprzed zniszczenia, które dokonywane jest na podstawie zachowanych planów, projektów, fotografii lub szkiców. Może towarzyszyć konserwacji zabytków, gdy wymaga tego potrzeba zachowania większej części oryginalnych elementów (np. rekonstrukcja części pieca w obozie Auschwitz-Birkenau). Rekonstrukcji poddawane są obiekty (oprócz budynków mogą to być również np. pomniki) o dużej wartości historycznej, kulturowej, krajobrazowej, estetycznej lub duchowej i symbolicznej dla społeczeństwa. Po częściowych rekonstrukcjach dokonywanych w XIX wieku, jak np. niektóre zabudowania zamku w Malborku, czy elementy średniowiecznych fortyfikacji miasta Carcassonne za pierwszą kompletną rekonstrukcję można uznać odbudowanie dzwonnicy na Placu Św. Marka w Wenecji, która zawaliła się w 1902 roku. Kolejne rekonstrukcje prowadzono po zniszczeniach I wojny światowej (np. Sukiennice w Ypres).
Szczególne znaczenie zagadnienie rekonstrukcji zniszczonych zabytków zaczęło mieć po zakończeniu II wojny światowej. Jan Zachwatowicz 1 września 1945 roku na Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Sztuki powiedział:
Nie mogąc się zgodzić na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom, jeśli nie autentyczną, to przynajmniej dokładną formę tych pomników, żywą w pamięci i dostępną w materiałach. (...) Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga się odbudowy tego, co nam zniszczono, odbudowy pełnej, świadomej tragizmu popełnionego fałszu konserwatorskiego[1].
Przykładem rekonstrukcji związanych z przywracaniem struktury architektonicznej zniszczonej w wyniku działań wojennych było odbudowanie Starego Miasta w Warszawie w latach 1948–1953, a także w późniejszych latach Długiego Targu w Gdańsku, Starego Miasta w Poznaniu, Starego Miasta we Wrocławiu, zamku w Szczecinie i zamku w Malborku. W latach 1971–1974 odbudowano Zamek Królewski w Warszawie, co spotkało się z uznaniem UNESCO, które odbudowany zespół warszawskiego Starego Miasta i zamku wpisało w 1980 roku na Listę Światowego Dziedzictwa. Rekonstrukcje dokonywane na terenie Warszawy odwoływały się również do kształtu wcześniejszego niż stan sprzed zniszczenia (np. Pałac Biskupów Krakowskich w Warszawie). Pomimo kładących nacisk na ochronę autentyzmu substancji zabytkowej zapisów Karty Weneckiej (w szczególności jej interpretowanego jako zakaz rekonstrukcji artykułu 9., postulującego zastępowanie rekonstrukcji stosowaniem formy, materiałów i technologii charakterystycznych dla danego czasu powstania[2][3]), a także krytyki realizowania rekonstrukcji przez zwolenników budowy obiektów wyłącznie w stylach współczesnych zarzucających „fałszowanie historii”, rekonstrukcje są prowadzone nieprzerwanie w wielu europejskich krajach szczególnie od zakończenia II wojny światowej, podczas której zniszczono budynki o ogromnym znaczeniu duchowym, krajobrazowym i kulturowym dla społeczeństw europejskich. Po 1990 roku szczególnie dużo rekonstrukcji zniszczonych budynków prowadzonych jest w Niemczech, pomimo tego, że od ich zburzenia minęło ponad pół wieku (np. zamek w Berlinie, kamienice przy Neumarkt w Dreźnie, kamienice staromiejskie we Frankfurcie nad Menem). Prowadzone są także rekonstrukcje budynków zniszczonych kilkaset lat temu, mających znaczenie emocjonalne dla społeczności, jak np. będący w ruinie od XVII wieku zamek w Trokach czy zniszczony w XVIII wieku Zamek Dolny w Wilnie. Ze względu na elementy emocjonalne oraz tożsamościowe, rekonstrukcja jest uważana za najbardziej polityczny spośród wszystkich modeli zagospodarowania przestrzeni historycznej. Decyzja o rekonstrukcji jest w zasadzie synonimem decyzji politycznej, podyktowanej oczekiwaniami społeczności lokalnych lub narodowych - często sprzecznymi ze współczesnymi doktrynami artystycznymi środowisk specjalistycznych[4]. Rekonstrukcje prowadzone są także na skutek zniszczenia zabytku w wyniku katastrofy budowlanej (np. wspomniana wcześniej Dzwonnica św. Marka w Wenecji) lub wobec zabytków zniszczonych wskutek klęsk żywiołowych (np. historyczna zabudowa miasta Venzone). Dokonuje się ich również w celach edukacyjnych i dydaktycznych, aby przedstawić wygląd obiektów zniszczonych wiele wieków temu, np. wille rzymskie (np. Villa Getty), gród w Biskupinie, fragmenty rzymskiego Limes (np. Saalburg pod Bad Homburg vor der Höhe, Walzheim, Biriciana) i inne.
