Nazwy dni tygodnia, jak również tydzień, w języku polskim, podobnie jak w większości języków słowiańskich, wywodzą się z czasów początków chrystianizacji Słowian przez misjonarzy w VII wieku[1][2], a nazwy dni zostały utworzone w sposób numeryczny[3] „odliczając” ich kolejność po niedzieli, która pierwotnie była początkiem tygodnia, jednak w potocznym użyciu, nazwy te zostały uznane za numer dnia w tygodniu, czego skutkiem jest uznanie poniedziałku za pierwszy dzień tygodnia[3].
Miejsce i czas powstania siedmiodniowego tygodnia nie są znane. Przypuszcza się, że został on wprowadzony w kulturze babilońskiej, w której system nazewnictwa kolejnych dni pochodził od nazw siedmiu planet (tj. ruchomych obiektów) znanych w starożytności, z którymi związane były jednocześnie odpowiadające im bóstwa[4]. Siedmiodniowy cykl został zaadaptowany w kulturze hebrajskiej, jednak Izraelici nie przejęli nazw dni od planet, lecz zastosowali system liczebnikowy z jednym wyróżnionym dniem odpoczynku[5].
Języki dawne
W języku polskim oraz większości języków słowiańskich tydzień i nazewnictwo dni tygodnia zostało wprowadzone wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa. Za twórcę nazw dni tygodnia w językach słowiańskich uznaje się św. Metodego. Ustalone przez niego nazwy miały następujące znaczenie:
niedziela: nazwa w większości języków słowiańskich nawiązuje do obowiązku powstrzymania się od pracy i pochodzi od prasłowiańskiegone dělatĭ – nie działać, nie pracować – oznacza dzień odpoczynku. Zgodnie z chrześcijańską tradycją był to pierwszy dzień tygodnia;
poniedziałek: oznacza dosłownie dzień, który następuje „po niedzieli”, był to drugi dzień tygodnia;
wtorek: jest „wtórym”, czyli drugim dniem po niedzieli[3] (wtóry – drugi, prasłowiańskivtorŭ);
środa: nazwa pochodzi od słowa "środek" i oznacza środkowy dzień tygodnia, według niektórych źródeł nazwa ta ma pochodzenie w dosłownym tłumaczeniu nazwy staroniemieckiej, która oznaczała środek tygodnia[5][6];
piątek: nazwa pochodzi od liczby pięć i jest piątym dniem po niedzieli;
sobota: nazwa wywodzi się od szabatu – świątecznego dnia odpoczynku obchodzonego przez wyznawców judaizmu i niektórych Kościołów chrześcijańskich, który trwa od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę.
Głównym powodem utworzenia nowych nazw była chrystianizacja Słowian, która mogła być utrudniona przez nazwy stosowane w językach zachodnioeuropejskich, gdyż pochodziły one od planet i bóstw mitologicznych[1]. Pierwotne liczebnikowe znaczenie nazw dni tygodnia uległo zatarciu, gdy za początek tygodnia uznano poniedziałek, a nazwy dni za numer dnia w tygodniu[3].
Numerowanie dni tygodnia
Historia
System nazewnictwa odliczebnikowego dla dni tygodnia wywodzi się najprawdopodobniej z kultury hebrajskiej. W tradycji izraelskiej jedynym wyróżnionym dniem był sabat – dzień odpoczynku – odpowiednik naszej soboty, który jednocześnie był ostatnim dniem tygodnia. Pozostałe dni opisywano kolejno liczebnikami porządkowymi od pierwszego do szóstego dnia po sabacie[5]. System ten został zaadaptowany przez Kościół chrześcijański, jednak zmieniona została nazwa pierwszego dnia po sabacie na dzień Pański[5].
Języki słowiańskie, bałtyckie i uralskie (z wyjątkiem fińskiego i częściowo estońskiego) zaadaptowały siedmiodniowy tydzień, lecz zamiast od niedzieli „rozpoczynają” tydzień od poniedziałku[7].
Chińska niedziela oznacza „dzień tygodniowy” (星期日 lub 星期天). Poniedziałek jest dosłownie tłumaczony jako „pierwszy dzień (siedmiodniowego) cyklu tygodniowego”, itd. Zanim w Chinach zaadaptowano zachodni kalendarz, niedziela rozpoczynała tydzień, obecnie jest to jednak poniedziałek.
W religiach abrahamowych pierwszym dniem tygodnia jest niedziela[8]. Biblijny szabat (odpowiadający sobocie), kiedy Bóg odpoczywał po sześciodniowym okresie stworzenia, został ostatnim dniem tygodnia. We wczesnym chrześcijaństwie zaadaptowano tydzień z niedzielą jako pierwszy dzień tygodnia, jednak stopniowo następowało przesunięcie z soboty jako dnia świętowania i odpoczynku na Dzień Pański (dies Domini).
