Początki prawosławia na Lubelszczyźnie sięgają początków XIII w. W 1205 utworzono biskupstwo w Uhrowsku (dzisiejszym Uhrusku), które w 1240 przeniesiono do Chełma (inne źródła wspomninają o istnieniu prawosławnego biskupstwa chełmskiego już w 1072). Pod koniec XIV w. na polecenie króla Władysława Jagiełły zbudowano na Zamku w Lublinie kaplicę Świętej Trójcy ozdobioną w 1418 freskami w stylu bizantyjsko-ruskim. Chełmski biskup unicki Filip Felicjan Szumborski (żyjący w XIX w.) wspomina o istnieniu w 1447 o cerkwi Spasa (Przemienienia Pańskiego) przy Słomianym Rynku w Lublinie, ufundowanej przez księżną kijowską Marię Iwanowną. W piśmie metropolity kijowskiego Michała Rahozy do bractwa lubelskiego jest podana dokładna lokalizacja cerkwi – „na Czwartku, na górze przy gościńcu Litewskim i Ruskim”[1].
Zawarcie unii brzeskiej (1596) spotkało się ze znacznym sprzeciwem większości lubelskich prawosławnych. Istotną rolę w walce o prawa ludności prawosławnej i podtrzymywaniu oporu przeciwko narzucanej siłą unii odgrywały bractwa cerkiewne[1].
W marcu 1633, na sejmie koronacyjnym w Krakowie, nowo wybrany król Władysław IV, wydał szereg korzystnych przywilejów dla Cerkwi prawosławnej, z których dwa dotyczyły bezpośrednio wspólnoty lubelskiej (wyłączenie parafii spod jurysdykcji unickiego biskupa chełmskiego i zagwarantowanie osobistej opieki nad lubelską cerkwią). Właśnie w tym czasie, zatwierdzony przez króla metropolita kijowski Piotr Mohyła, w drodze z Krakowa do Kijowa, zajechał do Lublina i 15 marca 1633 wyświęcił nowo zbudowaną cerkiew Przemienienia Pańskiego. Jednak już w 1635 świątynia została zajęta przez unitów. Po wybuchu powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, na mocy ugody zborowskiej cerkiew w 1650 wróciła do prawosławnych, lecz już w następnym roku świątynię ponownie zajęli unici. Podobne wydarzenia miały miejsce w 1655. Dopiero w 1658, w myśl postanowień ugody hadziackiej, cerkiew została odzyskana przez prawosławnych. Unici po raz kolejny przejęli świątynię w 1695, kiedy to parafia lubelska oficjalnie przyjęła postanowienia unii. Część wiernych jednak nadal praktykowała prawosławie (bractwo cerkiewne prawdopodobnie istniało jeszcze w 1752)[1].
W 1785 w Lublinie pojawili się nowi wyznawcy prawosławia – kupcy greccy, którzy otrzymali od króla Stanisława Augusta pozwolenie na budowę cerkwi (pod wezwaniem Narodzenia Bogurodzicy) przy ulicy Zielonej (obecnie jest to rzymskokatolicki kościół św. Jozafata). Do nowo powstałej parafii dołączyli zamieszkujący Lublin Rusini[1].
Po III rozbiorze Polski (1795), sytuacja prawosławnych i unitów w Lublinie – mimo zmian przynależności państwowej (Cesarstwo Austriackie, Księstwo Warszawskie, zależne od RosjiKrólestwo Polskie) – przez kilkadziesiąt lat nie uległa zasadniczym zmianom. Dopiero po powstaniu styczniowym władze carskie postanowiły zlikwidować unicką diecezję chełmską. Rozpoczęto usuwanie wpływów łacińskich z obrzędowości i wystroju świątyń; pomocni w realizacji tych planów mieli być duchowni uniccy sprowadzani z Galicji, gdzie procesy latynizacyjne przebiegały o wiele wolniej (proboszczem lubelskiej parafii został w 1868 pochodzący z okolic Lwowa ks. Mikołaj Kolenkowski). W końcu lat 60. XIX w. przeprowadzono remont cerkwi Przemienienia Pańskiego, usuwając z niej elementy charakterystyczne dla obrzędowości katolickiej. 11 maja 1875 parafia Przemienienia Pańskiego w Lublinie (licząca wówczas około 80 osób) została włączona do nowo powstałej eparchii chełmsko-warszawskiej (w miejsce eparchii warszawsko-nowogieorgijewskiej) Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[1].
W latach 1915–1919 nastąpiła przerwa w działalności parafii, wskutek udania się ludności prawosławnej na bieżeństwo[1].
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę prawosławni w Lublinie stracili większość świątyń, a także jeden z cmentarzy. W soborze Podwyższenia Krzyża Pańskiego urządzono rzymskokatolicki kościół garnizonowy, ale już w latach 1924–1925 obiekt rozebrano (obecnie w tym miejscu znajduje się fontanna). Cerkiew „pułkowa” (w Alejach Racławickich) została w latach 1928–1929 przebudowana i obecnie służy jako kościół rzymskokatolicki Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Zbudowaną jeszcze w XVIII w. na potrzeby społeczności greckiej cerkiew Narodzenia Bogurodzicy przekazano katolickiemu Instytutowi Misyjnemu (propagującemu neounię) i przemianowano na kościół św. Jozafata. Prawosławnym pozostawiono tylko dwie cerkwie: Przemienienia Pańskiego (dzisiejszy sobór katedralny) i Świętych Niewiast Niosących Wonności (cmentarną). Władze państwowe początkowo planowały dołączyć wiernych z Lublina do parafii w Chełmie, ostatecznie jednak zgodziły się na reaktywację lubelskiej parafii. W okresie międzywojennym parafia liczyła około 500 wiernych. Wchodziła w skład diecezji warszawsko-chełmskiejPolskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[1].
Kalendarz Prawosławny 2015, Wydanie Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, ISSN1425-2171, ss. 203–204
Hierarchia i kler kościoła prawosławnego w granicach II Rzeczypospolitej i Polski powojennej w XIX–XXI wieku, ks. Grzegorz Sosna i m. Antonina Troc-Sosna, Ryboły 2012
* – w szablonie uwzględniono wspólnoty lokalne wszystkich chrześcijańskich związków wyznaniowych działających w Lublinie, także tych, które odrzucają dogmat o Trójcy Świętej (wyznania unitariańskie).
