Europa er den nest minste verdsdelen ut frå areal og dekkjer om lag 10 180 000 km² eller 2,0 % av jordoverflata (kring 6,8 % av landarealet). Berre Oseania er mindre. Europa er den tredje folkerikaste verdsdelen etter Asia og Afrika med om lag 745 millionar innbyggjarar eller 11 % av folkesetnaden på jorda. Av Europa sine 48 land er Russland det største ut frå areal og folketal, medan Vatikanstaten er det minste. Europa er fødestad for Den europeiske unionen, eit politisk, økonomisk og sosialt samarbeid som har arbeidd for å fremja europeisk integrasjon sidan 1950-åra.
Etymologi
Europa og oksen på ein gresk vase frå rundt 480 f.Kr.
I antikk gresk mytologi var Europa ei fønikisk prinsesse som vart bortført av Zevs utkledd som ein okse og teken til øya Kreta, der ho fødde Minos, Rhadamanthus og Sarpedon. For Homer var Europi (greskΕὐρώπη) ei mytologisk dronning på Kreta og ikkje eit geografisk område. Seinare stod «Europa» for det greske fastlandet og rundt år 500 fvt. hadde tydinga spreidd seg til landområda i nord. Den greske geografen Anaksimander plasserte grensa mellom Asia og Europa ved elva Phasis i Kaukasus (dagens Rioni) på 500-talet f.Kr. Denne konvensjonen blei følgd av Herodot på 400-talet f.Kr.[1] Seinare nytta romarar som Strabon, Posidonius og Ptolemaios ei anna grense, elva Tanais (dagens Don), og denne avgrensinga blei overlevert til mellomalderen.[2]
Ein teori om opphavet til namnet «Europa» seier at det kjem av dei greske orda som tyder 'brei' (eurys)[3] og 'andlet' (opsis)[4] — 'brei' har vore ein epitet for sjølve jorda i den rekonstruerte urindoeuropeiske religionen.[5]
Ein mindre utbreidd teori seier derimot at namnet eigentleg kjem frå eit semittisk ord som det akkadiske ordet erebu som tyder 'å gå ned'[6] (om sola), ein kognat til det føniske ordet 'ereb ('kveld, vest'), det arabiske Maghreb og det hebraiske ma'ariv (sjå òg Erebus). Denne samanhengen er sett på som svak.[7]
Dei fleste store språka i verda nyttar ord som kjem av «Europa» om kontinentet. I fleire hundre år nytta derimot tyrkarane ordet Frengistan (landet til frankarane) om Europa.[8]
Opphavet til vestleg demokratisk og individualistiskkultur vert ofte sett til Antikkens Hellas. Desse greske politiske ideala vart gjenoppdaga seint på 1700-talet av europeiske filosofar og idealistar. Ein annan stor påverknad på Europa kom frå Romarriket, som etterlèt inntrykk på rett, språk og styresmakter. Gjennom Konstantin den store innførte dei òg
kristendomen som statsreligion, etter at han var blitt meir eller mindre undertrykka i tre hundreår.
I laupet av denne tida vart den vestlege delen av Romarriket «gjenfødd» som Det tysk-romerske riket, seinare kalla Det heilage romerske riket av tysk nasjon. Den austlege delen av Romarriket vart i vest kjend som Austromarriket eller Det bysantiske riket. Austromarane sjølve kalla seg Βασιλεία των Ρωμαίων, Basileia tōn Romaiōn — 'Riket av romarar'. I 1453, då Det osmanske riket hærtok den austromerske hovudstaden Konstantinopel, opphøyrde Austromarriket. Bere ein liten del av det, Trebizond, varte fram til 1461.
Etter oppdagingstida fekk dei demokratiske ideane feste i Europa. Det oppstod kampar for sjølvstende, særleg i Frankrike under perioden kalla Den franske revolusjonen. Dette førte til aukande uro i resten av Europa då dei revolusjonære ideane spreidde seg over kontinentet. Framgangen til demokratiet førte til auka uro i Europa, i tillegg til den uroa som allereie eksisterte som fylgje av konkurranse i Den nye verda. Den mest kjende av desse konfliktane oppstod då Napoleon Bonaparte kom til makta i Frankrike og la ut på ei erobringsferd der han danna det nye franske riket, som raskt braut saman. Etter desse erobringane vart Europa stabilisert, men dei gamle fundamenta hadde allereie byrja å falle saman.
