Cerkiew św. Mikołaja

nr rej. A/986/1-3 z dnia 31.10.1989.
cerkiew parafialna
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Dratów
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	lubelsko-chełmska
Wezwanie	świętego Mikołaja Cudotwórcy z Mir Licejskich
Wspomnienie liturgiczne	9 maja[a]
Historia Data rozpoczęcia budowy 1888 Data zakończenia budowy 1889 Data poświęcenia 1 listopada 1889 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna
Dane świątyni Styl bizantyjsko-rosyjski Świątynia • materiał bud. • liczba wiernych • cegła 700 osób Wieża kościelna • liczba wież 1 Kopuła • liczba kopuł 2 Liczba ikonostasów 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 1 Liczba naw 1
Położenie na mapie gminy Ludwin Dratów, cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie Polski Dratów, cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie województwa lubelskiego Dratów, cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie powiatu łęczyńskiego Dratów, cerkiew św. Mikołaja
51°20′37,3″N 22°57′20,6″E/51,343694 22,955722
Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja – prawosławna cerkiew parafialna w Dratowie. Należy do dekanatu Lublin diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Pierwsza cerkiew w Dratowie powstała przed 1490. Siedzibą samodzielnej parafii stała się w kolejnym stuleciu. Należała wówczas do unickiej diecezji chełmskiej. W okresie przynależności placówki duszpasterskiej do unitów w Dratowie wzniesiono w XVIII oraz w 1870 dwie nowe świątynie, za każdym razem przyczyną budowy był zły stan techniczny starszej cerkwi. Obiekt sakralny stał się własnością Kościoła prawosławnego po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875.

Współcześnie istniejąca cerkiew w Dratowie powstała w latach 1888–1889 według projektu Wiktora Syczugowa. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski, obowiązujący w rosyjskim budownictwie sakralnym II połowy XIX w. Obiekt był czynny od momentu konsekracji w 1889 do ewakuacji ludności prawosławnej w 1915 (bieżeństwo). Od 1923 ponownie był siedzibą parafii. Jej funkcjonowanie zamarło po zabójstwie proboszcza, ks. Stefana Maleszy, jakiego dokonało Gestapo 15 sierpnia 1942. W 1947, w związku z wywiezieniem ludności ukraińskiej wyznania prawosławnego, cerkiew została zamknięta. Porzucony obiekt sakralny zaczął ponownie pełnić funkcje liturgiczne w 1959. W latach 60. XX wieku oraz w latach 2007–2008 został gruntownie odnowiony.

Parafia prawosławna w Dratowie powstała w XVI w., jednak już przed 1490 w miejscowości istniała świątynia tego wyznania, stanowiąca filię parafii w Mogielnicy^[1]. Po zawarciu unii brzeskiej cała eparchia chełmska, do której należała parafia dratowska, przeszła do Kościoła unickiego razem ze swoim ordynariuszem biskupem Dionizym^[2][3]. Patronem cerkwi w Dratowie był św. Mikołaj Cudotwórca^[4].

Zachowały się protokoły inwentaryzacyjno-lustracyjne cerkwi z lat 1720, 1741^[4] 1774, 1814, 1821, 1836^[5] i 1870^[4]. Opis unickiej świątyni z 1741 podaje, że jej fundatorem był Seweryn Rzewuski; obiekt ten nosił już inne od pierwotnego wezwanie Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni. W cerkwi funkcjonowały trzy ołtarze, odnotowano także obecność we wnętrzu ikonostasu^[4].

Protokół wizytacji z 1836 opisuje świątynię jako obiekt w złym stanie technicznym, wymagający naprawy dachu i usunięcia zawilgoceń. Wydana została wówczas decyzja o budowie nowej świątyni. Z myślą o tej budowie od 1844 gromadzone były materiały, jednak ostatecznie planowanej inwestycji nie przeprowadzono i stara cerkiew pozostawała czynna do 1865, gdy była już na tyle zrujnowana, że budowniczy powiatowy zdecydował o jej zamknięciu w obliczu możliwości zawalenia^[5]. Budynek istniał jeszcze przez dwa lata. W 1867 został rozebrany; materiał z rozbiórki sprzedano^[5]. Trzy lata później unicki biskup chełmski Mychajło Kuzemśkyj zawarł w protokole wizytacji informację, iż odwiedzana przez niego cerkiew w Dratowie powstała na krótko przed jego przyjazdem do miejscowości^[4]. Nowa cerkiew w Dratowie ponownie była zbudowana z drewna^[5]. W 1875 unicka diecezja chełmska została zlikwidowana, a jej parafie, w tym dratowska placówka duszpasterska, włączone do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego^[6].