Rekonstrukcje a kreacje i stylizacje
Rekonstrukcje, które zawsze są oparte na materiale ikonograficznym sporządzonym w przeszłości i prowadzone według wskazówek historyków sztuki, a często też przy wykorzystaniu materiałów stosowanych w przeszłości, należy odróżnić od budowy obiektów, które nie posiadają ikonografii przedstawiającej ich wygląd sprzed zniszczenia (np. część południowa zamku w Poznaniu, zamek w Tykocinie, zamek w Gostyninie) i które są jedynie kreacją przypuszczalnego wyglądu z przeszłości lub świadomą stylizacją. Tego typu kreacje powstawały często także w XIX wieku w Niemczech (Neuschwanstein) i we Francji (zamek w Pierrefonds) w związku z popularnością idei romantycznych, jednak, z uwagi na koncentrowanie się przy ich budowie na malowniczości, a nie walorach naukowych, należy odróżnić je od rekonstrukcji sensu stricto. Budynki takie określa się jako zbudowane w stylistyce historyzmu, kreacji historyzującej lub stylizacji. Stylizacje historyczne były stosowane też po 1918 roku, gdy odbudowywano zniszczone podczas I wojny światowej miasta, tj. Kalisz, Kazimierz nad Wisłą, Niedzica, Działdowo, a także po 1945 roku, np. podczas budowy jednej z pierzei rynku w Sandomierzu, przy wznoszeniu osiedla Mariensztat w Warszawie, przy uzupełnianiu zabudowy na Podzamczu w Lublinie, na rynku w Raciborzu czy na rynku w Gliwicach. Za rekonstrukcje nie można uznać nowych budynków, wybudowanych w zgodzie z zasadami dawnej urbanistyki na obszarach historycznych centrów takich miast jak np. Kołobrzeg, Szczecin, Głogów czy Elbląg, które wzniesiono, pomimo posiadanych dokładnych informacji co do formy i kształtu budynków istniejących w tym miejscu wcześniej. Takie budynki są określane jako zbudowane w stylu retrowersji.
Zamek Królewski w Poznaniu (tzw. „Budynek Raczyńskiego” i pruski gmach na fundamentach „Kuchni Królewskiej” w latach 1959–1964; część południowa to stylizacja z lat 2010–2013)
Zamek Królewski w Budapeszcie (lata 60. XX wieku–lata 80. XX wieku – realizacja przeprowadzona z uproszczeniami fasad i wystroju wnętrz. W 2021 rozpoczęto odbudowę fasad do stanu z czasów przebudowy zamku z przełomu XIX i XX wieku)
Budynek będący dawną kwaterą główną Najwyższego Dowództwa Węgierskich Sił Zbrojnych (zbudowany w latach 1895–1897, zniszczony w 1945, rozebrany powyżej drugiej kondygnacji w 1963; rekonstrukcja brakującej części od 2021[16])
Budynek będący dawną siedzibą Towarzystwa Czerwonego Krzyża (zbudowany w latach 1901–1903, zniszczony w 1945, rozebrany w latach 1947–1948; rekonstrukcja od 2021[17])
Pałac Gubernatora w Williamsburgu, Wirginia, z lat 1706-1722, przebudowany w 1781, zniszczony w czasie Wojny Secesyjnej 1861–1865, zrekonstruowano w latach 1932–1934[18]
Rekonstrukcje w Armenii
hellenistyczna świątynia boga Mitry w Garni z I wieku n.e. (rekonstrukcja z lat. 60. XX wieku)
Rekonstrukcje na Filipinach
Old Legislative Building w Manili (obecnie siedziba Narodowej Galerii Sztuki; 1949–1950[19])
Oprócz odtworzenia budynków w „naturze”, często można spotkać wirtualną formę rekonstrukcji, przeznaczoną do prezentacji w formie filmu, slajdów lub wydruków.
