|
Język rumuński
Język rumuński, sporadycznie dakorumuński (rum. română [roˈmɨ.nə]) – język z bałkańskiej gałęzi języków romańskich, którym posługuje się około 22,5 mln osób, zamieszkujących przede wszystkim Rumunię i Mołdawię, przyległe regiony Bułgarii, Serbii i Ukrainę, a także, w wyniku migracji w XXI wieku, Hiszpanię i Włochy. Mniejsze społeczności rumuńskojęzyczne znajdują się ponadto w innych krajach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Ma status języka urzędowego w Rumunii, Mołdawii, Wojwodinie (autonomicznej prowincji Serbii), a także w nieuznawanym Naddniestrzu oraz, na poziomie międzynarodowym, w Unii Europejskiej. Język rumuński wywodzi się ze wschodnich wariantów łaciny ludowej, używanych na północ od tzw. linii Jirečka. Od pozostałych języków bałkańsko-romańskich oddzielił się po X wieku. Występuje w nim warstwa słownictwa substratowego o nieokreślonym, najprawdopodobniej trackim lub dackim pochodzeniu. W okresie średniowiecznym, w wyniku przyjęcia bułgarskich wzorów organizacji kościelnej i państwowej, w języku rumuńskim pojawiły się zapożyczenia południowosłowiańskie, a w kolejnych wiekach także tureckie, węgierskie, greckie, niemieckie, łacińskie i zachodnioromańskie. Najstarszym zachowanym dokumentem w języku rumuńskim jest list kupca Neacșu Lupu do Johannesa Benkera z 1521. Do 1860 roku rumuńszczyznę zapisywano cyrylicą. W 1862, po krótkim okresie przejściowym, wprowadzono alfabet łaciński, który, z pewnymi modyfikacjami, pozostaje w użyciu do dziś. Rumuński jest językiem fleksyjnym o umiarkowanie rozbudowanej morfologii. Podobnie jak inne języki wschodnioromańskie i niektóre dialekty franko-prowansalskie, zachował szczątki odmiany rzeczownika przez przypadki. Znacznym redukcjom uległ system odmiany czasownika, gdzie wiele form zanikło, a nowe peryfrazy uległy gramatykalizacji relatywnie późno. Wytworzyła się kategoria określoności – oznaczane są zarówno frazy określone, jak i nieokreślone. Bazowym szykiem wyrazów w zdaniu jest podmiot-orzeczenie-dopełnienie. Język posiada siedem fonemów samogłoskowych, trzy dyftongi, oraz 22 fonemy spółgłoskowe. Klasyfikacja i zbliżone językiJęzyk rumuński należy do rodziny języków romańskich, do jej wschodniej podgrupy[2]. Wszystkie języki romańskie wywodzą się z wernakularnych odmian mówionej łaciny[3]. Najbliżej z nim spokrewnione są pozostałe języki bałkańsko-romańskie: arumuński i meglenicki, używane w Albanii, Grecji i Macedonii Północnej, oraz istrorumuński, którym mówi się w chorwackiej części Istrii[1]. Mimo geograficznej izolacji, rumuńszczyzna nie wymyka się problemom związanym z dalszą klasyfikacją języków romańskich[4]. W zakresie rozwoju wokalicznego wykazuje wiele wspólnego z południowymi odmianami neapolitańskimi, w których krótkie łacińskie Ŭ zlało się ze swoim długim odpowiednikiem Ū, a nie z Ō, jak w pozostałych językach zachodnich[5]. Paralele w rozwoju wykazuje przede wszystkim z wymarłym dalmatyńskim, a także z pozostałymi językami wschodnioromańskimi, rozumianymi w ujęciu linii Massa-Senigallia (sycylijski, neapolitański, dialekty środkowowłoskie, toskański, standardowy włoski): liczba mnoga tworzona jest poprzez dodanie lub wymianę samogłoski[6], spółgłoski zwarto-wybuchowe /p t k/ nie ulegają lenicji w pozycji międzysamogłoskowej[7], rezultatem palatalizacji łacińskich /k g/ przed samogłoskami przednimi są afrykaty /t͡ʃ d͡ʒ/[8]. Pod względem rozwoju składni i leksyki rumuński stanowi wraz z językami iberoromańskimi (hiszpański, portugalski, galicyjski, asturleoński) grupę peryferyjną[9] – nie wykształcił się w nim rodzajnik partytywny[10] ani nieokreślone zaimki przysłowne[11], składnia pozwala na podwójne oznaczenie dopełnienia[12] i tworzenie złożonych struktur klityk[13], w słownictwie preferowane są określenia, które nie zachowały się w centralnych regionach[14]. Jednocześnie, rozwój systemu fleksyjnego z zachowaniem do dziś opozycji między formami przypadka rzeczownika, gramatykalizacją tzw. genus alternans, i przesunięciami w zakresie fleksji czasownikowej, jest typowy tylko dla języków bałkańsko-romańskich[15][16][17]. Rumuński nie wykazuje pełnej wzajemnej zrozumiałości z innymi językami romańskimi[18]. Rumuńszczyzna wykazuje także wiele wspólnych cech z innymi językami używanymi na Bałkanach – językiem