25 kwietnia 1886^[4] w czasie Świąt Wielkanocnych budynek poniósł pewne straty w pożarze. Dwa lata później w kolejnym pożarze całkowitemu zniszczeniu uległo wyposażenie świątyni, w tym ikony, ikonostas, księgi metrykalne oraz przedmioty przeniesione z cerkwi w Łęcznej zniszczonej w 1830^[5]. Inne źródło wymienia tylko jeden pożar, w 1886^[4]. W ciągu kolejnych trzech lat funkcje świątyni parafialnej w Dratowie pełniły zbudowana jeszcze w 1886 kaplica, a od stycznia 1887 także specjalne pomieszczenie w miejscowej szkole, które jednak udostępniano wiernym jedynie w okresie zimowym. Przy kompletowaniu wyposażenia dla obydwu obiektów parafię dratowską wsparło Bractwo Przenajświętszej Bogurodzicy działające przy soborze prawosławnym w Chełmie^[4].

Murowana cerkiew w Dratowie została wybudowana w latach 1888–1889 (lub 1889–1890^[4]) według planów Wiktora Syczugowa dla liczącej ok. 1000 wiernych parafii w Dratowie. Budynek poświęcił w 1889 biskup lubelski Flawian^[7]. Prace dekoracyjne we wnętrzu obiektu trwały jeszcze do 1891^[5]. W 1913 do cerkwi uczęszczało ok. 1400 wiernych z Kaniwoli, Ludwina, Łęcznej, Dratowa i innych mniejszych wsi^[8]. Od 1912 świątynią opiekowali się mnisi z monasteru św. Onufrego w Jabłecznej^[9].

W 1915, w wyniku działań wojennych, ludność prawosławna udała się w głąb Rosji (bieżeństwo). W 1915–1916 nieopodal Dratowa przebiegał front, a w cerkwi przez pewien czas mieścił się szpital polowy^[4].

Do 1919 świątynia była nieczynna; nie została uwzględniona w wykazie cerkwi przeznaczonych do otwarcia sporządzonym w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego^[10]. Mimo to roku następnego przez trzy kolejne lata cerkiew obsługiwał hieromnich Mitrofan (Stelmaszuk) z monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, czyniąc to bez oficjalnej zgody lokalnych władz polskich^[11]. Od 1923 w Dratowie legalnie działała parafia należąca do dekanatu chełmskiego diecezji warszawsko-chełmskiej. Cerkiew w Dratowie była jej jedyną świątynią^[10]. Według innego źródła cerkiew dratowska była jedynie filią parafii w Syczynie^[11]. Oryginalne wyposażenie świątyni zostało wywiezione na bieżeństwo i nigdy nie znalazło się ponownie w obiekcie. Po 1919 wstawiono do niej nowy ikonostas nieznanego pochodzenia, dzwonów cerkiewnych nigdy nie odzyskano^[5].

Cerkiew ocalała w czasie międzywojennej akcji rewindykacyjnej. W latach 30. XX wieku została nawet wyremontowana^[12]. Nie doznała również zniszczeń w czasie II wojny światowej, proboszcz ks. Stefan Malesza zdołał w 1940 przeprowadzić kolejny remont jej elewacji^[11]. Dwa lata później, 15 sierpnia 1942, duchowny i jego córka Olga zostali zamordowani przez Gestapo^[1] za przechowywanie uciekinierów z obozu pracy w Chełmie^[11]. Wydarzenie to sprawiło, że życie religijne w świątyni dratowskiej praktycznie zamarło^[1], chociaż cerkwią formalnie opiekowali się kapłani z sąsiednich parafii^[4]. W latach 1943–1947 zniszczeniu uległ ikonostas w świątyni^[4].

Świątynia została zamknięta w 1947, po rozpoczęciu akcji „Wisła”. Dzięki staraniom ks. Aleksego Baranowa^[4] otwarto ją ponownie w 1959 i od tego czasu opiekę nad cerkwią sprawują księża z parafii Przemienienia Pańskiego w Lublinie (parafia dratowska nie ma stałego proboszcza); nabożeństwa odbywają się w co drugą niedzielę^[12]. W 1970 wymieniono ikonostas, wstawiając tego typu konstrukcję pochodzącą z cerkwi w okolicach Przemyśla lub Łańcuta^[5], według innego źródła – z Sanoka^[4]. Piętnaście lat później przeprowadzona została ponowna renowacja fresków^[5], która stanowiła ostatnią fazę zainicjowanego jeszcze w latach 60. XX wieku remontu^[4].

