PROFILPELAJAR.COM

Język grecki klasyczny, greka klasyczna – stadium rozwojowe języka greckiego używanego w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. – 350 r. p.n.e.) starożytnej Grecji. Był to jeden z ważniejszych języków starożytności, rozpowszechniony na znacznych obszarach Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej oraz na Cyprze. Dzisiaj ten język można studiować na filologii klasycznej. Był to język bogatej literatury, działali wówczas Tukidydes, Arystofanes, Platon, mówcy ateńscy.

Zróżnicowanie dialektalne

Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem – występowały liczne dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym, ich wczesne formy zaświadczone są m.in. w dziełach Homera (zob. greka homerycka). Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:

Zespół jońsko-attycki – obejmujący:

a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego;

b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cyklad i Sporad Północnych (łącznie z Eubeą);

dialekt eolski – właściwie grupa dialektów Beocji, Tesalii i północno-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m.in. wyspy Lesbos;
dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) – zespół obejmujący starożytne dialekty Cypru, Pamfilii i Arkadii;
Zespół zachodni:

a) dialekt dorycki – właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii, Mesenii, Argolidy i Koryntu, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i północnych Wysp Jońskich (m.in. na Kerkyrze).

b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Etolii, Akarnanii, Fokidzie, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich.

Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski – z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich – nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się.

Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz).

W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).

Gramatyka

Występuje w nim rozbudowana fleksja, odziedziczona w dużym stopniu po języku praindoeuropejskim.

Fonetyka

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowe	Tylnojęzykowe	Krtaniowe
Nosowe		μ m	ν n	(ŋ )
Zwarte	dźwięczne	β b	δ d	γ ɡ
	bezdźwięczne	π p	τ t	κ k
	przydechowe	φ p ʰ	θ t ʰ	χ k ʰ
Szczelinowe			σ, ς s		h
Drżące			ρ r
Boczne			λ l

[ŋ] było alofonem /n/ przed tylnojęzykową i /g/ przed nosową. /r/ było bezdźwięczne w nagłosie, co Grecy oddawali za pomocą litery ῥ.

Najprawdopodobniej istniało też zwarto-szczelinowe /dz/ zapisywane za pomocą litery ζ, choć według niektórych badaczy czytała się ona /zd/ lub /z/.

Samogłoski

	Przednie		Tylne
	Niezaokrąglone	Zaokrąglone
Przymknięte	ι i i ː	υ y y ː
Półprzymknięte	ε ει e e ː		ο ου o o ː
Półotwarte	η ɛ ː		ω ɔ ː
Otwarte	α a a ː

Samogłoska /oː/ w IV wieku p.n.e. przeszła w /u:/.

W grece występowały liczne dwugłoski:

kończące się /u/: /e u / ευ, /ɛ ː u / ηυ, /a u / i /a :u / – obydwa zapisywane jako αυ
kończące się /i/: /ɛ ː i / ῃ, /ɔ i / οι, /ɔ ː i / ῳ, /a i / αι, /a ː i / ᾳ.

Deklinacja

Rzeczownik posiada jeden z trzech rodzajów, przez które, podobnie jak w języku polskim, odmienia się także przymiotnik, rodzajnik, część zaimków i liczebników:

- rodzaj męski (masculinum)
- rodzaj żeński (femininum)
- rodzaj nijaki (neutrum)

Ponadto rzeczowniki, przymiotniki, rodzajnik i zaimki odmieniają się przez trzy liczby:
- liczba pojedyncza (singularis)
- liczba podwójna (dualis) – zanika w czasach klasycznych.
- liczba mnoga (pluralis)

oraz pięć przypadków:
- mianownik (nominativus)
- dopełniacz (genetivus)
- celownik (dativus)
- biernik (accusativus)
- wołacz (vocativus)

Rodzajnik

Greka posiada, podobnie do większości współczesnych języków indoeuropejskich poza językami słowiańskimi i łaciną, rodzajnik określony ὁ, ἡ, τό (nie występuje on jeszcze w języku Homera). Stanowi on analogiczną część mowy do ang. the, fr. le, la czy niem. der, die, das. Rodzajnik zgadza się w rodzaju, liczbie i przypadku z określanym rzeczownikiem. W grece klasycznej nie ma rodzajnika nieokreślonego.