Den europeiske integreringa har vore eit tema i europeisk politikk sidan slutten av den fyrste verdskrigen og skaut fart etter slutten av den kalde krigen. Som fylgje av øydelegginga og lidinga under den andre verdskrigen og som eit ledd i forsoninga etter krigen ført ideen om den europeiske integreringa til opprettinga av Europarådet i Strasbourg i 1949, som i 1950 danna Den europeiske menneskerettskonvensjonen med Den europeiske menneskerettsdomstolen i Strasbourg. Etter at Berlinmuren fall kunne tidlegare kommunistiske land i Sentral- og Aust-Europa ta del i Europarådet, som no har 47 medlemsstatar. Kviterussland er ikkje med i rådet på grunn av den ikkje-demokratiske regjeringa si. Den europeiske unionen, etterfylgjaren til EF, har vorte utvida frå dei seks opphavlege landa til 27 i dag. EU har utvikla seg frå ein handelsorientert organisasjon til eit samband på fleire område.
Talet på europeiske medlemsland i NATO har òg auka etter slutten av den kalde krigen der fleire land i Aust-Europa er tekne opp.
Fysiskgeografisk er Europa den nordvestlege delen av den større landmassen kalla Eurasia eller Afrika-Eurasia: Asia utgjer den store austlege delen av den samanhengande landmassen og alle deler den same kontinentalsokkelen. Den austlege grensa til Europa vert i dag rekna som ei line langs Uralfjella i Russland. Geografen Strabo frå det 1. hundreåret nytta elva Tanaïs (Don) som grense,[9] og det same gjorde tidlegare kjelder frå Judea.
På grunn av samfunnspolitiske og kulturelle skilnader er det ulike skildringar av grensene til Europa. I nokre kjelder er ikkje somme delar av Europa tekne med, medan dei same områda er tekne med i andre kjelder. Til dømes reknar geografar frå Russland og dei tidlegare sovjetstatane Uralfjella som ein del av Europa, medan Kaukasia er ein del av Asia. Mange geografar reknar derimot dei sørlege grensene til Aserbajdsjan og Armenia mot Iran og Tyrkia si sørlege og austlege grense til Syria, Irak og Iran som grensa mellom Asia og Europa på grunn av politiske og kulturelle årsaker. Sjølv om Kypros ligg svært nær Asia vert ho rekna som ein del av Europa av same årsaker.
Fysisk geografi
Landskapet i Europa viser stor variasjon over relativt små område. Dei sørlege områda er derimot meir fjellkledde, medan ein nord for Alpane, Pyreneane og Karpatane glir over i åslendte landskap og breie, låge sletter, som er vidstrakte i aust. Denne utstrakte sletta vert kalla Den store europeiske sletta med hjarta i Det nordeuropeiske låglandet. Ein boge med høgareliggande område strekkjer seg så frå dei vestlege delane av Storbritannia og Irland, og held fram langs heile Noreg.
Denne skildringa er forenkla. Mindre område av Pyrenéhalvøya og Italia inneheld komplekse geografiske trekk og det same gjer sentrale delar av Europa med mange platå, elvedalar og flodområde. Andre område som Island, Storbritannia og Irland er spesialtilfelle. Island er eit eige landområde nord i Atlanterhavet, som vert rekna som ein del av Europa, medan dei to sistnemnde er høgareliggande område som ein gong var ein del av fastlandet før det stigande havet gjorde dei om til øyar.
Europa har eit temperert klima som er typisk maritimt i vest, men som vert gradvis meir kontinentalt mot aust. Eit lite område heilt i søraust har steppeklima, medan nokre større område i fjellet og lengst nord har tundraklima. Store delar av Europa har kring 500–1000 mm nedbør, som er jamt spreidd utover året, bortsett frå i middelhavsområdet som har tørke om sumaren. Dei geografiske tilhøva gjer at Europa er langt mildare og fuktigare enn andre verdsdelar på same breiddegrad.