W języku suahili dzień rozpoczyna się o wschodzie słońca, a nie kończy o zachodzie, co wprowadza przesunięcie o 12 godzin względem kalendarzy arabskiego i hebrajskiego. Wynika z tego, że sobota jest pierwszym dniem tygodnia, jednocześnie zawierając pierwszą noc tygodnia w wersji arabskiej. Patrząc od strony etymologicznej nazw, w suahili są dwa piąte dni. Środa zawiera liczbę pięć: tano, które jest pochodzenia bantu. Czwartek jest pochodzenia arabskiego, w którym alhamisi oznacza piąty [dzień]. Piątek jest również pochodzenia arabskiego i oznacza zebranie na nocne piątkowe modlitwy w islamie.
Pierwotny babiloński siedmiodniowy tydzień został rozpropagowany przez astrologów chaldejskich najpierw wśród Rzymian, a następnie wśród Greków[4], i w czasach między I i III wiekiem w Cesarstwie rzymskim stopniowo zastępowano cykl ośmiodniowy, tzw. nundinae, przez siedmiodniowy tydzień. Astrologiczna kolejność została wyjaśniona przez Wettiusza Walensa i Diona Kasjusza. Według nich, główną zasadą astrologii jest to, że ciała niebieskie przewodzą kolejno każdej godzinie dnia. Kolejność planet w teorii geocentrycznej od najdalszej do najbliższej Ziemi to: Saturn, Jowisz, Mars, Słońce, Wenus, Merkury i Księżyc.
W teorii astrologii nie tylko dzień tygodnia, lecz także godzina dnia jest zdominowana przez siedem ciał niebieskich.
Jeśli pierwsza godzina dnia jest pod dominacją Saturna (), to druga godzina jest pod dominacją Jowisza
(), trzecia Marsa () i kolejno dalej
Słońca (), Wenus (), Merkurego () i Księżyca (), a ta sekwencja powtarza się co siedem godzin. Stąd, jeśli dzień jest oznaczony planetą dominującą w pierwszej godzinie, to po dniu Saturna następuje dzień Słońca, a po nim dzień Księżyca i tak dalej, co jest przedstawione poniżej.
Według Vettiusa Valensa pierwsza godzina dnia zaczyna się o zachodzie słońca, co wynika z greckiej i babilońskiej tradycji. Twierdził też, że jasna i ciemna połowa dnia były pod wpływem ciała niebieskiego będącego w pierwszej godzinie tego okresu. Jest to potwierdzone przez malowidło w Pompejach, które wymienia datę 6 lutego 60 jako niedzielę, chociaż obecne szacuje się, że jest to środa. Tak więc na malowidle zastosowano nazewnictwo dzienne metodą Valensa, podczas gdy nazewnictwo nocne zgadza się z nowoczesnym rachunkiem astrologicznym, w którym nazwy są przeznaczone na następny dzień.
Oba te nakładające się systemy były nadal stosowane przez chrześcijan w IV wieku w Aleksandrii, ale dni były tylko numerowane od 1 do 7. Mimo że nazwy bogów nie były używane, to tydzień zaczynający się w środę nazywał się po greckuton theon (dzień bogów). Taką formę stosował pod koniec IV wieku Atanazy Wielki. Znajdowała się ona również w tabelach świąt wielkanocnych z lat 311-369, które przetrwały w etiopskich kopiach.
Godzina:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Ciało niebieskie → Dzień
Dzień 1
Saturn → Sobota
Dzień 2
Słońce → Niedziela
Dzień 3
Księżyc → Poniedziałek
Dzień 4
Mars → Wtorek
Dzień 5
Merkury → Środa
Dzień 6
Jowisz → Czwartek
Dzień 7
Wenus → Piątek
Tradycja grecko-rzymska
Najwcześniejsze dowody siedmiodniowych tygodni związanych z ciałami niebieskimi, pochodzą od astrologa Vettiusa Valenta, który o nim napisał około 170 roku w swoim dziele Anthologiarum. Ustalił on następującą kolejność: Słońce, Księżyc, Ares, Hermes, Zeus, Afrodyta i Kronos. Z Grecji planetarne nazwy przejęli Rzymianie. Od łaciny przeszły one na inne języki południowej i zachodniej Europy. Później pod ich wpływem były pozostałe języki.
System grecko-rzymski został zaadaptowany w astrologii indyjskiej w II wieku n.e. Nazewnictwo dni w sanskrycie pochodzi z tłumaczeń greckich, które nastąpiło najprawdopodobniej w III wieku n.e. w okresie hellenizacji północno-zachodnich Indii[12].
W Azji Wschodniej sposób nazywania dni bardzo przypomina system łaciński i opiera się na siedmiu ciałach niebieskich: Słońcu, Księżycu i pięciu planetach widocznych gołym okiem. Nazwy pięciu planet odwołują się do pięciu elementów tradycyjnej wschodnioazjatyckiej filozofii: ognia (Mars), wody (Merkury), drewna (Jowisz), metalu (Wenus) i ziemi (Saturn). Najstarsze znane zapiski z Azji Wschodniej na temat siedmiodniowego tygodnia w obecnym nazewnictwie i kolejności jest przypisywane chińskiemu astrologowi Fan Ningowi, który żył pod koniec IV wieku (dynastia Jin). O późniejszym rozpowszechnieniu się tego systemu dzięki manicheizmowi wspominają zapiski buddyjskich mnichów: chińskiego Yi Jinga oraz cejlońskiego Bu Konga z VIII wieku podczas dynastii Tang. Wkrótce potem japoński mnich Kōbō Daishi przeniósł ten system do Japonii. Zachowane pamiętniki japońskiego arystokraty Michinagi Fujiwary wskazują, że system siedmiodniowy był stosowany w Japonii już w 1007 roku. Początkowo siedmiodniowy tydzień był stosowany dla celów astrologicznych. Jego zastosowanie w kalendarzu nastąpiło w okresie Meiji. W Chinach, od czasu proklamacji republiki w 1911 roku, dni od poniedziałku do soboty są numerowane od 1 do 6, natomiast w niedzielę pozostawiono odwołanie do Słońca (星期日).