Górski J., Warszawa w latach 1944–1949: odbudowa, Warszawa 1990
Podlewski W., Zagadnienie odbudowy miast zabytkowych Pomorza Zachodniego, „Ochrona Zabytków” 3/4, 1946
Stare Miasto w Warszawie. Odbudowa, [w:] „Teka Konserwatorska”, z. 4, Warszawa 1956
Rekonstruktion in Deutschland: Positionen zu einem umstrittenen Thema, MichaelM.Braum, UrsulaU.Baus, Basel: Birkhäuser Verlag, 2009, ISBN 978-3-0346-0067-5, OCLC319496709. Brak numerów stron w książce
Hanselmann Jan: Rekonstruktion in der Denkmalpflege – Texte aus Geschichte und Gegenwart. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-8167-7825-7
Biegański P., Pierwsza wystawa konserwatorska, Ochrona Zabytków 3, 1949.
Bobiński S., Problemy i trudności odbudowy Gdańska, Rocznik Gdański, t. 13, 1954.
Borowski J., Ochrona zabytków, Gdańsk 1954.
Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944–1989, Warszawa 1996.
Chrzanowski T., Konserwacja zabytków w Polsce po II wojnie światowej, Znak, t. 18, 1966.
Chrzanowski T., Rekonstrukcja – odtwarzanie – makieta, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. 11, 1977.
Deurer W.G., Danzig: die Dokumentation 52 historischer Kirchen, Wesel 1996.
Kadłuczka A., Ochrona zabytków architektury, t. 1: Zarys doktryn i teorii, Wyd. PK, Kraków 2000.
Kalinowski K., Odbudowa zabytkowych miast w Polsce. Teoretyczne podstawy i realizacja na przykładzie Gdańska, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego zachodnich i północnych ziem Polski, Warszawa 1995.
Kowalski T., Rekonstrukcja zabytków architektury, Teoria a praktyka, Warszawa 1985.
Massalski R., Odbudowa renesansowej szkoły mariackiej w Gdańsku, Rocznik Gdański, t. 34, 1974/75.
Massalski R., Ostatnio odbudowane zabytki Gdańska, Architektura 11–12, 1962.
Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949, wybór dokumentów i materiałów, wstęp i red. Górski J., Warszawa 1977.
Rymaszewski B., Rozważania o rekonstrukcji w kontekście doktryn konserwatorskich dawniej i dziś, Ochrona Zabytków 3, Warszawa 1993, 227-234.
Stankiewicz J., Myśli o rekonstrukcji zabytków i jej problemach, Spotkania z Zabytkami 4, 1980.
Szkice Staromiejskie, praca zbiorowa, red. Puciaty O., Żaryn S., Warszawa 1955.
Szmygin B., Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000.
Warszawskie Stare Miasto – z dziejów odbudowy, red. Szwankowska H., Warszawa 1982.
Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, red. Trojanowska I., Gdańsk 1978.
Vademecum konserwatora zabytków, Międzynarodowe normy ochrony dziedzictwa kultury, red. Pawłowski K., Konopka M., Warszawa 1996, [w:] Wiadomości Konserwatorskie 5, 1999.
Zachwatowicz J., Ochrona Zabytków w Polsce, Warszawa 1965.
Żaryn S., Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972.