Klimaet er dominert av vestavindsbeltet og korleis dette varierer gjennom året. Det flytter seg gjerne mot sør om vinteren og mot nord om sumaren, noko som særleg gjev stor variasjon gjennom året i Sør-Europa. Golfstraumen fører med seg mildt vatn til kyststroka utanfor Vest-Europa og nordover mot norskekysten.
Fjella strekkjer seg nesten samanhengande frå Pyreneane til Vesleasia og dette hindrar ein del luftstraumar mellom nord og sør, medan luftstraumane frå vest i liten grad vert hindra av fjell. Fjella i Noreg og Sverige er av dei få fjella i Europa som stoppar vestavinden. Vestkysten av Noreg har mildare vintrar enn nokon annan stad på desse breiddegradene, medan det berre nokre få hundre kilometer lenger aust kan vere harde vintrar i dalane.
I Sør-Europa hindrar Middelhavet dei ekstreme temperaturane. Om sumaren dekkjer azorehøgtrykket middelhavslanda, som gjev mykje sol og lite nedbør, bortsett frå enkelte regnskurer no og då. Om vinteren trekkjer vestavindsbeltet sørover og ein kan både få frontnedbør i samband med lågtrykk og meir ustabil luft og regnskurer. Stundom kan ein få kaldluftsutbrot frå kontinentet i nordaust, noko som kan gje kulde og stundom snø ganske langt sør i Europa.
Biologisk mangfald
Biogeografiske område i Europa
Dyr og planter i Europa har levd side om side med dei europeiske bøndene i fleire tusen år, noko som har hatt stor innverknad på plante- og dyrelivet. Bortsett frå område i Skandinavia og nord i Russland er det få urørte villmarksområde i dag i Europa, bortsett frå i somme nasjonalparkar.
Det største naturlege vegetasjonsdekket i Europa er blandingsskog og veksttilhøva er generelt gode. I nord varmar Golfstraumen opp kontinentet, medan Sør-Europa har mildt eller varmt klima. I sør er det derimot ofte tørke. Fjellryggene påverkar tilhøva og nokre av desse (Alpane, Pyreneane) er orientert aust-vest slik at vinden kan føre med seg fuktige luftmassar frå Atlanterhavet til dei indre områda aust i Europa. Andre fjell er orienterte frå sør til nord (Dei skandinaviske fjella, Dei dinariske Alpane, Karpatane, Appenninane) slik at områda på eine sida av fjellet (som oftast austsida) hamnar i regnskuggen. Her kan ein ofte finne frodige fjellsider på sida som vender mot havet, medan den andre sida har dårlegare vekstvilkår. Det er få område i Europa som ikkje har vorte nytta som beitemark på eitt eller anna tidspunkt og hogging av skog har endra dei opphavlege økosystema for plante- og dyreliv.
80 til 90 % av Europa var ein gong dekt av skog. Han strekte seg frå Middelhavet til Nordishavet. Sjølv om over halvparten av den opphavlege skogen har forsvunne gjennom avskoging i laupet av mange hundreår, er framleis ein firedel av Europa dekt av skog, slik som taigaen i Skandinavia og Russland, blandingsskogen i Kaukasus og korkeikskogane vest i Middelhavet. Dei siste åra har derimot avskoginga minka og mange tre har vorte planta. I mange tilfelle har derimot ofte bartre i monokulturar erstatta den opphavlege naturlege blandingsskogen. Desse plantasjane dekkjer i dag store landområde, men gjev dårlegare habitat for mange europeiske artar som krev ulike treartar og mangfaldig skogstruktur. Den naturlege skogen dekkjer i dag berre 2-3 % eller mindre i Vest-Europa, medan han i den europeiske delen av Russland utgjer 5-10 %. Det landet i Europa med minst skog (om ein ser bort frå miniputtstatane) er Island (2 %), medan skog dekkjer 72 % av Finland.
