Izarbeibar
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Eunateko baseliza eta Bagadigorri atzealdean
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Izarbeibar-Novenera
Administrazioa
Entitatea	ibar
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Iruñea
Izen ofiziala	Valdizarbe
Posta kodeak	● 31100 ● 31133 ● 31152 ● 31153 ● 31154 ● 31398
Ibartarra	izarbeibartar
Geografia
Koordenatuak	42°40′43″N 1°45′02″W / 42.6785202°N 1.75057647°W / 42.6785202; -1.75057647
Azalera	157,94 km²
Garaiera	326-937 metro
Distantzia	22,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	6.042 (2022:  23)
Dentsitatea	38,26 biztanle/km²
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[1][2]	% 11,80 (2018: %5,6)

Izarbeibar^[3][a] (izarbeibarreraz: Izarbeibarra) Euskal Herriko ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 22,4 kilometrora. Altuera 326 eta 937 metro artekoa da, eta 157,94 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtean 6042 biztanle zituen.

Iparraldetik hegoaldera Arga ibaiak zeharkatzen du, mendebaldeko muga markatzen duena, eta ekialdetik mendebaldera Robo ibaiak, bere ur-ibilgu nagusia. Gainera, Donejakue bideak ia 12 herri guztiak zeharkatzen ditu, ondare kultural eta artistiko aberatsa utziz, non Eunateko Andre Mariaren eliza eta Garesko zubi erromanikoa nabarmentzen diren, zalantzarik gabe. Ibarra Erreniega, Alaitz, Eunate eta Esparatz mendilerroen artean dago, nahiz eta ibarraren hondoan landatzeko moduko lur asko dagoen.

Bertako biztanleak izarbeibartarrak dira. Ibarburua Gares udalerria da.

Izarbeibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valdizarbe edo Valle de Izarbe
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Valdizarbe edo Val d'Izarbe

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Valle de Itçarbe (1084)
• Yzarbe (1095)
• Val d'Içarue (1268)
• Val de Liçarve (1268)
• Valdiçarue (1350)
• Val d'Içarue (1366)
• Valdizarbe (1534)
• Valle de Ylçarbe (1586)
• Valle de Içarbe (1591)
• Valle de Ilzarbe (1800)
• Ilzarbe (1802)
• Valle de Valdizarbe (1966)
• Izarbe ibarra (1990)
• Izarbeibar (1990)
• Izarbeibar (2007)

Izen guztiak jatorri berekoak dira: Izarbe. Euskaraz edo erromantzez, ibar honen izena Izarbe izenaz eta "haran" eraikuntzaz osatzen da (euskaraz ibar bezala, atzizki moduan, eta erromantzez Val edo Valle eran, aurrizki edo hitz bereizi gisa).

Izarbe izenari dagokionez, batzuetan Itzarbe, Iltzarbe edo Ilzarbe agertzen da. Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeak 2007an, Batzar aririetan, Itzarbe forma okerra zela adierazi zuen. -l- duten formei dagokienez, akademiak adierazi du nahiko modernoak direla, XVI. mendearen amaierara arte ez baitira egiaztatu. Beraz, oihartzun-fenomenoa izango litzateke, toponimian nahiko ohikoa, eta ez da alde batera utziko Iltzarbe izenaren eragina izan daitekeenik, analogiaz. Herri hori, Ollaranen gutxienez XIII. mendetik dokumentatuta dago.^[5][6]

Izarbeibarreko armarriak honako blasoi hau du:^[7]

Izarbeibar Nafarroako Erdialdea eremu geografikoan dago, Izarbeibar-Novenera eskualdean.

	Etxauribar	Zizur Zendea, Galar Zendea	Elortzibar
	Mañeruibar		Orbaibar
		Izarbeibar
		Argako Erribera

Izarbeibar Nafarroako erdi-erdian dago kokatua, Izarbeibar-Novenera eskualdean eta Iruñeko merindadearen hegoaldean. Iparraldean, Erreniega mendilerroaz bestaldean, Iruñerria du, Etxauribar eta Galar eta Zizur zendeak hain zuzen. Ekialdean, Alaitz mendiko harrobia ikusgai, Muru Artederreta eta Orbaibarra. Hegoaldean, Nekeas izeneko alderdiaz haratago, Mendigorria eta Artaxoa daude. Mendebaldean, Mañeruibarra dago, Lizarrako merindadean.

