Eparchia chełmska

Widok katedry Narodzenia Bogurodzicy w Chełmie (rysunek z 2 poł. XVIII w.)
Państwo	I Rzeczpospolita (1596—1795)  Monarchia Habsburgów (1795—1807)  Księstwo Warszawskie (1807—1815)  Imperium Rosyjskie (1815—1875)
Siedziba	Chełm
Data powołania	1596
Data zamknięcia	1875
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	Kościół unicki w I Rzeczypospolitej
metropolia	kijowska (do 1839)
katedra	Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmie

Chełmska diecezja unicka – dawna diecezja unicka, istniejąca w latach 1596–1875, z siedzibą w Chełmie.

Na synodzie w Brześciu w roku 1595, biskupi metropolii kijowskiej uchwalili tzw. „Artykuły do zjednoczenia z Kościołem rzymskim”. W roku 1596 na ponownym synodzie w Brześciu, część biskupów prawosławnych, w tym biskup chełmski, uznało zwierzchność Rzymu. Dzięki temu biskupi mogli min. zachować wysoką pozycję oraz korzystać z przywilejów, które nie objęłyby ich jako hierarchów prawosławnych.

Część duchownych i wyznawców prawosławia na terenie diecezji chełmskiej nie uznała unii i próbowała zorganizować na nowo prawosławną hierarchię. W 1621 roku patriarcha jerozolimski Teofanes III konsekrował prawosławnego biskupa chełmskiego, Paisjusza. W 1650 roku, na mocy ugody zborowskiej z Bohdanem Chmielnickim, król Jan Kazimierz przekazał diecezję prawosławnym, a w 1651 ponownie uznał prawa unitów. Konflikty z prawosławnymi mieszczanami chełmskimi zdarzały się jeszcze do roku 1678. Prawosławne bractwo lubelskie przystąpiło do unii w roku 1695, a bractwo zamojskie – w roku 1706.

Chełmska diecezja unicka została zlikwidowana przez władze carskie w 1875, jako ostatnia unicka diecezja na terenie Królestwa Polskiego.

 Osobny artykuł: Likwidacja unickiej diecezji chełmskiej.

Biskupi ordynariusze unickiej diecezji chełmskiej

Lata urzędowania	Biskup		Uwagi
1596–1603		Dionizy Zbirujski	wcześniej prawosławny biskup chełmski, sygnatariusz unii brzeskiej
1604–1619		Arseniusz Joann /Iwan/ Andrzejewski
1619–1625		Atanazy Pakosta
1625–1626		Teodor Mieleszko (Mieleszkowicz)
1626–1628		Józef Welamin Rutski	jednocześnie metropolita kijowski, reformator kościoła unickiego (greckokatolickiego), Sługa Boży
1630–1649		Metody Terlecki	przebudował katedrę unicką w Chełmie
1649		Atanazy Zachariasz Furs	zmarł przed objęciem urzędu
1649–1687		Jakub Jan Susza	początkowo administrator, od 1652 ordynariusz diecezji chełmskiej, popularyzator kultu Matki Bożej Chełmskiej
1687–1691		Augustyn Aleksander Łodziata	koadiutor w latach 1685–1687
1691–1693		Jan Małachowski	wcześniej greckokatolicki biskup przemyski
1693–1709		Gedeon Woyna-Orański
1711–1730		Józef Lewicki
1730–1756		Felicjan Filip Wołodkowicz	późniejszy greckokatolicki biskup włodzimiersko-brzeski i metropolita kijowski
1756–1784		Maksymilian Ryłło	późniejszy greckokatolicki biskup przemyski
1784–1790		Teodozy Rostocki	późniejszy greckokatolicki metropolita kijowski
1790–1804		Porfiriusz Skarbek-Ważyński
1804–1810		Antoni Angełłowicz	jednocześnie greckokatolicki biskup przemyski, później biskup kamieniecki, arcybiskup lwowski i metropolita halicki, rektor Uniwersytetu Józefińskiego
1810–1828		Ferdynand Dąbrowa-Ciechanowski
1828–1851		Filip Felicjan Szumborski
1851–1863		Jan Teraszkiewicz
1863–1866		Jan Mikołaj Kaliński
1866–1868		Józef Wójcicki	zarządzał diecezją bez święceń biskupich
1868–1871		Michał Kuziemski
1871–1875		Marceli Popiel	prawosławny administrator diecezji, późniejszy prawosławny biskup połocki i witebski, za jego czasów zlikwidowano greckokatolicką diecezję chełmską i włączono ją do kościoła prawosławnego

• Bender R., Angielskie źródła do dziejów unii w Lubelskiem i na Podlasiu w XIX w., „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, (1967), z. 15, s. 245–248.
• Bojarski J.P., Czasy Nerona w XIX wieku pod rządem moskiewskim czyli ostatnie chwile Unii w Dyecezji chełmskiej, Lwów 1887.
• Dylagowa H., Dzieje unii brzeskiej, Warszawa-Olsztyn 1996.
• Dylągowa H., Unia brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989.
• Jak z Unitami obchodzą się w Rosji ? Korespondencja dyplomatyczna przedłożona w Izbie niższej angielskiej z polecenia królowej a w odpowiedzi na adres z dnia 5 marca 1877 r., Kraków 1877.
• Kielak D., Sprawa unicka w utworach Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta, w: Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych. Unici Podlascy, t. 1, Siedlce 1996.
• Kołbuk W., Przechodzenie unitów na obrządek łaciński w diecezji chełmskiej w XIX wieku, w: Dzieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej, red. J. Łużny, Lublin 1988, s. 209–220.
• Kołbuk W., Unia kościelna w Królestwie Polskim w XIX w., W: Polska – Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, t. 2, s. 131–139.
• Kossowski A., Z dziejów Unii Kościelnej na terenie b. diecezji chełmskiej w latach 1851–1866, Lublin 1938.
• Krzywdy Kościoła polskiego pod berłem rosyjskim. Urzędowe dokumenty Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej tyczące się prześladowań katolików Polsce i w Rosji i zerwania stosunków dyplomatycznych z rosyjskim, Lwów 1878.
• Lewandowski J., Likwidacja obrządku greckokatolickiego w Królestwie polskim w latach 1864–75, „Annales UMCS” (1966), sec. F, z. 21, s. 216–242.
• Lewandowski J., Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772–1875, Lublin 1996.
• Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, wyd.2, Warszawa 1906, t. 2.
• Skowronek J., Podstawowe aspekty unii w świadectwach zachodnich (na podstawie relacji posła francuskiego w Warszawie), w: Unia Brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, pod. red. R. Łużnego, F. Ziejki, Kraków 1994.
• Zbrożek P., Historia ucisku Kościoła greckokatolickiego przez Moskali w diecezji chełmskiej, Lwów 1874.

• Konsystorz Generalny Chełmskiej Diecezji Greckounickiej w Królestwie Polskim
• Diecezja chełmska (prawosławna)
• Diecezja chełmska (rzymskokatolicka)