I den tempererte delen av Europa dominerer blandingsskog med både lauvtre og bartre. Den viktigaste arten i Sentral- og Vest-Europa er bøk og eik. I nord er taigaen ei blanding av gran, furu og bjørk, medan ein lenger nord i Russland og heilt nord i Skandinavia glid over i tundra. Ved Middelhavet har det vorte planta mange oliventre, som er godt tilpassa det tørre klimaet. Sypress har òg vorte planta i store delar av Sør-Europa. Det halvtørre middelhavsområdet inneheld store område med kratt. Eit smalt område med ei eurasiatisk grasslette (steppe) strekkjer seg austover frå Ukraina og sørlege område av Russland til Ungarn og går over i taigaen i nord.
Isbredanning under den siste istida og menneskeleg påverknad har påverka spreiinga av det europeiske plantelivet. Når det gjeld dyrelivet er dei fleste store dyra og rovdyra i mange delar av Europa vortne utrydda av jakt. Mammuten vart utrydda alt i steinalderen. I dag er ulv og bjørnar utryddingstruga. Ein gong fann ein desse over nesten heile Europa. I dag har avskoging ført til at desse dyra har trekt seg lenger og lenger attende. I mellomalderen fann ein stort sett berre bjørn i utilgjengelege fjellområde med skog. I dag held bjørnen stort sett til på Balkanhalvøya, i Skandinavia og i Russland. Ein mindre del held òg til i andre område, som i Austerrike og Pyreneane. I tillegg finn ein isbjørn på Svalbard. Ulven, det nest største rovdyret etter bjørnen, finn ein hovudsakleg i Aust-Europa og på Balkan, med små grupper i Spania og Skandinavia.
Det biologiske mangfaldet i Europa er verna gjennom Europarådet.
Folkesetnad
Folkeveksten/fallet i europeiske land
Sidan renessansen og oppdagingstida har Europa vore ein stor påverknad på kultur, økonomi og samfunnsrørsler i verda. Den europeiske demografien er ikkje berre viktig historisk, men òg for å forstå dei noverande internasjonale tilhøva.
Nokre noverande og tidlegare emne i europeisk demografi har inkludert religiøs utvandring, rasetilhøve, økonomisk emigrasjon, minkande fødselsrate og aldrande folkesetnad. I nokre land, som Irland og Polen, er tilgang til abort for tida avgrensa, medan det tidlegare var vanleg med restriksjonar på fødselsregulering i heile Europa. I tillegg har tre europeiske land (Nederland, Belgia og Sveits) tillate friviljug dødshjelp i avgrensa form for uhelbredelege dødssjuke personar.
I 2005 vart folketalet i Europa estimert til 728 millionar innbyggjarar i fylgje SN. Dette er litt meir enn ein niandedel av folketalet i heile verda. For hundre år sidan utgjorde Europa om lag ein firedel av det totale folketalet i verda. Folketalet i Europa har auka det siste hundreåret, men andre område av verda (særleg Afrika og Asia) har folketalet auka mykje raskare.[10] I fylgje SN vil folketalet i Europa utgjere 7 % i 2050 og telje 653 millionar.[11] Det gjennomsnittlege barnetalet per kvinne er 1,38. I fylgje somme kjelder,[12][13] er dette talet høgare hjå muslimar. I 2005 estimerte EU at 1,8 millionar menneske emigrerte til Europa, trass i at Europa har ei av dei største folketettleikane i verda. Dette utgjorde 85 % av den totale folkeveksten i Europa.[14]
Det er forskjellige definisjonar på inndelinga av Europa, som t.d. Vest-Europa og Sentral-Europa. Dei fylgjande områda og regionane kan difor variere i andre samanhengar.
Europeiske najonar etter BNP per innbyggjarar i 2002
Som eit kontinent er økonomien i Europa for tida den største i verda. Den europeiske unionen er eit mellomstatleg organ som består av dei flese europeiske statane, og er ein av dei to strøste i verda. Av medlemslanda i EU har Tyskland den største nasjonale økonomien. Tretten av EU-landa har den same valutaen, euroen. Store økonomiske sektorar i Europa er mellom anna jordbruk, produksjon og investeringar. Størsteparten av handlen til EU er med USA, Kina, India, Russland og andre europeiske land som ikkje er medlem av EU.