Germanie zaadaptowali system rzymski, lecz w nazewnictwie zastosowali rodzime bóstwa[13][14] (z wyjątkiem soboty) w procesie znanym jako interpretatio germanica. Czasy, w których system wprowadzono nie są jednoznacznie ustalone. Musiało to nastąpić po roku 200 n.e., lecz przed chrystianizacją w VI i VII wieku, np. w ostatnich latach lub tuż po rozpadzie Cesarstwa zachodniorzymskiego[15].
Okres ten jest nazywany etapem wspólnoty pragermańskiej, z ciągle nie wyróżnioną grupą zachodniogermańską. Nazwy dni tygodnia w językach skandynawskich nie wywodzą się bezpośrednio z łaciny, lecz z nazw zachodniogermańskich. W mitologii germańskiej słońce jest uosobieniem bogini.
Niedziela: staroangielski Sunnandæg (wymowa [sun.nan.dæg] lub [sun.nan.dæj]) oznaczał dzień słońca. Jest to tłumaczenie łacińskiego zwrotu dies Solis. W języku angielskim, podobnie jak w większości języków germańskich, jest zachowana pogańska relacja dnia ze Słońcem. Większość pozostałych języków europejskich, w tym wszystkie języki romańskie, zmieniły tę nazwę na odpowiednik "dzień Pański" (na podstawie łaciny kościelnej dies Dominica).
Poniedziałek: staroangielski Mōnandæg (wymowa [mon.nan.dæg] lub [mon.nan.dæj']) oznaczał dzień księżyca. Jest to tłumaczenie łacińskiego zwrotu dies lunae. W północnogermańskiej mitologii księżyc jest uosobieniem boga Máni.
Wtorek: staroangielski Tīwesdæg (wymowa [ti.wes.dæg] lub [ti.wes.dæj]) oznaczał dzień Tiwa. Tiw/Tyr był jednorękim bogiem wojny w mitologii nordyckiej. Nazwa dnia jest odpowiednikiem wersji łacińskiej dies Martis, tj. dzień Marsa (rzymskiego boga wojny).
Środa: staroangielski Wōdnesdæg (wymowa [woːd.nes.dæg] lub [woːd.nes.dæj]) oznaczał dzień germańskiego boga Wodana (znanego później wśród ludów północnogermańskich jako Odyn), będącego też jednym z ważniejszych bóstw Anglosasów (innych ludów germańskich) w Anglii aż do VII wieku. Nazwa jest odpowiednikiem wersji łacińskiej dies Mercurii, tj. dzień Merkurego. Wersję islandzką Miðviku, niemiecką Mittwoch i fińską keskiviikko można także odczytać jako środek-tydzień.
Czwartek: staroangielski Þūnresdæg (wymowa [θuːn.res.dæg] lub [θuːn.res.dæj]) oznaczał dzień Þunora. Þunor jest obecnie powszechnie znany jako Thor. Germański bóg burzy i piorunów w języku staro-wysoko-germańskim znany jako Donar dał nazwę Donnerstag (obecnie słowem Donner określa się grzmot). Nazwa dnia jest odpowiednikiem łacińskiej wersji dies Iovis, tj. dzień Jowisza.
Piątek: staroangielski Frīgedæg (wymowa [fri.je.dæg] lub [fri.je.dæj]) oznaczał dzień anglosaskiej bogini Frigg lub Frei. Nordycką nazwą dla planety Wenus była Friggjarstjarna, gwiazda Frigg. Nazwa dnia jest odpowiednikiem łacińskiej wersji dies Veneris, tj. dzień Wenus.
Sobota: jest to jedyny dzień, który nie ma swojego odpowiednika utworzonego na podstawie germańskiej mitologii lub pogańskich wierzeń. Jego pochodzenie wywodzi się bezpośrednio z łacińskiego terminu dies Saturni. Widać też wyraźne odstępstwo w językach skandynawskich, gdzie Lørdag/Lördag nie odwołuje się do żadnego z bóstw, lecz wywodzi się z nordyckiego laugardagr, które można odczytać jako mycie-dzień.
W dialekcie języka istrorumuńskiego z Žejane, nazwy dni lur (poniedziałek) i virer (piątek) są utworzone według konwencji łacińskiej, natomiast utorek (wtorek), sredu (środa) i četrtok (czwartek) mają słowiańskie korzenie.