Czasownik

Czasownik odmienia się przez trzy liczby i trzy osoby, a ponadto:

cztery tryby:
- tryb oznajmujący (indicativus)
- tryb rozkazujący (imperativus)
- tryb życzący (optativus)
- tryb łączący (coniunctivus)

Optativus i coniunctivus używane są w zdaniach wyrażających życzenie, możliwość, warunek itp. Zakres ich użycia częściowo pokrywa się z polskim trybem przypuszczającym.

3 strony:
- czynna (activum)
- bierna (passivum)
- medialna (medium)

Strona medium jest odziedziczona po języku praindoeuropejskim i oznacza bliższy związek podmiotu z działaniem. Może mieć znaczenie polskiej strony zwrotnej: λούομαι „myję się”, ale także może oznaczać, że podmiot bierze w czynności żywy, fizyczny udział, działa dla własnej korzyści lub wykorzystuje własne zasoby lub zdolności lub że podmioty działają na sobie wzajemnie.

Strona bierna jest grecką innowacją i ma oddzielne formy tylko dla czasu przyszłego i aorystu, w pozostałych czasach dzieląc formy ze stroną medialną.

6 czasów:
- czas teraźniejszy (praesens)
- przeszły niedokonany (imperfectum)
- aoryst (aoristus)
- perfectum – nie jest czasem przeszłym dokonanym, jak perfectum łacińskie, lecz oznacza stan obecny wynikający z czynności przeszłej
- czas zaprzeszły (plusquamperfectum)
- czas przyszły (futurum)

oraz rzadko używane perfectum przyszłe (futurum perfectum).

Czasy greckie oznaczają zarówno czas jak i aspekt czynności. Ta cecha jest także dziedzictwem praindoeuropejskim.

Pod względem czasowym dzielą się na:
- Czasy główne – oznaczające czynność lub stan obecny bądź przyszły: czas teraźniejszy, perfectum, przyszły oraz perfectum przyszłe.
- Czasy historyczne – oznaczające czynność bądź stan przeszły: przeszły niedokonany, aoryst i zaprzeszły.

Pod względem aspektu dzielą się na:
- Aspekt niedokonany – wskazuje na czynność trwającą, ciągłą bądź powtarzającą się: czas teraźniejszy i przeszły niedokonany.
- Aspekt aorystu – wskazuje czynność momentalną, która rozpoczyna się i natychmiast kończy lub skupia się w jednym punkcie czasowym, bądź czynność jako pojedynczą całość, bez określania długości jej trwania czy zakończenia. Czasem, który wskazuje ten aspekt, jest aoryst. Odpowiada mu na ogół polski czas przeszły dokonany.
- Aspekt perfectum – wskazuje czynność zakończoną a jej skutki trwają do czasu o którym mowa: perfectum i czas zaprzeszły oraz perfectum przyszłe. Czasowi perfectum może odpowiadać zarówno polski czas teraźniejszy jak i przeszły dokonany. Np. μέμνημαι znaczy „pamiętam (bo wcześniej zapamiętałem)”, a okrzyk Archimedesa eureka! (ηὕρηκα heureka) oznacza dosłownie „znalazłem (i teraz już mam)”.

Charakterystyczną cechą greckiej koniugacji jest augment, przybierany w odmianie czasów historycznych. W najprostszej formie ma on postać ἐ- dodawanego na początku wyrazu, np. γράφω „piszę” (czas teraźniejszy), ale ἔγραφον „pisałem” (imperfectum), ἔγραψα „napisałem” (aoryst). Gdy czasownik zaczyna się na samogłoskę, augment zlewa się z nią i ulega ona wzdłużeniu, i niekiedy dalszym przekształceniom: ἐσθίω „jem”, ἤσθιον „jadłem”. W czasach perfectum występuje inna charakterystyczna cecha – reduplikacja, polegająca na podwojeniu pierwszej głoski czasownika, np. γέγραφα „napisałem (i teraz jest napisane)”.