Det er fleire språkgrupper i Europa. Desse fell saman ofte (men ikkje alltid) med kulturelle og historiske samband mellom dei ulike nasjonane, men i andre tilfelle er religion ein viktig grensefaktor.
Andre religionar som vert praktiserte av mindre grupper i Europa er mellom anna:
Jødedom hovudsakleg i Frankrike, Tyskland, Storbritannia, Russland og Tyrkia. Ein gong vart jødedom praktisert i større grad gjennom heile det europeiske kontinentet, men det har minka etter deportasjon, utrydding og utvanding av jødar i laupet av dei siste tusen åra.
Fleire land i Europa har ein statsreligion, inkludert Liechtenstein, Malta, Monaco, Vatikanstaten (katolsk), Hellas (Orientalsk ortodoks); Danmark, Island og Noreg (protestantisk). I Sveits er nokre kantonar offisielt katolske, medan andre offisielt er protestantiske. Nokre sveitsiske landsbyar har til og med religionen, i tillegg til landsbynamnet, skrive på skilta.
↑Histories 4.38. C.f. James Rennell, The geographical system of Herodotus examined and explained, Volume 1, Rivington 1830, p. 244. Oppgjeve av Engelsk Wikipedia.
↑W. Theiler, Posidonios. Die Fragmente, vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a; I. G. Kidd (ed.), Posidonius: The commentary, Cambridge University Press, 2004, ISBN 978-0-521-60443-7, p. 738; Geographia 7.5.6 (ed. Nobbe 1845, vol. 2, p. 178) Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ.
"And [Asia] is connected to Europe by the land-strait between Lake Maiotis and the Sarmatian Ocean where the river Tanais crosses through."
↑εὐρύς, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus
↑ὤψ, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus
↑M. L. West (2007). Indo-European poetry and myth. Oxford: Oxford University Press. s. 178–179. ISBN0-19-928075-4.
↑«phonologically, the match between Europa's name and any form of the Semitic word is very poor.» M. L. West (1997). The east face of Helicon: west Asiatic elements in Greek poetry and myth. Oxford: Clarendon Press. s. 451. ISBN0-19-815221-3. Oppgjeve av Engelsk Wikipedia.
↑Davidson, Roderic H. (1960). «Where is the Middle East?». Foreign ĆAffairs38: s. 665–675.
↑Kontinentaleregionar etter inndelings kart frå SN. Ut frå kva definisjon som er nytta kan forskjellige område og høyre til både Europa og AsiaAfrika eller Oseania.
↑Russland vert generelt rekna som eit transkontinentalt land i Aust-Europa og Asia der områda vest for Uralfjella og både Uralelva og Emba. Folketalet og flateviddet er for den europeiske delen.
↑Kasakhstan vert stundom rekna om eit transkontinentalt land i Sentral-Asia og Aust-Europa med europeiske område vest for Uralfjella og både elvane Ural og Emba. Tale gjend berre dei europeiske områda.
↑Armenia og Kypros vert stundom rekna som transkontinentale land. Begge er fysiskgeografisk i Vest-Asia men har historiske og samfunnspolitiske band til Europa.
↑Georgia vert ofte rekna som eit transkontinentalt land i Vest-Asia og Aust-Europa. Folketalet gjeld berre for den europeske delen (nord for Kaukasus og elva Kura). Inluderar Abkhasia og Sør-Ossetia to område som har erklært sjølvstende og de facto er sjølvstendig men som ikkje de jure er anerkjend av andre statar.
↑Tyrkia vert ofte rekna som eit transkontinentalt land i Vest-Asia og Sør-Europa. Regionen Rumelia (Thraki)—som inkluderer provinsane EdirneKırklareliTekirdağ og dei vestlege delane av Çanakkale og Istanbul provins—er vest og nord for Bosporus og Dardanellane. Folketalet og areaet gjeld berre den europeiske delen (inkludert heile Istanbul).
↑Arealet inkluderer berre dei europeiske områda av dei transkontinentale landa.
↑Folketalet inkluderer berre dei europeiske områda av dei transkontinentale landa.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