Izarbeibarrean pinuak, arteak, makalak, haritzak eta urkiak topa daitezke, baita erromeroa, ezkaia eta izpilikua ere. Zelaietan zerealak daude gehienbat, baina zainzuriak, olibondoak eta mahastiak ere badaude. Azken urteotan Nafarroako Ubidetik datorren urarekin (ibarra ekialdetik hegoaldera zeharkatzen baitu) ureztalurrak ugaldu dira, babarrunak, artoa eta abarrekin.

Animalien artean honako hauek topa daitezke: basurdeak, azeriak, untxiak eta erbiak, eperrak, miruak, belatzak, arrano sugezaleak, ubarroiak, lertxunak eta zikoinak. Abeltzaintza tradizionala, lehen ugaria bazen ere, orain gainbehera doa, baina zenbait etxalde industrial (zerritegiak edo oilotegiak esaterako) badaude.

Izarbeibarrak klima mediterraniarra dauka orokorrean (ibarreko gunerik altuenetan azpimediterraniarra da prezipitazioak ugariagoak eta tenperatura hotzagoa delako). Urteko batez besteko tenperatura 12 gradu ingurukoa da eta prezipitazioak 600 eta 1.000mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 90 izaten dira (mendialdean 120 edo gehiago izan daitezke).

Ibarreko jatorrizko landarediaren gehiena galdu den arren, oraindik ere arte eta haritz bakanen batzuk geratzen dira herrigunearen inguruko mendietan.

Ibarrean estazio meteorologiko bat dago Gares udalerrian, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[8]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Izarbeibarrak 11 udalerri ditu:

• Adios
• Añorbe
• Biurrun-Olkotz
• Eneritz
• Gares (hiriburua)
• Legarda
• Muruzabal
• Obanos
• Tirapu
• Ukar
• Uterga

Halaber, ibarrean 2 kontzeju ditu:

• Biurrun
• Olkotz

Gainera, 2 etxaldeak ere bada, hala nola:

• Basongaitz
• Ukarreko benta

Azkenik, lurraldean 27 herri hustu daude:

Izarbeibar ibarreko herriak

XI. mendearen amaieran jada ibarra gisa dokumentatuta agertzen da Iruñeko katedraleko eta Leireko monasterioko testu eta berrietan. Bere lekuak, adibidez, 1268ko Rediezmoaren Liburuan daude. Liburu horietan koroaren errentak Muruzabalgo bizkonderriari lotu zitzaizkion, Karlos III.a Nafarroakoa erregeak 1407an bere anaiorde Leonen alde eratua, zeinaren seme eta oinordeko Filipek 1424an Muruzabal eta Izarbeibarreko bizkondearen titulua lortu baitzuen. Ibarrak urtero 700 gari-erregu baino gehiagoko petxa ordaintzen zien Cortesko markesei, eta Elordiko belarrek 103 dukat eta oilo zati bat.

1665ean, Obanosek eta Muruzabalek hiribildu titulua eta horren ondoriozko bereizketa lortu zuten, bigarrena 1730era arte behin betiko banandu ez zen arren. Gainerako udalerriek udal propioak eratu zituzten 1846an, eta ibarra desegin egin zen. Garai hartan, ibarraren mendebaldeko zatia (Hiriberri, Sotets, Sarria eta Ekoien), gainera, Gares udalerrian sartu zen.^[10]

Iruñea, Lizarra eta Logroñoren artean izan zuen egoera bereziagatik, XIX. mendeko gerretan zehar korrikaldi eta liskar ugari izan ziren. Espotz Mina bereziki aktibo agertu zen Garesen Lehen Karlistaldian. Izan ere, 1810eko irailaren hasieran, Espotzen gerrillariak ibarretik igaro ziren, Zudairitik zetorrena eta frantziar indarren talde indartsuek jazarria. Gerrilariek Elorako bidea hartu zuten, eta Alaitz mendilerroan babestu behar izan zuten. Mina Garesen ere ezarri zuen bere kuartel nagusia denboraldi batez.

Garai hartan, ibarreko batzarrak Auritzera eraman behar izan zituen bere bilerak, Eunate (Erdi Arotik zuen biltokia) babesgabe geratu zelako. 1821ean baino ez ziren baselizara itzuli. Lehen karlistaldiko kontrol liberaleko gunea izan zen, baina erregegaiaren menpe egon zen bigarrenean, 1874an batez ere. Bigarren Karlistaldiaren amaieran, Iruñeko setioa hausteko lehen aurrerapen liberalak egin ziren, eta handik gutxira, Lizarrako gorterantz.^[11]

2022 urteko erroldaren arabera 6042 biztanle zituen Izarbeibarrak.