albańskim, wschodnimi językami południowosłowiańskimi (bułgarski, macedoński, dialekty torlackie), greckim, odmianami języka tureckiego używanymi w Europie, oraz bałkańskimi odmianami języka romskiego – z którymi tworzy tzw. bałkańską ligę językową[19]. Zależności i podobieństwa pomiędzy językami ligi bałkańskiej są asymetryczne i wynikają z ich wzajemnego oddziaływania na siebie[20]. Dystrybucja geograficzna i status  Rumuński jest używany w Rumunii, Mołdawii, Ukrainie, Węgrzech, Bułgarii, Serbii, ale istnieją duże społeczności rumuńskojęzyczne w Kanadzie, USA, Niemczech, Izraelu, Australii, Nowej Zelandii, Polsce i Grecji, głównie dzięki migracjom po I i II wojnie światowej. Również upadek bloku komunistycznego i żelaznej kurtyny spowodowały falę migracji, zwłaszcza do krajów o kulturze romańskiej. RumuniaWedług konstytucji Rumunii z roku 1991, rumuński jest urzędowym językiem państwa. Używa się go w oficjalnych wydawnictwach rządowych, systemie edukacji oraz w prawnie ważnych umowach i kontraktach. Również reklamy muszą zostać przetłumaczone na język rumuński przed publikacją bądź emisją. Institutul Limbii Române, założony przez rumuńskie Ministerstwo Edukacji, promuje język rumuński i wspiera ludzi chcących się go nauczyć, współpracując z departamentem Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds. Rumunów za Granicą. MołdawiaDialekt języka rumuńskiego używany w Mołdawii został nazwany językiem mołdawskim przez radzieckich i późniejszych mołdawskich przywódców, ale językoznawcy nie uznają go za odrębny język. Dodatkowo parlament Mołdawii uznał w ustawie z 3 marca 2023 język mołdawski za tożsamy z rumuńskim[21]. Według spisu ludności z roku 2004, 16,5% (558 508) z całkowitej liczby mieszkańców Mołdawii wybrało rumuński jako język ojczysty. 60% (2 029 847) natomiast wybrało mołdawski[potrzebny przypis]. Liczby te zmieniają się jednak w zależności od obszaru – 40% mieszkańców terenów zurbanizowanych wybrało rumuński. Tylko co siódmy mieszkaniec wsi udzielił takiej odpowiedzi. WojwodinaÓsmy artykuł konstytucji Serbii wymaga, żeby język serbski/serbochorwacki oraz cyrylica były używane w urzędach i instytucjach, podczas gdy transkrypcja łacińska – w sytuacjach ustalonych przez inne prawa. Klauzula w artykule 8.2 precyzyjnie określa, że w regionach Serbii zamieszkanych przez mniejszości narodowe, języki tych mniejszości mogą być używane jako urzędowe w takich samych sytuacjach, jak zapis łaciński. Artykuł 6 statutu Autonomicznego Regionu Wojwodiny określa, że oprócz języka serbskiego, urzędowymi językami prowincji są węgierski, słowacki, rumuński oraz rusiński. Język oraz alfabet rumuński są w oficjalnym użyciu w ośmiu miastach: Alibunar, Bela Crkva, Žitište, Zrenjanin, Kovačica, Kovin, Plandište i Sečanj. Rumuński jest używany również w kilkunastu miejscowościach gminy Vršac. W spisie ludności z roku 2002 1,5% mieszkańców Wojwodiny wybrało rumuński jako język ojczysty. AlfabetAlfabet rumuński składa się z następujących znaków: A, a (a); Ă, ă (ă); Â, â (â din a); B, b (be), C, c (ce); D, d (de), E, e (e); F, f (fe / ef); G, g (ghe / ge); H, h (ha / haş); I, i (i); Î, î (î din i); J, j (je), K, k (ka de la kilogram), L, l (le / el); M, m (me / em); N, n (ne / en); O, o (o); P, p (pe); R, r (re / er); S, s (se / es); Ș ș (șe); T, t (te); Ț ț (țe); U, u (u); V, v (ve); X, x (ics); Z, z (ze / zet). Wymowa
Alfabet rumuński opiera się na alfabecie łacińskim, zawiera również pięć dodatkowych liter. Dawniej istniało aż 12 dodatkowych znaków, stopniowo jednak usuwano je w reformach pisowni. GramatykaIstnieje pięć przypadków: mianownik (nominativ), dopełniacz (genitiv), celownik (dativ), biernik (acuzativ), wołacz (vocativ). CzasownikPodobnie jak we wszystkich językach romańskich, również w rumuńskim czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby oraz strony. Standardowy szyk zdania to SVO. Rumuńskie czasowniki podzielone są na cztery grupy koniugacyjne – przynależność czasownika do takiej grupy zależy od końcówki bezokolicznika. Podział na koniugacje jest tylko zwyczajowy, gdyż w obrębie danej grupy istnieje kilka wzorów odmiany.
Zobacz teżPrzypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Information related to Język rumuński |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
