Astronomiistoj de praaj civilizacioj enkondukis metodajn observojn kiuj permesis eltrovi la unuajn astronomiajn sciojn. Malgraŭ tio, necesis la invento de la teleskopo por la evoluo de astronomio al moderna scienco.
Ekde la dudeka jarcento la kampo pri profesia astronomio estis dividita inter observada astronomio kaj teoria astrofiziko.
En observada astronomio oni kolektas datumojn, kaj krome laboras pri konstruo kaj riparo de aparatoj kaj pritrakto de la rezultoj.
En kampo de teoria astrofiziko oni enfokusigas evoluigon de komputilaj aŭ analizaj modeloj por priskribi astronomiajn objektojn kaj fenomenojn. La du kampoj komplementas unu la alian tiel, ke teoria astrofiziko strebas klarigi la observajn rezultojn. Astronomiaj observaĵoj povas esti ilo por testi la fundamentajn teoriojn en fiziko, ekzemple tiu pri ĝenerala relativeco.
Astronomion oni ne konfuzu kaj miksu kun astrologio. Kvankam la du kampoj iam estis kunligitaj, oni nuntempe ĝenerale strikte disigas ilin unu de la alia.[2]
Historio
Tiu ĉi teksto de Hans Sachs el la jaro 1586 montras, ke en la mezepoko astronomio kaj astrologio ankoraŭ intermiksiĝis.[3]Sur ĉiuj kontinentoj kaj ekde la antikvo, la observado de la ĉielo estis gravega al la homoj (Kodeks Duran).
La arkeologio montras, ke astronomiistoj de la bronzepoko metode observis la noktan ĉielon. Elementaj astronomiaj scioj estis jam eltrovitaj en tiu epoko, kiel la kono de konstelacioj, la nocioj pri ekvinoksoj kaj iliaj rilato al la sezonoj. Iuj konstruaĵoj, kiel Stonehenge havis tre probable astronomian celon. La antaŭvido de la sezona ciklo tre gravis, por terkultivacivilizo.
Antikvo
Antaŭrimarkoj:
Memkompreneblas, ke se ĉiuj observoj estis faritaj nudokule, faciligis tiun taskon al niaj prauloj la foresto de industriapoluo kaj ĉefe de luma poluo. Pro tio la plej multaj nuntempaj "tradiciaj" observoj estus tutsimple ne realigeblaj.
Oni ne forgesu, ke jam ŝajne relative simplaj observoj (simpla desegno de kvar aŭ kvin ĉielkorpoj) jam supozas altan civilizon, tio estas almenaŭ la kuna ekzisto de skribo (almenaŭ baza) kaj astronomia sistemo, entenante kosmogonion, kosmologion kaj ĉielmapon, kiel ankaŭ kalendaron (foje tre evoluiĝinta) kaj astronomian observatorion, tiu lasta ofte rudimenta.
Dum jarmiloj astronomio estis ligita al astrologio, kiu ofte estis la unua kialo (latineprimum movens). La disiĝo komenciĝis nur dum klerismo, la jarcento de la lumoj, kaj daŭrigas nuntempe.
La sistemoj la plej bone konataj kaj evoluiĝintaj estas:
en la neolitiko: la grandaj megalitajŝtoncirkloj, kiuj fakte estis astronomiaj observatorioj, inter la plej konataj: Nabta Playa (inter 6 000 kaj 6 500 jarojn malnova) kaj Stonehenge (Wiltshire, Anglujo, 1 000 jarojn poste). Flammarion, kiu komprenis tion inter la unuaj, priskribis tiujn monumentojn kiel "monumentoj alvokitaj al astronomio" kaj "ŝtonaj observatorioj".
en la nova mondo la indianaj astronomioj estis jam tre evoluiĝintaj, ĉefe tiuj de la toltekoj, de la zapotekoj (sufiĉe similaj) kaj de la majaa civilizo, tute aparta. Tiel sen iu ajn optika ilo la majaa astronomio jam priskribis precize la diversajn fazojn kaj eklipsojn de Venuso.