Izarbeibarreko ekonomia hainbat zutabetan oinarritzen da. Zutaberik garrantzitsuena nekazaritza da. Ibarreko ekoizpen nabarmenekoa ardoa da, jatorri-deitura propioa duena Nafarroako Jatorri Deituraren barruan: Izarbeibarreko ardoa. Gainera, garagarrak eta sasoiko barazkiak ekoizpen nabarmena dute. Beste zutabeetako bat industria da, ia erabat Garesen kokatua, Schneider Electric enpresa nabarmenduz.

Turismoak ere garrantzi handia du, baina haranetik igarotzen diren Donejakue bideko bi adarrek zeharkatzen dituzten eremuetara mugatzen da, Obanosen bat eginez. Jarduera turistikoa ibarraren beheko aldean kontzentratzen da bereziki, Eunateko baseliza eta Garesko zubia baitira erakargarri nagusiak.

Azkenik, Iruñerria ibarraren bi aldeetatik hurbil dagoenez, bai A-12 bai AP-15 bideetatik, izarbeibartar asko egunero joaten dira hiriburura lan egitera, baina landa-bizitzaren erosotasuna aprobetxatuz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 334 lineak zerbitzua ematen dio ibar honi:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 334 Gares Adios • Eneritz • Ukar • Añorbe • Tirapu • Olkotz • Muru Artederreta • Biurrun Arrizabalaga

Gainera, La Estellesa autobus konpainiak Agilar Kodes eta Iruñea bitarteko autobus linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka Agilar Kodesko norantzan eta lau zerbitzu kontrako norabidean. Linearen ibilbidea honakoa da:

• Agilar Kodes - Cabredo - Marañon - Genevilla - Zuñiga - Antzin - Murieta - Lizarra - Villatuerta - Zirauki - Mañeru - Gares - Obanos - Legarda - Zizur Nagusia eta Iruñea

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Izarbeibar ibar osoa sailkatu zituen hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Izarbeibar ibarraren herriak ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Izarbeibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Izarbeibar (Gares izan ezik) eremu ez-euskalduneko inarra da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2010eko erroldaren arabera, herritarren %6,20k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 11,80k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean ibarreko udalerri guztiak) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak Adios, Añorbe, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Obanos eta Tirapu udalerriak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 37 udalekin batean.

Gaur egun, Utergan, Biurrunen, Obanosen, Añorben eta Garesen ematen dira euskara klaseak. Garesko ikasleen % 60k D ereduan ikasten du, euskara hutsean. Gainera, hiri haueko Udalak euskara zerbitzu bat du, bere ekimenaz eta eskualdeko galdutako euskalkia aztertu duen Aitor Arana hizkuntzalariaren laguntzaz hizkuntza ondarea berreskuratzeari ekin zitzaion.^[14]

• Legardako Santa Agedako erromeria, otsailaren 5ean
• Añorbeko Jai txikiak, Gorputziko asteburuan
• Adiosko Eunaterako erromeria, maiatzaren 1ean
• Enerizko Guzmango Santo Domingo baselizarako erromeria, maiatzaren 1ean
• Enerizko San Isidro Nekazariaren eguna, maiatzaren 15ean
• Garesko Gazteriaren jaiak, maiatzaren 15ean
• Legardako Santa Barbarako erromeria, maiatzaren 15ean
• Enerizko Santa Maria Magdalenaren jaiak, lau egunak uztailaren 22aren inguruan ospatzen dira Andre Maria Magdalenaren omenez.
• Garesko Done Jakueren jaiak, uztailaren 24tik 30ra
• Obanosko Misterioko antzezpena, uztailaren 25eko astean, bi urtean behin
• Muruzabalgo San Estebanen jaiak, abuztuaren 3aren inguruan
• Adiosko San Andresko jai nagusiak, abuztuaren bigarren asteburuan
• Legardako Jasokundeko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
• Añorbeko Jasokundeko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren 14tik abuztuaren 18ra
• Ukarreko Jasokundeko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren 15etik hurbilen dagoen asteburuan
• Utergako Jasokundeko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren 15etik hurbilen dagoen asteburuan
• Obanosko San Joan Bataiatzailearen jaiak, abuztuaren 28tik irailaren 2ra
• Añorbeko San Estebango erromeria, irailaren 2an
• Enerizko San Martzial eguna, irailaren 8an
• Garesko Soterrañako Andre Mariaren eguna, irailaren 8an
• Enerizko Gurutzearen eguna, irailaren 14tik hurbilen dagoen igandean
• Garesko feriak, irailaren azken asteburuan
• Adiosko San Andresko jai txikiak, azaroaren azken asteburuan
• Muruzabalgo San Nikolas eguna, abenduaren 6an