W latach 2002–2008 trwała kolejna generalna renowacja obiektu, której inicjatorem był arcybiskup lubelski i chełmski Abel, a głównym sponsorem – kopalnia węgla kamiennego w Bogdance^[4]. W jej ramach odnowione zostały elewacje świątyni, jak również osuszono fundamenty budynku, wzmocniono strop i kopuły^[13]. Od 2009 w sierpniu każdego roku w cerkwi i na cmentarzu odbywają się „Spotkania z prawosławiem” – impreza kulturalno-historyczna^[14].

Cerkiew i cmentarz prawosławno-unicki w Dratowie zostały wpisane do rejestru zabytków 31 października 1989 pod nr A/986/1-3^[15]. Na cmentarzu parafialnym pochowany jest pisarz i poeta Andrzej Łuczeńczyk oraz rozstrzelani przez hitlerowców proboszcz parafii dratowskiej ks. Stefan Malesza z córką Olgą^[16].

Cerkiew zlokalizowana jest poza wschodnią granicą wsi Dratów^[17], ok. 200 metrów na zachód od miejsca, gdzie znajdowała się najstarsza świątynia prawosławna w miejscowości^[4]. W miejscu tym obecnie (XXI w.) wznosi się pomnik upamiętniający zabitych podczas polskiej demonstracji patriotycznej w 1918, obok znajduje się zabytkowy budynek plebanii^[17]. Z kolei 200 metrów na wschód od budynku cerkwi zlokalizowany jest czynny parafialny cmentarz^[12] otwarty dla pochówków prawosławnych i katolickich^[4]. W bezpośrednim sąsiedztwie placu z cerkwią znajduje się z kolei rosyjsko-niemiecki cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Pochowani są na nim żołnierze polegli w rejonie Dratowa między 7 a 20 sierpnia 1915 oraz ci, którzy zmarli w polowym szpitalu, na który w czasie wojny zaadaptowano cerkiew dratowską^[17].

Pierwotnie świątynię otaczał lipowy drzewostan: 24 drzewa zostały posadzone w bezpośrednim sąsiedztwie cerkwi, zaś dalsze 24 – w alei dojazdowej do cerkwi^[12]. Burze w 2007 i podeszły wiek drzew sprawiły, że pozostało z nich kilkanaście okazów^[4].

Cerkiew reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski^[7], określany niekiedy w źródłach jako „rosyjski”^[12]. Przeznaczona jest dla równoczesnego udziału w nabożeństwie ok. 700 osób^[11]. Cerkiew zbudowana jest na planie krzyża. Jest to budowla trójdzielna z kwadratową krytą czteropołaciowym dachem nawą. Dach ten wieńczy cebulasta kopuła na cylindrycznym bębnie. Ramiona krzyża mają formę prostokątnych ryzalitów. Pomieszczenie ołtarzowe jest również prostokątne; zamyka je poligonalna absyda. Dzwonnica cerkiewna zlokalizowana jest nad prostokątnym przedsionkiem. Wieńczy ją cebulasta kopuła na bębnie o analogicznym kształcie, jak w przypadku kopuły nad nawą^[18]. Na tle innych świątyń wzniesionych na ziemi chełmskiej według projektów Wiktora Syczugowa cerkiew w Dratowie, obok cerkwi w Radczu^[b] wyróżnia się bogactwem dekoracyjnego detalu na fasadzie. Bryłę budynku obiega kilka rzędów fryzów, podwójne są także obramowania okien w cerkwi, harmonijnie przechodzące w kordonowe gzymsy^[18].

Wszystkie ikony znajdujące się w świątyni są kopiami, gdyż świątynia była wielokrotnie okradana^[8]. Powstały one w Turkowicach^[12]. Niezachowany pierwszy ikonostas cerkwi powstał w pracowni Sikorskiego w Petersburgu^[7]. Ikonostas umieszczony w świątyni po II wojnie światowej jest dwurzędowy. W dolnym rzędzie znajdują się ikony Matki Bożej oraz Chrystusa, w górnym – postacie Ewangelistów oraz Świętych Piotra i Pawła, jak również scena Ostatniej Wieczerzy. Nad królewskimi wrotami znajduje się niewielka ikona Matki Bożej^[19].

Polichromie malowali w XX w. Julian Mizerski^[7] i ks. Jerzy Ignaciuk^[12]. Fresk nad częścią ołtarzową świątyni ilustruje przypowieść o synu marnotrawnym^[19].