En Mezopotamio, astronomio estigas unuajn fundamentojn de matematiko. La priskribo de la vojo de moviĝemaj steloj okazis unue laŭ 3 vojoj paralelaj al la ekvatoro. Post la unuaj sistemaj observadoj je la fino de la 2-a jarmilo (ĉirkaŭ -1200) oni pli bone konis la vojojn de la suno kaj de la luno.
Ĉirkaŭ la 8-a jarcento a.K. estiĝis la nocio de ekliptiko kaj poste unua formo de zodiako en 12 samaj eroj (tempaj, ankoraŭ ne spacaj). Meze de la unua jarmilo ekzistas kune sistemo de 12 simboloj tre praktikaj por kalkuli la pozicion de la steloj kaj konstelacioj por interpretado astrologia. Nur tiam oni fiksas la periodojn de la cikloj de planedoj kaj aperas la disigo en 360 gradoj de la ekliptiko. La astronomio mezopotamia malsamas ĝenerale de la greka pro sia aritmetika eco: kontraŭe al la greka astronomio, la mezopotamia estas empiria. Oni ne serĉas la kialon de la movoj, oni ne kreas modelojn por ilin prezenti, la fenomenoj ne estas spertitaj kiel aspektoj rezultantaj de geometrie reprezentebla kosmo. Tamen al mezopotamiaj astronomiistoj dankindas detala priskribo de multaj observadoj ekde almenaŭ la 8-a jarcento. La grekaj astronomiistoj profitis tiujn observadojn.
Malfrua antikvo
La kalkuloj de Aristarko pri la relativaj grandoj de la Suno, Tero kaj Luno, laŭ greka kopio de la deka jarcento.
Rilate al la stela astronomio la grekoj alportis multon, ĉefe la difinon de la sistemo de videbla magnitudo. Tiel la Almagesto de Ptolemeo (90 - 168) enhavis jam liston de kvardek ok konstelacioj kaj 1022 steloj.
La hinda astronomio kulminis ĉirkaŭ 500 pro la Aryabhata, kiu prezentas matematikan sistemon kvazaŭ-kopernikan, en kiu la tero turniĝas laŭ sia akso. Tiu ĉi modelo priskribas la moviĝojn de la planedoj rilate al la suno - ĉirkaŭ 1.000 jarojn antaŭ la okcidento!
En la 8-a jarcentosankta Bede evoluigis en la okcidento la liberajn artojn (trivium kaj quadrivium). Li starigis la regulojn de la comput por kalkuli la datojn de la moviĝemaj festoj (sinodika periodo) kaj por la kalkulo de la tempo, kiu bezonis astronomiajn elementojn.
Por navigacii surmare aŭ trairi dezerton la islama civilizo bezonis tre detalajn datumojn. Ido de la hinda kaj greka astronomioj, la islama astronomio kulminis ĉirkaŭ la 10-a jarcento.
La Usona Astronomia Societo (angle American Astronomical Society, AAS) estas usona scienca societo de profesiaj astronomoj kaj aliaj interesitaj individuoj, kun sidejo en Vaŝingtono. La socio estis fondita en 1899 tra la klopodoj de George Ellery Hale.
Gravaj ŝtupoj por la scio pri la kosmo estis la invento de la lorno antaŭ ĉirkaŭ 400 jaroj kaj la enkonduko de la fotado kaj spektroskopio en la 19-a jarcento. Ekde la mezo de la 20-a jarcento astronomiistoj havis la eblon transi la teran atmosferon per kaj sondiloj kaj kosmoŝipoj, tiele observi la kosmon sen ĝiaj malhelpaĵoj, do en ĉiuj partoj de la elektromagneta spektro. Aldoniĝis unuafojon la eblo rekte viziti la esploratajn objektojn kaj fari surloke ne nur observadojn, sed ankaŭ mezuradojn. Krome konstruiĝis pli kaj pli grandaj teleskopoj por observadoj ĉe la tersurfaco.
La 5-an de septembro1977 NASA startigis la sondilon Voyager 1, kiu sukcesis preterpasi Jupiteron post vojaĝo de 675 milionoj da kilometroj la 5-an de marto1979; sekvis ĝia preterpaso de Saturno novembre de la jaro 1980. La 20-an de aŭgusto1978 startis Voyager 2, la plej sukcesa Swing-by-spacosondilo de ĉiuj tempoj en la eksteran sunsistemon (misiodatumoj: Jupiteropreterpaso la 9-an de julio1979, Saturnopreterpason kaj Uranusopreterpason januare 1986, preterpaso de Neptuno en 1989).
La jaro 2009 estis deklarita Internacia Jaro de Astronomio fare de la Internacia Astronomia Unio kaj la Eduka, Kultura kaj Scienca Organizo de Unuiĝintaj Nacioj, Unesko. La jaro 2009 markas kvarcent jarojn ekde la unua astronomia uzo de teleskopo fare de Galileo Galilei. Dum la Internacia Jaro de Astronomio okazis multaj edukaj agadoj kaj diversaj projektoj en multaj landoj, kies celo estas alproksimigi la publikon al astronomio. Al la iniciato aliĝis naciaj akademioj de sciencoj en ĉirkaŭ 140 landoj, kune kun la ĉefaj kosmoagentejoj de la mondo (nome NASA, kaj la Eŭropa Kosma Agentejo (ESA)).
La kosmologio traktas la historion kaj estiĝon de la kosmo.
La astronomia geografio estas la branĉo de la matematika geografio kiu "celas la priskribon de la Tero, konsiderita kiel ĉiela korpuso, movebla ea la spaco, kaj giranta same kiel la planedoj ĉirkaŭ la Suno, kiu estas ilia komuna centro".[5] Ĝi intencas studi la planedon Teron el astronomia vidpunkto.
La Suno estas la plej detale esplorata stelo. Kvankam ĝi ne estas varianta stelo, ĝia aktiveco ja spertas regulajn ŝanĝiĝojn, dum periodo de 11 jaroj, kiuj ligiĝas al apero kaj malapero de sunmakuloj - regionoj el la suna supraĵo malpli varmaj ol sia ĉirkaŭaĵo, ĉe kiuj mezureblas rimarkindaj magnetaj kampoj.[6]
La Sunon ankaŭ karakterizas neregulaj ŝanĝiĝoj kiuj, pasintece, forte influis Teron kaj teran vivon.[7] Ekzemple, la minimumo de Maunder plej verŝajne okazigis la malgranda glaciepoko kiun Tero vivis dum mezepoko.[8]
La ena strukturo de la Suno konsistas el kerno, kie okazas nuklea fuzio; radiada regiono, kie energio trairas la plasmon kiel elektromagneta radiado; kaj konvekta regiono, kie varma gaso konvektas kaj transportas la energion ĝis la suna supraĵo. Plej verŝajne, la magnetaj fenomenoj kiuj estigas sunmakulojn fontas el tiu ĉi konvekta regiono.[6]
Sunscienco tamen ankaŭ studas la plej eksterajn partojn de la Suno, kiel la ĥromosfero kaj la suna vento - kies influo etendiĝas ĝis la sunpaŭzo. Interalie, la suna vento ankaŭ interagas kun la magnetosfero de Tero, tiel estigante la zonojn de Van Allen kaj okazigante la aŭrorojn.[9]
Planedoscienco
La nigra makulo en la supra parto de la bildo estas polva diablo, speco de aerkirlo kiu oftas sur Marso.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Planedoscienco.
Planedoscienco estas la branĉo kiu esploras la historion de planedoj, nanplanedoj, lunoj, kometoj, asteroidoj kaj ĉiuj aliaj objektoj kiuj ĉirkaŭorbitas la Sunon aŭ aliajn stelojn. La nuna kompreno pri historio kaj funkciado de la sunsistemo fontis unue el teleskopa observado, kaj sekve el esplorado per kosmosondiloj.[10] Oni komprenas, ke planedoj fontis el la praplaneda disko kiu ĉirkaŭis la Sunon dum la frua parto de ĝia vivo. Planedoj pligrandiĝis per laŭgrada akumulado de tiu materio, kaj spertadis oftajn koliziojn kun aliaj prakorpoj en la frua sunsistemo - kion nekontesteble pruvas la kraterriĉa supraĵo de kelkaj objektoj, kiel ekzemple la luno, ĉe kiu manko de atmosfero ebligis konservi parton de la tiama supraĵo ĝis nun. Oni supozas, ke la luno mem verŝajne estiĝis per kolizio inter la pratero kaj alia similgranda planedo.[11]
Planedoscienco ankaŭ okupiĝas pri geologiaj fenomenoj kiuj okazas ĉe la nuntempaj planedoj, kiel ekzemple vulkanoj, tertremoj, tektoniko, vetero (okaze de planedoj kun sufiĉe dika atmosfero) kaj tiala erodo. Ĝenerale, malgrandaj ĉielkorpoj malvarmiĝas pli rapide ol grandaj astroj, kaj geologiaj fenomenoj ĉe ili emas tute ĉesi.[12]
La Nebulozo Formiko. Gaso eliras simetrie el la mortanta stelo en la mezo, malkiel en la okazo de kutimaj eksplodoj, ĉe kiuj gaso disvastiĝas malsimetrie.
La studo de steloj kaj de ilia evoluo naskiĝis per observado kaj teoria esplorado, kaj ekde la dua duono de la 20-a jarcento ankaŭ baziĝas sur komputila simulado de la ena strukturo de steloj kaj de ilia funkciado.[13]
okupiĝas pri la studo de galaksioj, de ilia pasinta kaj estonta evoluo, de ilia dinamiko kaj de ilia konsisto.
La sunsistemo mem situas en la galaksioLakta Vojo, elstara ano de la Loka Grupo de galaksioj. Pro tio, ke ni situas en la polvo-riĉaj eksteraj partoj de la galaksio, parto de la Lakta Vojo ne videblas al ni - kio rezultigas, ke granda parto el nia nuna kompreno pri la funkciado de galaksioj fontas el observado de aliaj galaksioj.
La observata rotacirapido de galaksioj pensigas, ke ili posedas ege pli da maso ol kiom videblas per teleskopoj. Oni tial eksupozis, ke grandan parton de galaksioj konsistigas nevidebla materio, kvankam ĝiaj ekzaktaj konsisto kaj deveno restas tute malklaraj.[15]
En la bildo videblas pluraj bluaj ringoformaj objektoj, kiuj tamen estas bildigoj de la sama galaksio, kies lumo akiras nin el pluraj direktoj pro la efiko de gravitlenso estigita de la aro de flavaj galaksioj kiu videblas ĉe la mezo de la foto. La altirforto de la galaksiaro kurbigas lumon kaj modifas la aspekton de la malantaŭaj objektoj.
La esplorado de objektoj kaj ĉielkorpoj ekster nia galaksio ĉefe koncernas demandojn pri la estiĝo kaj evoluo de galaksioj, pri ilia nuna aspekto kaj funkciado, kaj pri la strukturo de galaksiamasoj.
Interesa studobjekto de ekstergalaksia astronomio estas aktivaj galaksioj, ĉielobjektoj kiuj ŝajnas produkti grandan parton el sia energio el fonto malsimila kiel steloj aŭ varmaj gasoj; tiu energio ŝajnas fonti el tre limigita regiono en la centro de la galaksio, kie supozeble situas grandega nigra truo kies radiado ŝuldiĝas al enfalanta materio.
Ekstergalaksia astroscienco ankaŭ esploras la grandskalan strukturon de la kosmo, kiu konsistas el aroj kaj amasoj de galaksioj. Galaksioj ŝajnas situi laŭ fadenoj, kiujn apartigas grandaj malplenoj.[17]
Radioastronomio estas la branĉo de astroscienco kiu studas radiadon kun ondolongo pli granda ol unu milimetro.[18] Ĝi malsamas kiel la aliaj branĉoj de observada astroscienco, ĉar radioondon eblas konsideri kaj pritrakti kiel ondon anstataŭ ol sinsekvon de fotonoj.
Kosmoscienco (aŭ kosmologio) estas teoria branĉo de la fiziko kiu temas pri plena konstituo, formo, deveno, evoluo, ktp. de la universo aŭ kosmo, prenita kiel tuto.
Proksimaj al la astronomio estas fiziko kaj matematiko. Tiuj fakoj ofte helpis unu la alian kaj estas unuo en la studo de astronomio. La kosmo ofte evidentiĝas kiel laboratorio de fiziko, kies teorioj povas esti ofte testataj nur ĉe varmegaj energiriĉaj objektoj.
La malfacilaj kaj komplikaj kalkuloj de la astronomio pelis la matematikon al la cifereca analitiko kaj komputiko.
Tradicie la kunlaborado inter astronomio kaj geodezio (astrogeodezio, lokodifino kaj tempodifino, navigacio), tempo- kaj kalendarkalulado kaj optiko (evoluo de astronomiaj iloj). Geodeziaj metodoj estas uzataj ankaŭ por difini gravitacian kampon aŭ figuron de aliaj ĉielkorpoj.
En la lastaj jardekoj pli kaj pli graviĝis la kunlaboro inter astronomio kaj modernaj geologio kaj terfiziko. La mineralogio analizas la ŝtonojn de la tero kun metodoj similaj al tiuj de aliaj ĉielkorpoj. La kosmokemio, kiel parto de la kemio esploras la estiĝon kaj disiĝon de kemiaj elementoj kaj ligaĵoj en la kosmo . La astrobiologio temas pri la estiĝo kaj ekzisto de vivo ekster la tero.
Asocioj
La Usona Astronomia Societo (angle American Astronomical Society, AAS) estas usona scienca societo de profesiaj astronomoj kaj aliaj interesitaj individuoj, kun sidejo en Vaŝingtono. La socio estis fondita en 1899 tra la klopodoj de George Ellery Hale.
Emblemo de la IAU.
La Internacia Astronomia Unio aŭ Internacia Astroscienca Unio (oficiale IAU, International Astronomical Union) estas internacia scienca organizaĵo, kiu unuigas naciajn societojn astronomiajn el la tuta mondo. Ĝi estas membro de la Internacia Konsilio de Scienco. Ĝi estas la agnoskita aŭtoritato por nomi stelojn, planedojn, asteroidojn, aliajn ĉielajn korpojn kaj surfacaĵojn de ĉiuj ĉi.
La Astronomia Societo de Pacifiko (angleAstronomical Society of the Pacific, akronime ASP) estas soci-utila scienca kaj eduka organizaĵo establita en San-Francisko en 1889[20]. Ĝi havas la juran statuson de neprofitcela organizaĵo kaj estas la plej granda astronomia societo en la mondo kun membroj en pli ol 40 landoj tutmonde [21].
La (brita) Reĝa Astronomia Societo (angle Royal Astronomical Society, akronime RAS) estas erudicia societo kaj neprofitcela organizaĵo kiu antaŭenigas la studon de astronomio, planedoscienco, geofiziko kaj rilataj branĉoj de scienco. Ĝia ĉefsidejo estas ĉe Burlington House, sur Piccadilly en Londono. La societo havas pli ol 4 000 membrojn, konatajn kiel kunuloj (angle fellows). Plej multaj estas profesiaj esploristoj aŭ plene kvalifikitaj studentoj. Ĉirkaŭ kvarono de la kunuloj de la organizaĵo loĝas ekstere de la UR.
Aparte estas fakaj aŭ landaj asocioj. Ekzemple la Ĉeĥa Astronomia Asocio (ĉeĥeČeská astronomická společnost, mallonge ČAS) estas asocio de fakaj kaj sciencaj laboristoj en kampo de astronomio, amatoraj astronomoj kaj interesiĝantoj pro astronomio. Ĝi kovras ĉefe la kampojn, kie ankaŭ amatoraj astronomoj povas kontribui al evoluo de astronomio.
La Astronomia Ligo estas ombrela organizo de amatoraj astronomiaj societoj.[22] Nuntempe ilia membriĝo konsistas de super 280 organizoj tra Usono, kune kun nombro de membroj, patronoj kaj subtenantaj membroj.[23] La misio de la Astronomia Ligo estas antaŭenigi la sciencon de astronomio pere de (1) subteno de astronomia edukado; (2) provizo de instigoj por astronomia rimarko kaj esploro; kaj (3) helpo al komunikado inter amatoraj astronomiaj societoj.[24] La Astronomia Ligo provizas nombron da observadaj premioj al membroj pro troviĝo kaj priskribo de certaj specifaj astronomiaj objektoj aŭ eventoj kaj produktas periodan eldonaĵon, Reflector.
La Asocio de Lunaj kaj Planedaj Observantoj (angleAssociation of Lunar and Planetary Observers, akronime ALPO aŭ A.L.P.O) estas internacia, scienca kaj eduka, organizaĵo establita en marto 1947 en Usono de Walter H. Haas kaj poste reorganizita en 1990. ALPO estas organizaĵo kiu celas antaŭeniri kaj fari astronomian laboron de kaj profesiaj kaj amatoraj astronomoj kiu dividas intereson en sunsistemaj observacioj.[25] Ĝi estas nuntempe ĉefsidejita en Springfield, Ilinojso.
Movado en la spaco en Esperanto
Carlos Spínola en Veturado tra la interplaneda spaco[26] prezentas la sciencon, sur kiu baziĝas la movo en la spaco for de la tera surfaco. La amaskomunikiloj sufiĉe ofte parolas nun pri sendo de navigiloj al aliaj planedoj, satelitoj kaj apartaj lokoj en la sunsistemo por astronomiaj observado kaj esplorado, eĉ pri homaj vojaĝoj al Luno, Marso ktp. Sed la kutima sperto veturi sur Tero, eĉ aviadile, ne same funkcias en la spaco. Eblas profiti de la energio de la astroj mem. Por tion kompreni, necesas klarigi la signifon de la neŭtonaj leĝoj de la movo kaj de la universala gravito, kiuj gvidas la trajektoriojn de la falantaj kaj lanĉitaj objektoj sur la tera surfaco aŭ de la astroj en la sunsistemo. Per la neŭtonaj leĝoj eblas facile kalkuli la eskapa rapidon bezonatan por eliri de la tera surfaco aŭ de iu alia konata astro. La diversaj eblaj orbitoj en nia tera puto kaj iliaj trajtoj estos klarigitaj. Alia grava punkto estas kompreni kiel moviĝi energiŝpare inter orbitoj. Unue oni klarigas la ideon de la Hohmann-orbitoj. La kosmoŝipa motoro tute ne bezonas esti ĉiam funkcianta, sed nur en certaj mallongaj momentoj por ŝanĝi de unu orbito al alia. Nepras klarigo pri kiel atingi kinetan energion de la astroj mem per la metodo de gravita helpo (angleslingshot effect), kiu estas uzata por akceli aŭ bremsi la kosmoŝipojn. Por ekzemploj estas la interplanedaj vojaĝoj de la misio Rosetta de ESA kaj de la misio Cassini-Huygens de NASA-ESA. Tiu lasta celis al kaj esploris la saturnan satelitan sistemon dum preskaŭ 20 jaroj danke al la gravita helpo de Venuso, Tero, Jupitero kaj multfoje de la satelito Titano. Oni analizas la kontribuojn de Isaac Newton, Albert Einstein, Walter Hohmann kaj la konceptojn de gravita mekaniko, gravita potencialo, kineta energio, la kanono de Neŭtono, la interplaneda spaco kaj gravita helpo. Tiu lasta koncepto ludos gravan rolon en la astronomia esplorado. La propulsa teknologio en la spaco baziĝas sur la tria leĝo de Neŭtono.
Per ĝi funkcias la spaca veturado. Nun la plej uzataj motoroj estas raketoj kun kemia brulaĵo. Ili alportas grandan puŝon dum eta tempo, tamen jam disvolviĝis aliaj bazitaj sur jona propulsado, kiu alportas etan puŝon dum multe da tempo kun pli da efikeco. Kvankam ili nun ne utilas por atingi la eskap-rapidon el la tera surfaco, ili jam komencas esti uzataj por movi spacsondilojn ĉirkaŭ etaj masoj kiel asteroidoj. Tiu teknologio bezonas alian tipon de spaca veturado, kiu ne sekvas la procedon de libera movo laŭ iu orbito kaj rapida ŝanĝo per Hohmann-orbitoj, ĉar tio bezonas altan akcelon (∆v) dum eta tempo. Veturi per jona propulsado estas malsimile, ĉar la orbitoj kontinue ŝanĝiĝas.
Esperanta terminaro
En Esperanto ekzistas reta astronomia terminaro malferma al eksteraj kontribuoj enhavanta dekomence 236 terminojn kaj 345 en 2020. Oni aldonas korespondaĵojn en kelkaj lingvoj kaj indikojn ĉu temas pri vortoj prenataj el la Plena Ilustrita Vortaro, el la Dua Eldono de la Plena Ilustrita Vortaro, el la suplemento al la Plena Ilustrita Vortaro, vorto proponata de Johan Rapley, nome la unua kompilisto, vorto proponata de Patrick Lagrange aŭ el la Esperanta-Franca Fakvortaro pri Astronomio, disponebla en la interreto.[27]
↑Albrecht Unsöld; Bodo Baschek, W.D. Brewer (translator). (2001) The New Cosmos: An Introduction to Astronomy and Astrophysics. Springer (Berlino, Novjorko). ISBN 3-540-67877-8.
↑Tiel mi estas astronomiisto, rekonas ontan eklipson de suno kaj luno per la steloj. El tio mi povas dedukti ĉu venos fruktodona jaro, ĉu prezaltiĝo aŭ militminaco kaj aliaj malsanoj...
↑Komparu ekzemple Ferenc Némethy: Astronomisches und medizinisches Doppelfragment zu Budapest. Untersuchung der lateinischen und der deutschen Handschrift im Kodex 19167/S.91 der Semmelweis-Bibliothek für Geschichte der Medizin, Würzburg 1998 (= Würzburger medizinhistorische Forschungen, 26)
↑Léon Bézout, Géographie astronomique, ou petit abrégé du système planétaire, Hôtel des fermes, 1825, p. 11
↑ 6,06,1Johansson, Sverker. The Solar FAQ. Talk.Origins Archive (2003-07-27). Alirita 2006-08-11 .
Albrecht Unsöld, Bodo Baschek: Der neue Kosmos. (La nova kosmo.)ISBN 3-540-42177-7 (lernolibro por studado)
Benett kaj aliaj: Astronomie - Die kosmische Perspektive (Astronomio - la kosma perspektivo) (eld. Harald Lesch), 5-a aktualigita eldono 2010. Pearson Studium Verlag, München, ISBN 978-3-8273-7360-1
Meyers Handbuch Weltall, Wegweiser durch die Welt der Astronomie. 1994 (7. überarb. Aufl.), ISBN 3-411-07757-3
Joachim Herrmann: dtv-Atlas Astronomie, 15-a eldono 2005. Deutscher Taschenbuch-Verlag München, ISBN 3-423-03267-7
Kurt Hopf: Von der Erde ins All – Das Weltall in Beispielen – edukcela materialkolekto sur kd por infanĝardenoj, lernejoj, observatorioj, COTEC-Verlag Rosenheim
Harry Nussbaumer: Das Weltbild der Astronomie. 2007, ISBN 978-3-7281-3106-5, 2-a pligrandigita kaj aktualigita eldono de la Hochschulverlag.
Arnold Hanslmeier: Einführung in Astronomie und Astrophysik. Spektrum Akad. Verl., Berlin 2007, ISBN 978-3-8274-1846-3
Hans-Ulrich Keller: Kompendium der Astronomie. Kosmos Verlags-GmbH & Co KG, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-440-11289-2
.jpg)
.jpg)