• Adiosko San Andres eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza gotikoa, XVII. mendean zaharberritua.
• Adiosko Larraingo jauregia, Erdi Aroko jauregi zaharra.
• Añorbeko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIV. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Añorbeko San Martin baseliza, XVI. mendean eraikitako kristau baseliza, gaur egun barroko estiloan.
• Añorbeko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
• Biurrungo Arrosarioko Andre Mariaren eliza, XIII. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Enerizko Santa Maria Magdalena eliza, XVIII. mendean eraikitako kristau eliza, barroko estiloan.
• Enerizko Guzmango Santo Domingo baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristau baseliza.
• Garesko Done Jakue eliza, XII. mendean eraikitako kristau eliza, erromaniko estiloan.
• Garesko Gurutzearen edo Gurutzifikako eliza: XII. mendean eraikitako kristau eliza eta komentu zaharra, erromaniko estiloan.
• Garesko San Pedro eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Garesko zubi erromanikoa, Arga ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikia erromaniko estiloan.
• Garesko Erdi Aroko harresiak, zutik dirau herria inguratzen duen Erdi Aroko hormak.
• Garesko Cubiertos etxea, XVII. mendean eraikitako jauregia, gaur egun herriko udaletxea.
• Legardako Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIV. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Legardako Santa Barbara baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristau baseliza.
• Muruzabalgo San Esteban eliza, XIV. mende eta XVII. mendeen artean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Muruzabalgo Eunateko Andre Mariaren eliza, XII. mendean eraikitako kristau eliza, erromaniko estiloan.
• Muruzabalgo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Obanosko San Joan Bataiatzailearen eliza, XIV. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan, 1912. urtean berraikia eta mugitua.
• Obanosko Arnotegiko Andre Mariaren baseliza, XIII. mendean eraikitako kristau baseliza.
• Obanosko atea, Erdi Aroko ataria, herrigunean kokatua.
• Olkozko San Migel eliza, Erdi Aroan eraikitako kristau eliza, erromaniko estiloan.
• Olkozko dorrea, Erdi Aroko jauregi eta dorretxea, gotiko estiloan, eta XXI. mendean zaharberritua.
• Tirapuko Sortzez Garbiaren eliza, XVI. eta XVII. mendeen artean eraikitako kristau eliza, 2000ko hamarkadan zaharberritua.
• Tirapuko San Nikolas baseliza, XX. mendean eraikitako kristau baseliza.
• Ukarreko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza, pizkundear estiloan.
• Utergako Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.

• Errodrigo Semenoitz Arradakoa (1170-1247), elizgizon, historialari eta Toledoko artzapezpikua.
• Maria Nafarroakoa (1355-1420), Nafarroako infanta eta Gandiako dukesa.
• Joan Arradakoa (1487-1541), konkistatzaile eta esploratzaile.
• Martin Vicente de Bernedo (1562-1619), elizgizon, teologo eta misiolari.
• Juan Beriain (1566-1633), apaiz eta idazle euskaldun.
• Juan Beltran Leotz (1590-1669), monje.
• Francisco Joaniz Etxalazkoa (1624-1695), elizgizon eta politikari.
• Juan Lezaun, Adiosko abatea (1640-1699), apaiz eta idazle.
• Jose Bakedano (1642-1711), musikagile eta apaiz.
• Sebastián Eslaba Lazaga (1685-1759), militari, politikari eta Cartagena de Indiasko defentsaren markesa.
• Justo Arevalo Escudero (1819-1908), politikari.
• Emilio Arrieta (1821-1894), konpositore.
• Cruz Otxoa de Zabalegi Paternain (1840-1911), elizgizon, legegile eta politikari.
• Blas Goñi Atienza (1881-1952), apaiz, irakasle eta idazle.
• Angel Gaztelu Gorriti (1914-2003), poeta eta historialari.
• Luzia Goñi (1928-2020), bertsolari.
• Francisco Azkona (1934-), soziologo eta apaiz.
• Luis Garrido (1951-), margolari.
• Javier Bikuña Urtasun (1955-), Osasuna taldeko jokalari.
• Begoña Gartzia Arandigoien (1966-1990), mediku.
• Iñaki Astiz (1983-), futbolari.

• 
  Izarbeibar Erreniegatik
• 
  Garesko zubia
• 
  Añorbe
• 
  Obanos
• 
  Zelaiak

1. ↑ /is̻àɾβ̞e.iβ̞áɾ/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: kamutsa bigarren silaban eta zorrotza azken silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Izarbeibar-Novenera
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia