Ο Τιβέριος Κλαύδιος Καίσαρας Αύγουστος Γερμανικός (λατ. Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus, 1 Αυγούστου10 π.Χ. – 13 Οκτωβρίου54) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτoρας από το 41 έως το 54 μ.Χ. Μέλος της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας, ήταν γιος του Νέρωνα Κλαύδιου Δρούσου και της Αντωνίας της Νεότερης. Γεννήθηκε στο Λούγδουνο της Γαλατίας (σημ. Λυών της Γαλλίας) και ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας, που γεννήθηκε εκτός Ιταλίας. Υπέφερε από μικρή αναπηρία στο βάδισμα και μερική κώφωση λόγω παιδικής ασθένειας και γι' αυτό η οικογένειά του τον απέκλεισε από θέσεις εξουσίας, ώσπου τελικά έγινε συνύπατος του ανιψιού του Καλιγούλα το 37. Η αναπηρία αυτή πιθανώς τον έσωσε από τις εκκαθαρίσεις πολλών ευγενών κατά τη διάρκεια της θητείας των αυτοκρατόρων Τιβέριου και Καλιγούλα, καθώς ενδεχόμενοι εχθροί του τον θεώρησαν ασήμαντη απειλή. Επιβίωσε για να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από την Πραιτωριανή Φρουρά αμέσως μετά το θάνατο του Καλιγούλα, όταν πια είχε μείνει ο τελευταίος ενήλικας άνδρας της οικογένειας.
Παρά την έλλειψη εμπειρίας, ο Κλαύδιος απεδείχθη ικανός και αποτελεσματικός κυβερνήτης. Επίσης έφερε σε πέρας ένα φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα, με την κατασκευή πολλών δρόμων, υδραγωγείων και καναλιών σε ολόκληρη την επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Επί θητείας του ενσωμάτωσε στην αυτοκρατορία τις επαρχίες της Θράκης, του Νωρικού, της Παμφυλίας, της Λυκίας και της Ιουδαίας και ξεκίνησε την κατάκτηση της Βρετανίας. Είχε ιδιαίτερο προσωπικό ενδιαφέρον για νομικά ζητήματα, προήδρευε σε δημόσιες δίκες και εξέδιδε έως και είκοσι διατάγματα την ημέρα. Παρά ταύτα, εθεωρείτο ευάλωτος κυβερνήτης, κυρίως από τις τάξεις των ευγενών, καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας του. Έτσι, ο Κλαύδιος αναγκάστηκε να προστατεύει τη θέση του διαρκώς, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα τη δολοφονία αρκετών συγκλητικών. Τέτοια συμβάντα στιγμάτισαν τη φήμη του μεταξύ των αρχαίων συγγραφέων, αλλά οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν ανατρέψει αυτή την εικόνα. Μετά το θάνατό του το 54, στο θρόνο τον διαδέχτηκε ο προγονός του, Νέρων, τον οποίο είχε υιοθετήσει.
Νεανικά χρόνια
Ο Κλαύδιος παραλαμβάνει το στέμμα. Ρομαντική απεικόνιση του Λώρενς Άλμα-Ταντέμα
Ο Κλαύδιος γεννήθηκε την 1η Αυγούστου10 π.Χ. στο Λούγδουνο της Γαλατίας (σημερινή Λυών της Γαλλίας), παιδί του Δρούσου και της Αντωνίας, ανήμερα της αφιέρωσης του βωμού του Ιερού των Τριών Γαλατιών στον Αύγουστο. Είχε δύο μεγαλύτερα αδέλφια, τον Γερμανικό και τη Λιβίλλα. Η μητέρα του ενδέχεται να είχε γεννήσει άλλα δύο παιδιά, που απεβίωσαν νέα. Γονείς της μητέρας του ήταν, ο Μάρκος Αντώνιος και η Οκταβία η Νεότερη, αδελφή του Αυγούστου. Ώστε ήταν μικρανιψιός του Αυγούστου. Οι γονείς τού πατέρα του ήταν ο Τιβέριος Κλαύδιος Νέρων και η Λιβία Δρουσίλλα, τρίτη σύζυγος του Αυγούστου. Στα χρόνια της διακυβέρνησής του, ο Κλαύδιος διέδωσε τη φήμη, ότι ο πατέρας του ήταν στην πραγματικότητα νόθος γιος του Αυγούστου, για να στοιχειοθετήσει έτσι την πλαστή εντύπωση, ότι παππούς του ήταν ο Αύγουστος.
Το 9 π.Χ. ο πατέρας του Δρούσος απεβίωσε αναπάντεχα, πιθανώς λόγω κάποιας ασθένειας, κατά τη διάρκεια εκστρατείας του στη Γερμανία. Ο Κλαύδιος μεγάλωσε πλέον με τη μητέρα του Αντωνία, που έμεινε χήρα ως το τέλος της. Όταν η αναπηρία του έγινε πρόδηλη, η σχέση του με την οικογένειά του άλλαξε προς το χειρότερο. Η Αντωνία τον αποκαλούσε «τέρας» και τον θεωρούσε πνευματικά ηλίθιο, λέγεται, μάλιστα, ότι τον παρέδωσε για μερικά χρόνια στη γιαγιά του Λιβία[1]. Η Λιβία ήταν ελάχιστα καλύτερη μαζί του και συχνά τον επίπληττε μέσω επιστολών γεμάτων κακία. Για να τον πειθαρχήσουν, παρέδωσαν την κηδεμονία του Κλαύδιου σε έναν ημιονηγό [2], πεπεισμένοι ότι η κατάστασή του οφειλόταν στην οκνηρία και την έλλειψη θέλησης. Στην εφηβεία του, τα συμπτώματα αναπηρίας εξαλείφθηκαν κάπως και η οικογένειά του άρχισε να δείχνει ενδιαφέρον για τις σπουδές του. Το 7 προσέλαβαν τον Τίτο Λίβιο ως δάσκαλό του στο μάθημα της ιστορίας, υποβοηθούμενο από τον Σουλπίκιο Φλάβιο. Ο Κλαύδιος περνούσε αρκετές ώρες με τον Λίβιο, όπως επίσης και με το φιλόσοφο Αθηνόδωρο. Σύντομα, ο Αύγουστος έμεινε εντυπωσιασμένος από τη ρητορική διαύγεια του Κλαύδιου και οι προσδοκίες όλων για το μέλλον του αυξήθηκαν γοργά[3].
Κατά ειρωνικό τρόπο, τα εκκολαπτόμενα βήματα του Κλαύδιου ως ιστοριογράφου ήταν αυτά, που περιόρισαν τη νεανική του καριέρα. Σύμφωνα με τον Βίνσεντ Σκραμούζα και άλλους, ο Κλαύδιος ασχολήθηκε με την καταγραφή των Ρωμαϊκών Εμφύλιων Πολέμων, ένα έργο με ύφος υπερβολικά αληθινό έως και κριτικό απέναντι στον Αύγουστο[4]. Σε κάθε περίπτωση, τα γεγονότα του εμφυλίου ήταν πολύ πρόσφατα για να αποτυπωθούν καθαρά και το έργο του Κλαύδιου «υπενθύμιζε» στον Αύγουστο, ότι ο συγγραφέας ήταν και απόγονος του μεγάλου αντιπάλου του, του Μάρκου Αντωνίου. Η μητέρα και η γιαγιά του σταμάτησαν τον Κλαύδιο εγκαίρως και μάλλον γι’ αυτό πίστευαν, ότι δεν ήταν άξιος για δημόσιες θέσεις, καθώς δεν μπορούσαν να του εμπιστευτούν τη συνέχιση της «επίσημης γραμμής» του θρόνου. Όταν αργότερα ξανάπιασε την πένα, ο Κλαύδιος αγνόησε τα γεγονότα του εμφυλίου εξ ολοκλήρου. Το κακό όμως είχε γίνει και έτσι υποχρεώθηκε να μείνει μακρυά από το προσκήνιο για καιρό. Ενδεικτικά, όταν το έτος 8 ανηγέρθη η αψίδα της Παβίας προς τιμήν της δυναστείας, το όνομά του χαράχτηκε μόλις στην άκρη της, δίπλα από αυτά των νεκρών πριγκίπων Γάιου Κ., Λεύκιου Κ. και των παιδιών του Γερμανικού. Υπήρχε μάλιστα η υποψία, ότι ο Κλαύδιος χάραξε το όνομα μόνος του δεκαετίες μετά και ότι στην αρχή δεν αναφερόταν καθόλου[5].
Ο Κλαύδιος λαμβάνει το στέμμα του αυτοκράτορα. Λεπτομέρεια από το έργο A Roman Emperor 41AD, του Λόρενς Άλμα-Ταντέμα. Λάδι σε μουσαμά, περ. 1871.
Όταν ο Αύγουστος απεβίωσε το 14, ο 23άχρονος Κλαύδιος ζήτησε από τον θείο του Τιβέριο να του επιτρέψει να συμμετάσχει στο cursus honorum, τη δοκιμαστική διαδικασία που θα του επέτρεπε να αναλάβει μελλοντικές θέσεις πολιτικής ευθύνης. Ο Τιβέριος ως νέος αυτοκράτορας ανταποκρίθηκε, δίνοντάς του μόνο κάποιο τιμητικό τίτλο και, όταν ο Κλαύδιος επανήλθε, τον αγνόησε παντελώς. Καθώς ο νέος αυτοκράτορας αποδείχθηκε λιγότερο γενναιόδωρος μαζί του σε σχέση με τον παλιό, ο Κλαύδιος αποσύρθηκε στα γράμματά του, ακολουθώντας μοναχική ζωή.
Παρά την περιφρόνηση της οικογένειάς του, φαίνεται πως ο κόσμος έτρεφε σεβασμό προς το πρόσωπό του από νωρίς. Στην κηδεία του Αυγούστου οι ιππείς επέλεξαν αυτόν ως προπομπό της ακολουθίας. Όταν κάποτε κάηκε το σπίτι του, η Σύγκλητος απαίτησε την ανακατασκευή του δημοσία δαπάνη. Επίσης, επιζήτησαν την παρουσία του Κλαύδιου στις δημόσιες συζητήσεις. Και στις δύο τελευταίες περιπτώσεις, ο Τιβέριος απέρριψε τα σχετικά αιτήματα· πάντως τα συναισθήματα του κοινού παρέμεναν θετικά υπέρ του Κλαύδιου. Κατά την περίοδο αμέσως μετά τον θάνατο τού γιου τού Τιβέριου, Δρούσου Ι. Κ., ο Κλαύδιος προτάθηκε από κάποιες παρατάξεις να οριστεί διάδοχος. Όμως, επειδή την εποχή εκείνη η πολιτική τρομοκρατία του διοικητή της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανού είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της, ο Κλαύδιος επέλεξε να υποβαθμίσει το γεγονός.
Μετά το θάνατο του Τιβέριου, ο νέος αυτοκράτορας Καλιγούλας (γιος του αδελφού του Κλαύδιου, Γερμανικού) αναγνώρισε, ότι ο θείος του θα μπορούσε να τού φανεί σε κάτι χρήσιμος και τον διόρισε συνύπατό του, ώστε να προβάλει τη μνήμη τού αποβιώσαντος πατέρα του, τού Γερμανικού. Παρ´όλα αυτά, ο Καλιγούλας συνέχισε να βασανίζει τον θείο του ασταμάτητα: τον γελοιοποιούσε συχνά μπροστά στη Σύγκλητο, τον φόρτωνε με τεράστια χρέη, τον περιέπαιζε με πονηρά ανέκδοτα, κ.ο.κ. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, κατά τα τέλη της θητείας τού Καλιγούλα, ο Κλαύδιος είχε αδυνατίσει φοβερά, πιθανώς λόγω του υπερβολικού άγχους του[6].
Δολοφονία του Καλιγούλα
Στις 24 Ιανουαρίου του 41, ο Καλιγούλας δολοφονήθηκε από ευρεία συνωμοσία υπό τον διοικητή των Πραιτοριανών Κάσσιο Χαιρέα και με τη συμμετοχή αρκετών συγκλητικών. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη, ότι ο Κλαύδιος ήταν αναμεμειγμένος στη δολοφονία, αν και φέρεται να γνώριζε το σχέδιο, αφού εγκατέλειψε τη σκηνή του φόνου λίγο πριν ο ανιψιός του σκοτωθεί[7]. Όμως, μετά και τις δολοφονίες της γυναίκας και της κόρης του Καλιγούλα, έγινε ολοφάνερο, ότι ο Χαιρέας είχε σκοπό να κινηθεί πέραν της αρχικής συνωμοσίας και να εξολοθρεύσει ολόκληρη την αυτοκρατορική οικογένεια. Στο χάος που ακολούθησε, ο Κλαύδιος είδε να εξαφανίζονται, από τη γερμανική φρουρά, αρκετοί πολιτικά αμέτοχοι ευγενείς του παλατιού, περιλαμβανομένων δικών του φίλων. Διέφυγε στο παλάτι για να σωθεί και, σύμφωνα με την παράδοση, τον εντόπισε κρυμμένο πίσω από τις κουρτίνες ένας πραιτοριανός ονόματι Γράτος, που αμέσως τον προσφώνησε τιμητικά princeps («αρχηγό») [8]. Τμήμα της φρουράς φαίνεται πως τον αναζητούσε, διαβεβαιώνοντάς τον ότι δεν ανήκε στο τάγμα που επιθυμούσε εκδίκηση εναντίον του. Τελικά, τον φυγάδευσαν στο στρατόπεδο της Πραιτοριανής Φρουράς και τον έθεσαν υπό την προστασία τους.
Σύντομα, η Σύγκλητος συνήλθε για να αποφασίσει την αλλαγή ηγεσίας, αλλά η συζήτηση μετατράπηκε σε έριδα για το ποιος από τα μέλη της θα επελέγετο ως «αρχηγός». Όταν έμαθαν για τον Κλαύδιο, απαίτησαν την παρουσία του για να τον επιδοκιμάσουν, αλλά αυτός αρνήθηκε αισθανόμενος τον επερχόμενο κίνδυνο. Μερικοί ιστορικοί, ειδικά ο Ιώσηπος[9], υποστηρίζουν ότι εκείνη την εποχή ο Κλαύδιος λάμβανε συμβουλές από τον βασιλιά της Ιουδαίας Ηρώδη Αγρίππα. Πάντως, προηγούμενες εξιστορήσεις από τον ίδιο συγγραφέα υποβαθμίζουν το γεγονός αυτό[10]· συνεπώς, δεν είναι ξεκάθαρο αν και κατά πόσο ο Αγρίππας τού ασκούσε επιρροή. Εν τέλει, η Σύγκλητος αναγκάστηκε να υποχωρήσει και, σε αντάλλαγμα, ο Κλαύδιος υποσχέθηκε χάρη σε όλους τους συνωμότες/δολοφόνους.
Ο Κλαύδιος ως αυτοκράτορας
Ο Κλαύδιος ανέλαβε άμεσες πρωτοβουλίες για να ισχυροποιήσει τη νομιμότητά του έναντι κάθε πιθανού σφετεριστή, κυρίως με το να τονίσει τη θέση του ως μέλους της οικογενειακής δυναστείας. Υιοθέτησε το προσωνύμιο «Καίσαρας» που έφερε μεγάλη εκτίμηση ανάμεσα στον πληθυσμό. Για να γίνει αυτό, εγκατέλειψε το επώνυμο «Νέρων», που είχε πάρει ως pater familias τού γένους των Κλαυδίων Νερώνων, όταν ο αδελφός του Γερμανικός υιοθετήθηκε από τον Τιβέριο και μπήκε στην οικογένεια των Καισάρων. Παρόλο που ο ίδιος δεν είχε υιοθετηθεί ούτε από τον Αύγουστο ούτε από τους διαδόχους του, ήταν όμως εγγονός της αδελφής εκείνου Οκταβίας της Νεότερης και γι' αυτό πίστευε, ότι είχε το δικαίωμα. Χρησιμοποίησε επίσης τον τίτλο «Αύγουστος», όπως και οι δυο προηγούμενοι αυτοκράτορες κατά την ανακήρυξή τους. Εξάλλου κράτησε τον τιμητικό τίτλο «Γερμανικός» ως ένδειξη σεβασμού προς την ηρωική μορφή του αδελφού του και θεοποίησε τη γιαγιά του Λιβία, ώστε να υπογραμμίσει τη θέση της ως συζύγου του ημίθεου Αυγούστου. Ο Κλαύδιος έκανε συχνά χρήση του όρου filius DrusI (γιος του Δρούσου) στον επίσημο τίτλο του, με σκοπό να θυμίζει στους πολίτες του τον θρυλικό πατέρα του, κτίζοντας επάνω στη φήμη του τελευταίου.
Επειδή ανακηρύχθηκε Αυτοκράτορας με πρωτοβουλία της Πραιτοριανής Φρουράς και όχι της Συγκλήτου (η μοναδική τέτοια περίπτωση ως τότε), ο Κλαύδιος έπεσε συχνά θύμα κριτικής από σημαντικούς σχολιαστές της εποχής, όπως ο Σενέκας. Ήταν επίσης ο πρώτος Αυτοκράτορας που προσέφυγε στη δωροδοκία, προκειμένου να στερεώσει την αφοσίωση τού στρατεύματος. Επειδή τόσο ο Τιβέριος, όσο και ο Αύγουστος είχαν κληροδοτήσει σημαντικά δώρα στον στρατό και τη φρουρά με τη διαθήκη τους και το ίδιο αναμενόταν με το θάνατο του Καλιγούλα (παρότι δεν είχε αφήσει διαθήκη), ο Κλαύδιος, από ευγνωμοσύνη προς τη φρουρά, στην αρχή της αυτοκρατορικής θητείας του απένειμε δώρα τους Πραιτοριανούς με ειδικό νόμισμα, που έκοψε για την περίσταση.
Επέκταση της αυτοκρατορίας
Νόμισμα που εξέδωσε ο Κλαύδιος για να σηματοδοτήσει τη συμφιλίωση μετά το θάνατο του Καλιγούλα.
Στη διάρκεια της διακυβέρνησης του Κλαύδιου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επέκτεινε τα σύνορά της για πρώτη φορά μετά το θάνατο του Αυγούστου. Οι επαρχίες της Θράκης, του Νωρικού, της Παμφυλίας, της Λυκίας και της Ιουδαίας προσαρτήθηκαν σε αυτήν υπό διάφορες συνθήκες. Η προσάρτηση της Μαυριτανίας είχε ξεκινήσει από τον Καλιγούλα και ολοκληρώθηκε με την ήττα των τοπικών επαναστατών και τη διαίρεση τού πρώην βασιλείου σε δύο ρωμαϊκές επαρχίες[11]. Η κατάκτηση με την πιο μακροπρόθεσμη επίπτωση ήταν της Βρετανίας[12].
Το 43, έπειτα από έκκληση ενός φιλικά προσκείμενου φύλαρχου της Βρετανίας που μόλις είχε εκδιωχθεί, ο Κλαύδιος έστειλε στη Βρετανία τον Αύλο Πλαύτιο μαζί με τέσσερις ρωμαϊκές λεγεώνες. Η Βρετανία ήταν για τη Ρώμη ελκυστικός στόχος λόγω του πλούτου της σε μέταλλα και δούλους. Αποτελούσε επίσης καταφύγιο για Γαλάτες στασιαστές και διαφόρους άλλους ανυπότακτους, και επομένως δεν μπορούσε να αφεθεί στην τύχη της για πολύ. Μετά τις πρώτες επιθέσεις, ο Κλαύδιος ταξίδεψε στο νησί αυτοπροσώπως φέρνοντας μαζί του ενισχύσεις και πολεμικούς ελέφαντες. Οι τελευταίοι πρέπει να έκαναν μεγάλη εντύπωση στους ντόπιους όταν χρησιμοποιήθηκαν στην κατάληψη του Καμουλόδουνου. Ο Κλαύδιος αποχώρησε ύστερα από 16 ημέρες μαχών, αλλά παρέμεινε κοντά στα μέτωπα. Η Σύγκλητος του έδωσε το δικαίωμα να τελέσει θρίαμβο για το κατόρθωμά του, διάκριση που δικαιούνταν μόνο μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Αργότερα, ο Κλαύδιος αναίρεσε αυτούς τους περιορισμούς προς τιμήν αρκετών νικηφόρων στρατηγών του. Του απονεμήθηκε ο τιμητικός τίτλος «Βρετανικός», αλλά τον αποδέχτηκε μόνο υπέρ του γιου του, χωρίς ποτέ να τον χρησιμοποιήσει ο ίδιος. Όταν ο Βρετανός τοπικός στρατηγός Καράτακος συνελήφθη το 50 μ.Χ., ο Κλαύδιος του απένειμε χάρη, κάτι εντελώς ασυνήθιστο για εχθρό της Ρώμης. Ο Καράτακος έζησε ως το φυσικό του θάνατο σε γη που του παραχώρησε το ρωμαϊκό κράτος.
Το 48, ο Κλαύδιος διενέργησε απογραφή που υπολόγισε το γενικό πληθυσμό της αυτοκρατορίας σε 5.984.072 πολίτες[13], μία αύξηση της τάξης του ενός εκατομμυρίου από την τελευταία απογραφή του Αυγούστου. Στην αύξηση αυτή είχε βοηθήσει ο ίδιος με την ίδρυση αποικιών στις οποίες παραχώρησε καθολική ρωμαϊκή ιθαγένεια. Οι αποικίες ιδρύθηκαν συχνά επί υπαρχουσών κοινοτήτων των οποίων οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις είχαν τη δυνατότητα να κινητοποιήσουν τους πληθυσμούς τους για λογαριασμό της Ρώμης. Αρκετές από αυτές θεσπίστηκαν πάνω ή λίγο πέρα από τα σύνορα της αυτοκρατορίας ώστε να διασφαλίσουν ρωμαϊκές κτήσεις το ταχύτερο δυνατόν.
Δικαστικές και νομοθετικές υποθέσεις
Ο Κλαύδιος συνήθιζε να εξετάζει προσωπικά πολλές από τις δικαστικές υποθέσεις της εποχής του. Οι αρχαίοι ιστορικοί εξέφρασαν παράπονα γι’ αυτό καθώς η κρίση του θεωρήθηκε αντικρουόμενη και ενίοτε σε αναντιστοιχία με το νόμο[14]. Ήταν επίσης συχνά ευάλωτος. Παρ’ όλα αυτά ο Κλαύδιος έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη λειτουργία του δικαστικού συστήματος. Επεξέτεινε τις θερινές αλλά και τις χειμερινές συνεδρίες με το να συντομεύσει τα αντίστοιχα διαλείμματα. Ζήτησε επίσης την παραμονή των εναγόντων στην πόλη για όσο η δίκη εκκρεμούσε, κάτι που ήταν ήδη απαραίτητο για τους κατηγορουμένους. Η πολιτική αυτή εξάλειψε τις λίστες αναμονής και επιτάχυνε την απονομή δικαιοσύνης. Εξ άλλου, ο ελάχιστος μισθός των ενόρκων αυξήθηκε στα 25 δηνάρια ώστε, διαχρονικά, να διασφαλιστεί η ευρύτερη δυνατή εμπειρία των σωμάτων αυτών[15].
Ο αυτοκράτoρας διευθέτησε ακόμη πολλές διαμάχες μεταξύ των επαρχιών. Για παράδειγμα, απελευθέρωσε το νησί της Ρόδου από τη Ρωμαϊκή κατοχή λόγω της καλής τους πίστης και εξαίρεσε την Τροία από την καταβολή φόρων. Στην αρχή της κυβερνητικής θητείας του, οι Έλληνες και οι Εβραίοι της Αλεξάνδρειας του απέστειλαν ταυτόχρονα διπλωματικούς αντιπροσώπους αναφορικά με συγκρούσεις που ξέσπασαν μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Αυτό οδήγησε στην περίφημη «Προς Αλεξανδρινούς Επιστολή» του Κλαύδιου στην οποία επιβεβαίωνε τα δικαιώματα των Εβραίων, αλλά τους απαγόρευε την περαιτέρω μαζική εποίκιση της πόλης. Κατά τον Ιώσιπο, σύντομα επισφράγισε τα δικαιώματα των Εβραίων σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας[16]. Σε άλλη περίπτωση, έλεγχος που διεξήχθη με εντολή του Κλαύδιου απέδειξε ότι παλαιοί Ρωμαίοι κάτοικοι της πόλης Tridentum (σήμερα Τρέντο) δεν διέθεταν πολιτικά δικαιώματα[17]. Ο Κλαύδιος διακήρυξε πως θα υποστήριζε την υπαγωγή τους ως «πολίτες» στην αυτοκρατορία, καθώς η οριστική αφαίρεση τέτοιων δικαιωμάτων θα δημιουργούσε πολλά προβλήματα. Εν τούτοις, ο Κλαύδιος τιμώρησε αυστηρά τις παράνομες αξιώσεις για πολιτικά δικαιώματα καθιστώντας τες άξιες της θανατικής ποινής. Ομοίως, απελεύθεροι που μιμούνταν τους ιππείς πωλούνταν πίσω στη σκλαβιά[18].
Στα χρόνια του εκδόθηκαν πολυάριθμα διατάγματα σχετικά με διάφορα θέματα, από υγειονομικά μέχρι ηθικά ή δικαστικά ζητήματα. Δύο φημισμένες ιατρικές περιπτώσεις αφορούσαν, η πρώτη, την αποδοχή του χυμού «Taxus baccata» για τη θεραπεία του δαγκώματος από φίδι[19] και, η δεύτερη, την αποδοχή του δημοσίου φουσκώματος (πορδής) [20] ως ένδειξη καλής υγείας. Ένα ακόμα διάσημο νομοθέτημα αφορούσε το καθεστώς των δούλων που υπέφεραν από βαριές ασθένειες. Στο παρελθόν, οι αφέντες εγκατέλειπαν τους πάσχοντες δούλους τους στο Ναό του Ασκληπιού για να πεθάνουν και, αν αυτοί επιζούσαν, τους αναζητούσαν πίσω. Ο Κλαύδιος αποφάνθηκε ότι αν κάποιος δούλος ανάρρωνε θα μπορούσε να ανακτήσει την ελευθερία του. Αντιστοίχως, αφέντες που προτιμούσαν να σκοτώσουν τους δούλους τους από το να τους ελευθερώσουν, θα διώκονταν για ανθρωποκτονία[21].
Ο Κλαύδιος προχώρησε στην κατασκευή πολλών δημοσίων έργων τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στις επαρχίες της αυτοκρατορίας. Έχτισε δύο υδραγωγεία, το Άκουα Κλάουντια (που είχε ξεκινήσει επί Καλιγούλα) και το Άνιο Νόβους. Τα δυο τους συναντήθηκαν στη Ρώμη το έτος 52, στο σημείο της περίφημης Πόρτα Ματζόρε. Έθεσε επίσης τα θεμέλια και για ένα τρίτο υδραγωγείο, το Άκουα Βίργκο. Ο Κλαύδιος έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις μεταφορές, φτιάχνοντας δρόμους και κανάλια σε όλη την επικράτεια. Μεταξύ αυτών ήταν ένα τεράστιο κανάλι που οδηγούσε από τον Ρήνο στη θάλασσα καθώς και ένα δρόμο που συνέδεε τη Ιταλία με τη Γερμανία (και τα δυο είχαν ξεκινήσει από τον πατέρα του, τον Δρούσο). Κοντά στη Ρώμη, έστησε πλωτό κανάλι στον Τίβερη που οδηγούσε στο καινούριο λιμάνι του Πόρτους, βόρεια της Όστιας (αρχ. Όστια Αντίκα). Το λιμάνι αυτό είχε σχήμα ημικύκλιου με δύο μόλους και ένα φάρο στο στόμιό του. Η κατασκευή του είχε το επιπλέον όφελος ότι μείωσε τον υπαρκτό κίνδυνο πλημμύρας της πόλης.
Το λιμάνι της Όστιας ήταν μέρος της λύσης που επινόησε ο Κλαύδιος για τις συνεχείς ελλείψεις σιταριού κατά τους χειμώνες, μετά δηλαδή, την παύση των Ρωμαϊκών ναυτικών αποστολών. Ως δεύτερη λύση, ασφάλισε τα πλοία που αναλάμβαναν το κίνδυνο να μεταφέρουν σιτηρά από την Αίγυπτο τους εκτός περιόδου ναυσιπλοΐας μήνες του χρόνου. Έδωσε, ακόμα, ειδικά δικαιώματα στους ναύτες όπως υπηκοότητα και την εξαίρεσή τους από την περίφημη Lex Papia Poppaea, το νόμο δηλ. που διακανόνιζε ζητήματα γάμου. Επιπλέον, αναίρεσε τα φορολογικά βάρη που είχε επιβάλλει ο Καλιγούλας στα τρόφιμα και μείωσε τη φορολογία σε περιοχές που υπέφεραν από ξηρασία ή λιμό.
Το τρίτο μέρος της παρέμβασης του Κλαύδιου αφορούσε την αύξηση της καλλιεργήσιμης γης στην Ιταλία. Αυτό θα επιτυγχάνονταν με τη διοχέτευση των νερών της λίμνης Φουτσίνο ώστε να μετατρέψει σε πλωτό το διπλανό ποτάμι, καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Αρχικά, έσκαψαν μια σήραγγα κάτω από το υπόστρωμα της θάλασσας αλλά δίχως επιτυχία[22]. Η σήραγγα ήταν στρεβλή και μικρών διαστάσεων, με αποτέλεσμα να πλημμυρίσει ανήμερα των εγκαινίων του έργου. Η πλημμύρα ξέβγαλε στην επιφάνεια της γης τα αποκαλυπτήρια μιας έκθεσης για τους μονομάχους που θα χρησιμοποιούνταν για το άνοιγμα της τελετής και ο Κλαύδιος (καθώς και άλλοι παρευρισκόμενοι) αναγκάστηκε να τρέξει για τη ζωή του. Το συγκεκριμένο έργο ανακατασκευάστηκε πολλές φορές στην ιστορία, για παράδειγμα, από τον Τραϊανό και τον Αδριανό και αργότερα, κατά το 13ο αιώνα, από τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η οριστική στήριξή του επετεύχθη από τον Ρωμαϊκό Οίκο των Τορλόνια το 19ο αιώνα, δημιουργώντας τελικά 650 τετ. χιλιόμετρα καλλιεργήσιμης γης[23]. Ο πρίγκηπας Τορλόνια επεξέτεινε τη σήραγγα του Κλαύδιου ως και τρεις φορές την αρχική του χωρητικότητα.
Σχέσεις με τη Σύγκλητο
Λόγω των συνθηκών υπό τις οποίες ανέλαβε το θρόνο, ο Κλαύδιος έδωσε μεγάλη έμφαση στο να διατηρήσει ικανοποιημένη τη Σύγκλητο. Στις συνόδους της, ο αυτοκράτορας καθόταν ανάμεσα τους συγκλητικούς και μιλούσε όταν έρθει η σειρά του. Ομοίως, όταν προλόγιζε έναν καινούριο νόμο, καθόταν σε έναν παγκάκι ανάμεσα στους υπάτους. Αρχικά, αρνήθηκε πολλούς από τους τίτλους των προκατόχων του όπως το Imperator, και προτίμησε να τους υιοθετήσει στη διάρκεια του χρόνου. Επέτρεψε στη Σύγκλητο να κόψει τα δικά της μπρούτζινα νομίσματα για πρώτη φορά από την εποχή του Αυγούστου και επανέφερε τις επαρχίες της Μακεδονίας και της Αχαΐας ξανά υπό τον έλεγχο της Συγκλήτου.
Ο Κλαύδιος επιθυμούσε να ξαναστήσει το εν λόγω σώμα ως περισσότερο αντιπροσωπευτικό και πιο αποδοτικό στη λειτουργία του. Κάποτε, επέπληξε τους συγκλητικούς για την απροθυμία τους να συζητούν οι ίδιοι νομοσχέδια που τους είχε προτείνει αυτός. Σε έναν από τους λόγους του ανέφερε:
«Αν αποδέχεστε αυτές τις προτάσεις μου, Πατέρες Συγγεγραμμένοι, πέστε το άμεσα και απλά, όπως ακριβώς το πιστεύετε. Αν δεν τις αποδέχεστε, προτείνετε εναλλακτικές, αλλά κάντε το εδώ και τώρα. Αν πάλι επιθυμείτε χρόνο για να συσκεφθείτε, θα τον έχετε, υπό την προϋπόθεση ότι θα είστε έτοιμοι να αναγγείλετε τις αποφάσεις οποτεδήποτε σας ζητηθεί η σύγκληση του σώματος. Είναι ανάρμοστο προς την αξιοπρέπεια του θεσμού της Συγκλήτου να διαβάζει ο νεοεκλεγμένος ύπατος λέξη προς λέξη τις απόψεις του και οι υπόλοιποι απλά να λένε «συμφωνώ» και, αφού αυτός φύγει, η συνέλευση να ανακοινώνει ότι «συζητήσαμε.»[24].
Παράλληλα ο Κλάυδιος αναζητούσε κατάλληλους ανθρώπους από διάφορες επαρχίες της αυτοκρατορίας, όπως τη Γαλατία, και επέπληττε τους συγκλητικούς που περιφρονούσαν τέτοια στελέχη. Επίσης αύξησε τον αριθμό των πατρίκιων με την αποδοχή νέων οικογενειών εις το σώμα, καθώς οι υπάρχουσες οικογένειες ευγενών ήταν σε φθίνουσα αριθμητικά πορεία. Αυτό ήταν κάτι που είχαν κάνει και οι προκάτοχοί του, τόσο ο Λεύκιος Ιούνιος Βρούτος όσο και ο Ιούλιος Καίσαρας.
Εντούτοις, πολλοί συγκλητικοί παρέμειναν εχθρικοί απέναντί του και υπήρξαν ουκ ολίγες απόπειρες κατά της ζωής του. Η αντιπαλότητα αυτή διαπέρασε τις ιστορικές αναφορές της εποχής και, σε αντίδραση, ο Κλαύδιος αναγκάστηκε να περιορίσει τις εξουσίες της Συγκλήτου στη διοίκηση. Για παράδειγμα, όταν ολοκληρώθηκε το λιμάνι της Όστιας, παραχώρησε τη διαχείρισή του σε έναν Προκουράτορα. Η διεύθυνση πολλών αυτοκρατορικών οικονομικών θεμάτων ανατέθηκε σε απελεύθερους και άλλους διορισμένους από τον αυτοκράτορα. Αυτό ερέθιζε τη Σύγκλητο περισσότερο και έδινε τροφή στις φήμες ότι οι απελεύθεροι είχαν υποδουλώσει τον αυτοκράτορα.
Στα χρόνια του Κλαύδιου υπήρξαν αρκετές προσπάθειας πραξικοπηματικής ανατροπής του, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν πολλοί συγκλητικοί. Νωρίς στη θητεία του Κλαύδιου εκτελέστηκε, υπό άγνωστες συνθήκες, ο Άππιος Σιλανός. Σύντομα, οι συγκλητικοί Βινικιανός και Σκριβωνιανός (κυβερνήτης της Δαλματίας) ξεσήκωσαν αντάρτικο κερδίζοντας αρκετή στήριξη από τους συναδέλφους τους. Τελικά, η προσπάθεια απέτυχε λόγω της διστακτικότητας των οπλιτών του Σκριβωνιανού και της κατοπινής αυτοκτονίας των κυριότερων εκ των συνωμοτών. Αρκετοί άλλοι συγκλητικοί δοκίμασαν παρόμοιες τακτικές και καταδικάστηκαν. Ο γαμπρός του Κλαύδιου, Πομπήιος Μάγνος εκτελέστηκε για το ρόλο του σε συνωμοσία με συνεργάτη τον πατέρα του, Κράσσο Φρούγκι. Μια ακόμα δολοπλοκία που εξυφάνθηκε περιελάμβανε τους συνωμότες Λεύκιο Σατουρνίνο, Κορνήλιο Λούπο και Πομπήιο Πέδο. Το 46, ο Ασίνιος Γάλλος, εγγονός του Ασίνιου Πολλίωνα, και ο Στατίλιος Κορβίνος στάλθηκαν στην εξορία για τη συνωμοσία που εξύφαναν σε συνεργασία με απελεύθερους από το στενό περιβάλλον του Κλαύδιου. Επίσης εκτελέστηκε (για άγνωστους λόγους και δίχως δίκη) ο Βαλέριος Ασιατικός, ανιψιός του Καλιγούλα και συγκλητικός. Οι πηγές αναφέρουν ότι το αδίκημα ήταν η μοιχεία και ότι ο Κλαύδιος ξεγελάστηκε για να τον καταδικάσει. Παρ’ όλα αυτά, ένα χρόνο αργότερα, ο ίδιος ο Κλαύδιος κατακεραύνωσε τον Ασιατικό σε ομιλία του προς Γαλάτες, πράγμα που υποδηλώνει ότι η αιτία του θανάτου του πρέπει να ήταν πολύ πιο ουσιώδης. Ο Ασιατικός ήταν υποψήφιος για το θρόνο μετά το θάνατο του Καλιγούλα και συνύπατος με τον συνωμότη Στατίλιο Κορβίνο που αναφέρθηκε πρωτύτερα. Εν συνόλω, ο Σουητώνιος αναφέρει ότι θανατώθηκαν 35 συγκλητικοί και 300 ιππείς για παραπτώματα κατά του Κλαύδιου[25]. Περιττό να ειπωθεί ότι οι αντιδράσεις σε αυτές τις συνωμοσίες διόλου δεν διευκόλυναν τις σχέσεις Συγκλήτου-αυτοκράτoρα.
Κυβέρνηση και συγκεντρωτισμός εξουσίας
Ο Κλαύδιος δεν ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που χρησιμοποίησε απελεύθερους (πρώην σκλάβους) στην καθημερινή λειτουργία της κυβέρνησής του. Αύξησε όμως το ρόλο τους για δύο λόγους: πρώτον, λόγω της διαρκούς διαμάχης με μερίδα της Συγκλήτου (και του σεβασμού που έτρεφε προς το σώμα) και, δεύτερον, διότι προτιμούσε απελεύθερους αντί για αξιωματούχους γεννημένους «πολίτες» της Ρώμης, καθώς θεωρούσε τους τελευταίους ισάξιους και όχι κατώτερούς του.
Η γραμματεία του διαιρέθηκε σε γραφεία, το καθένα εκ των οποίων ήταν υπό τη δικαιοδοσία ενός απελεύθερου. Γραμματέας επικοινωνίας ορίστηκε ο Νάρκισσος, γραμματέας οικονομικών υποθέσεων ο Πάλλας και επίτροπος για θέματα δικαιοσύνης ο Κάλλιστος. Υπήρχε και ένα τέταρτο γραφείο γενικών υποθέσεων το οποίο διοικούσε ο Πολύβιος, ώσπου τελικά εκτελέστηκε για προδοσία. Οι τρεις τους μπορούσαν επίσης να αντιπροσωπεύουν τον Αυτοκράτορα, όπως για παράδειγμα έκανε ο Νάρκισσος απευθύνοντας μήνυμα στα στρατεύματα πριν τη μάχη της Βρετανίας. Επειδή τα αξιώματα ήταν εξαιρετικά σημαντικά, οι συγκλητικοί έπνεαν μένεα που κατέχονταν από πρώην δούλους. Αφού οι απελεύθεροι ήλεγχαν τα οικονομικά, την εκπαίδευση και το νόμο, πίστευαν ότι θα ήταν εύκολο γι' αυτούς να χειραγωγήσουν τους γραμματείς. Η πρακτική αυτή ήταν κάτι για το οποίον οι αρχαίοι συγγραφείς συχνά επέπλητταν τον Κλαύδιο, αν και παραδέχονταν ότι οι απελεύθεροι ήταν, στην πράξη, πιστοί στον Αυτοκράτoρα[26]. Ο ίδιος έτρεφε εκτίμηση για το έργο τους, αν και δεν δίστασε να τιμωρήσει τους προδότες με συντριπτική δύναμη, όπως με τον Πολύβιο και τον Φήλικα, αδερφό του Πάλλα. Επειδή δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο χαρακτήρας των μεταρρυθμίσεων του Κλαύδιου άλλαξε σε καμία στιγμή, φαίνεται πως πράγματι είχε τους απελεύθερους υπό τον απόλυτο και διαρκή έλεγχό του.
Πάντως, από τις θέσεις τους και άσχετα από το σχετικό πολιτικό εκτόπισμά τους, είναι γεγονός ότι οι απελεύθεροι κατάφεραν να συγκεντρώσουν μεγάλο πλούτο. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος λέγει ότι αρκετοί από αυτούς ήταν πλουσιότεροι κι από τον Κράσσο, τον πιο πλούσιο Ρωμαίο της δημοκρατικής περιόδου [27].
Θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις
Ο Κλαύδιος, ως συγγραφέας διατριβής για τις θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου, πίστευε ότι μπορούσε να συνεχίσει την θρησκευτική πολιτική του. Είχε συγκεκριμένες απόψεις για τη μορφή του επίσημου θρησκευτικού καθεστώτος της αυτοκρατορίας. Αρνήθηκε την πρόταση των Ελλήνων Αλεξανδρινών να ανεγείρουν ναό προς τιμήν του, λέγοντάς τους ότι μόνο οι θεοί επιλέγουν νέους θεούς. Επανέφερε χαμένες μέρες θρησκευτικών εορτασμών και ακύρωσε αρκετές ξενόφερτες γιορτές που είχε εισαγάγει ο Καλιγούλας. Επίσης, αποκατέστησε παλαιά έθιμα και μαζί την αρχαϊκή γλώσσα. Επειδή ήταν ανήσυχος για τη διάδοση διαφόρων ανατολίτικων μυστηρίων στην πρωτεύουσά του, αναζητούσε επίμονα Ρωμαϊκά θρησκευτικά υποκατάστατα. Έτσι, έδωσε έμφαση στα Ελευσίνια Μυστήρια που ήταν δημοφιλή στα χρόνια της Δημοκρατίας, εκδίωξε τους διαφόρους αστρολόγους και επανέφερε τους Ρωμαίους οιωνοσκόπους, τους haruspices. Ήταν ιδιαίτερα σκληρός έναντι των Δρυϊδών λόγω της αντίθεσής τους με τη ρωμαϊκή θρησκεία και τις προσηλυτιστικές τους τακτικές. Αναφέρεται μάλιστα ότι κάποτε εξεδίωξε τους Ιουδαίους από τη Ρώμη, καθώς η διάδοση του χριστιανισμού προκαλούσε αναταραχή στην ιουδαϊκή κοινότητα. Ο Κλαύδιος ήταν αντίθετος με τον προσηλυτισμό κάθε θρησκείας ακόμα και σε μακρινές επαρχίες όπου επιτρεπόταν στους ντόπιους να λατρεύουν τους θεούς τους. Οι πράξεις αυτές κέρδισαν την εκτίμηση ακόμα και του Σενέκα που, σε μια από τις κωμωδίες του, παρουσιάζει έναν αρχαίο Λατίνο θεό να υπερασπίζεται θερμά τον Κλαύδιο[28].
Θεάματα
Κατά τον Σουητώνιο, ο Κλαύδιος ήταν μεγάλος φίλος των αγώνων. Λέγεται ότι σε παραστάσεις μονομάχων ανασηκωνόταν από τη θέση του μαζί με το κοινό και ζητωκραύγαζε τους παλαιστές[29]. Ό ίδιος εισηγήθηκε αρκετούς νέους αγώνες. Αμέσως μετά την ανάρρησή του στο θρόνο, θεσμοθέτησε παιχνίδια στη μνήμη και ανήμερα των γενεθλίων του πατέρα του[30]. Ετήσιες γιορτές έπαιρναν επίσης μέρος σε κάθε επέτειο της διακυβέρνησής του στο Πραιτοριανό στρατόπεδο[31]. Επί των ημερών του, έλαβαν χώρα τα λεγόμενα Λούντι Τερεντίνι, αγώνες προς τιμήν των 800 χρόνων από την ίδρυση της Ρώμης. Ο Αύγουστος είχε οργανώσει τις ίδιες ακριβώς τελετές λιγότερο από 100 χρόνια νωρίτερα, με το λανθασμένο αιτιολογικό ότι οι αγώνες γιορτάζονταν κάθε 110 και όχι 100 χρόνια. Ο Κλαύδιος καθιέρωσε, τέλος, ναυμαχίες σε ανάμνηση της απόπειράς του να αποξηράνει την λίμνη Φουτσίνο[31].
Στην Όστια, μπροστά σε πολλούς θεατές, ο Κλαύδιος πάλεψε με μια φάλαινα-δολοφόνο που είχε παγιδευτεί στο λιμάνι. Το γεγονός παρακολουθούσε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος:
«Φάλαινα-δολοφόνος εθεάθη στο λιμάνι να παλεύει με τον αυτοκράτoρα Κλαύδιο. Βγήκε στα ρηχά τότε που αυτός τελείωνε την κατασκευή του λιμανιού έπειτα από ένα ναυάγιο πλοίου που μετέφερε δέρματα από τη Γαλατία. Τρεφόμενη εκεί για μερικές μέρες, δημιούργησε αυλάκι στα ρηχά, αφού το κύμα σήκωσε τόση άμμο που δεν μπορούσε να στρίψει καθόλου και, καθώς κυνηγούσε την τροφή της με τα κύματα να βγαίνουν στο γιαλό, η ράχη της πετάχτηκε έξω όπως ακριβώς τουμπάρει της βάρκας η καρίνα. Ο αυτοκράτωρ διέταξε να απλώσουν δίχτυα γύρω απ’ το λιμένα και η ανάμειξή του με τους εκεί Πραιτοριανούς αποτέλεσε θέαμα για τον κόσμο. Στρατιώτες από τα πολεμικά πλοία έριχναν καταιγισμό λογχών και το θηρίο παρέσυρε ένα από αυτά στην δίνη του και το βύθισε» Historia Naturalis IX. 14-15[32].
Ο Κλαύδιος επισκεύασε και στόλισε αρκετούς χώρους εκδηλώσεων της Ρώμης. Οι παλιές ξύλινες ράβδοι του Μεγίστου Ιπποδρόμου αντικαταστάθηκαν από χρυσοστόλιστες μαρμάρινες δοκούς[31]. Δημιουργήθηκε επίσης μια καινούρια εξέδρα για τους συγκλητικούς, που πρωτύτερα κάθονταν ανάμεσα στο κοινό[31]. Ο Κλαύδιος ανακατασκεύασε το θέατρο του Πομπήιου μετά την καταστροφή του από πυρκαγιά και κατά τα νέα εγκαίνια, οργάνωσε μονομαχίες τις οποίες παρακολούθησε και ο ίδιος από ειδική εξέδρα στη θέση της ορχήστρας[31].
Θάνατος, αποθέωση και υστεροφημία
Ο Κλαύδιος εστεμμένος με κλάδο ελαίας
Οι αρχαίοι ιστορικοί φαίνεται να συμφωνούν ότι ο Κλαύδιος πέθανε από δηλητηρίαση (είτε από μανιτάρι είτε από φτερό) τις πρωινές ώρες της 13ης Οκτωβρίου του 54. Κάποιοι λένε πως βρισκόταν στη Ρώμη[33], άλλοι στη Σινούεσσα[34]. Μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι πέθανε μετά από μια (αλλά υπερβολική) δόση, ενώ άλλοι ότι κατάφερε να επανέλθει για να δηλητηριαστεί ξανά αργότερα[33]. Επίσης, κάποιοι εμπλέκουν ως εμπνευστή της μοιραίας πράξης τον Άλοτο (δοκιμαστή φαγητού του), τον Ξενοφώντα (γιατρό του) ή την διαβόητη δηλητηριάστρια Λοκούστα[35]. Σχεδόν όλοι συγκλίνουν στην τελευταία γυναίκα του, την Αγριππίνα. Οι δυο τους είχαν αρκετούς τσακωμούς τους μήνες πριν το θάνατο του Κλαύδιου. Ο ίδιος κατηγορούσε ανοιχτά όλες τις «κακές» συζύγους του και απέβλεπε στο μεγάλωμα του γιου του Βρετανικού για να αποκαταστήσει την τιμή της οικογένειάς του[36]. Αντιθέτως, η Αγριππίνα είχε δικά της κίνητρα στο να προωθεί τον Νέρωνα, αντί του Βρετανικού.
Σύγχρονοι ερευνητές εκφράζουν αμφιβολίες για το κατά πόσο ο Κλαύδιος δολοφονήθηκε, πιστεύοντας ότι κατέληξε μετά από αρρώστια ή λόγω ηλικίας. Άλλοι πιστεύουν ότι η καθολικότητα της αναφοράς των αρχαίων πηγών στο γεγονός του δηλητηριασμού πρέπει να είναι αληθής[37]. Αλλά, η ιστορία εκείνες τις εποχές δεν ήταν δυνατό να γραφτεί με απόλυτα αντικειμενικά στοιχεία και πολλές φορές αντιστοιχούσε σε απλό κουτσομπολιό, στηριζόμενο σε απόψεις ιστορικών αρκετά χρόνια μετά τα συμβάντα, ώστε να μπορούν να αποφύγουν πιθανή δίωξή τους. Την επομένη του θανάτου του, οι στάχτες του Κλαύδιου εισήχθησαν στο Μαυσωλείο του Αυγούστου, μετά από μεγαλοπρεπή κηδεία όμοια με αυτή του ίδιου του Αυγούστου.
Ο Κλαύδιος αποθεώθηκε από τη Σύγκλητο και τον Νέρωνα σχεδόν αμέσως[38]. Η διαθήκη του ανέφερε ότι ο θρόνος είτε θα μοιραζόταν μεταξύ των Νέρωνα και Βρετανικού ή θα περιέρχονταν στα χέρια του Βρετανικού, ο οποίος θα ενηλικιωνόταν μόλις λίγους μήνες αργότερα. Τελικά, ο Νέρωνας επικράτησε και πολλοί από τους λιγότερο ένθερμους υποστηρικτές του Κλαύδιου έγιναν αυτόματα φίλοι του νέου αυτοκράτορα.
Λίγο πριν τον θάνατο του Κλαύδιου, η Αγριππίνα είχε στείλει τον Νάρκισσο μακρυά και όταν αυτός γύρισε τον δολοφόνησε. Όμως, ο γραμματέας των επικοινωνιών πρόλαβε να κάψει όλη την αλληλογραφία του Κλαύδιου ώστε να μην λοιδωρηθεί περαιτέρω ο νεκρός αυτοκράτορας από ένα ήδη εχθρικό νέο καθεστώς. Ως εκ τούτου, δυστυχώς, οι απόψεις του αυτοκράτορα για τις πολιτικές του πράξεις χάθηκαν για πάντα από την ιστορία.
Όπως ο Κλαύδιος είχε συχνά ασκήσει κριτική στους προκατόχους του, έτσι και ο Νέρωνας καυτηρίαζε τη μνήμη του αποθανόντα και ανέτρεψε αρκετούς από τους νόμους του, λέγοντας ότι ο Κλαύδιος θα πρέπει να ήταν πολύ ηλίθιος για να μπορέσει να τους σκεφτεί καν[39]. Η γραμμή αυτή περί του «άμυαλου» Κλαύδιο παρέμεινε η επίσημη θέση του Νέρωνα καθ΄όλη τη θητεία του. Ο ναός του Κλαύδιου αφέθηκε ανεκπλήρωτος στα ατελή θεμέλιά του, ώσπου ο Νέρωνας έχτισε στο ίδιο σημείο τον δικό του Χρυσό Οίκο[40].
Η ερωτική ζωή του Κλαύδιου ήταν ασυνήθιστη για έναν υψηλής τάξεως Ρωμαίο της εποχής. Όπως αναφέρει ο Γκίμπον, από τους πρώτους 15 αυτοκράτορες «ο Κλαύδιος ήταν ο μόνος του οποίου οι ερωτικές προτιμήσεις ήταν ορθές» υπονοώντας, ότι δεν είχε ποτέ του άντρες ή αγόρια ως εραστές. Ο Σουητώνιος αναφέρει, ότι «είχε μεγάλο πόθο για τις γυναίκες, αλλά κανένα ενδιαφέρον στους άντρες» [41]. Αυτή την επιλογή του Κλαύδιου άλλοι ιστορικοί τη θεώρησαν αρνητική απέναντί του, κατηγορώντας τον ότι ήταν γυναικάς μα και γυναικόδουλος.
Πλαυτία Ουργουλανίλλα
Ο Κλαύδιος παντρεύτηκε τέσσερις φορές. Ο πρώτος του γάμος με την Πλαυτία Ουργουλανίλλα έγινε ύστερα από δύο αποτυχημένους αρραβώνες: αρχικά με τη μακρινή εξαδέλφη του Αιμιλία Λεπίδα VII, ο οποίος αρραβώνας διεκόπη για πολιτικούς λόγους και μετά με τη Λιβία Μεδουλλίνα, όπου ο αρραβώνας έληξε με τον θάνατό της ανήμερα της τελετής γάμου. Η Ουργουλανίλλα ήταν εγγονή της έμπιστης της Λιβίας, της Ουργουλανίας. Στα χρόνια που ήταν μαζί, απέκτησαν έναν γιο τον Κλαύδιο Δρούσο. Ο γιος πέθανε από ασφυξία στην εφηβεία του αμέσως μετά τον αρραβώνα του με την Ιουλίνα, κόρη του Σηιανού. Ο Κλαύδιος χώρισε την Ουργουλανίλλα για μοιχεία, και επειδή υποπτευόταν ότι είχε σκοτώσει τη νύφη της Απρωνία. Όταν η Ουργουλανίλλα ξαναγέννησε μετά τον χωρισμό τους, ο Κλαύδιος απαρνήθηκε το νεογέννητο κορίτσι, αφού πραγματικός του πατέρας ήταν ένας από τους απελεύθερούς του.
Αιλία Παιτίνα
Περί το 28, ο αυτοκράτoρας παντρεύτηκε την Αιλία Παιτίνα, συγγενή του Σηιανού και ενδεχομένως υιοθετημένη κόρη του. Απέκτησαν μαζί μια κόρη, την Κλαυδία Αντωνία. Χώρισαν πιθανώς για πολιτικούς λόγους, αν και σύμφωνα με τον Leon, η πραγματική αιτία ήταν η συναισθηματική και ψυχική καταπίεση που του προκαλούσε η γυναίκα του.
Λίγα χρόνια μετά την Παιτίνα, το 38 ή το 39, ο Κλαύδιος παντρεύτηκε τη Βαλερία Μεσσαλίνα, πρώτη εξαδέλφη του και μέλος του στενού κύκλου του Καλιγούλα. Η Μεσσαλίνα σύντομα γέννησε την Κλαυδία Οκταβία. Αμέσως μετά την άνοδό του στο θρόνο, ήλθε στη ζωή ο γιος του Βρεταννικός (πραγματικό όνομα Τιβέριος Κλαύδιος Γερμανικός). Ο γάμος τους εξελίχθηκε σε τραγωδία. Οι αρχαίοι συγγραφείς υπονοούν, ότι η Μεσσαλίνα ήταν νυμφομανής και άπιστη (ο Τάκιτος μάλιστα τη συνέκρινε με πόρνη), που τον χρησιμοποίησε για να συγκεντρώσει μεγάλο πλούτο[42]. Το 48 η Μεσσαλίνα παντρεύτηκε τον εραστή της Γάιο Σίλιο και μάλιστα σε δημόσια τελετή, ενώ ο Κλαύδιος βρισκόταν στην πόλη Όστια. Οι ιστορικές πηγές διαφωνούν στο κατά πόσο χώρισε τον άντρα της πρώτα με σκοπό να σφετεριστεί το θρόνο. Ο Σκραμούζα αναφέρει στη βιογραφία του Κλαύδιου ότι ο Σίλιος πρέπει να είχε πείσει τη Μεσσαλίνα, ότι η τύχη του Κλαύδιου ήταν αποφασισμένη και ότι ο μόνος τρόπος για να διασφαλίσει τα παιδιά της, ήταν να παντρευτεί εκείνον[43]. Όπως και να έχει, ο Κλαύδιος σκότωσε τόσο τη Μεσσαλίνα και τον Σίλιο, όσο και άτομα του κύκλου τους[44]. Τότε, ο Κλαύδιος ζήτησε από τους πραιτοριανούς να υποσχεθούν, ότι θα τον σκοτώσουν αν ξανανυμφευόταν.
Αγριππίνα η Νεότερη
Παρά την υπόσχεσή του, ο Κλαύδιος νυμφεύτηκε μία ακόμη φορά. Οι ιστορικοί αναφέρουν, ότι οι απελεύθεροί του τού πρότειναν τρεις γυναίκες:
Την πρώην σύζυγό του, με την οποία είχε διαζευχθεί, Αιλία Παιτίνα
Την ανιψιά του Κλαύδιου, την Αγριππίνα τη Νεότερη
Σύμφωνα με τον Σουητώνιο προτιμήθηκε η τελευταία, χάρη στις θηλυκές της πονηριές[45]. Η αλήθεια πρέπει να είχε περισσότερο να κάνει με την πολιτική. Το πραξικόπημα του Σίλιου και της Μεσσαλίνας έπεισε τον Κλαύδιο, ότι είχε μεν τη στήριξη της οικογένειας των Ιουλίων, αλλά όχι των Κλαυδίων. Αυτή του η αδυναμία γινόταν εντονότερη αν σκεφτεί κανείς ότι δεν είχε κανένα έτοιμο διάδοχο, αφού ο Βρεταννικός ήταν ακόμα μωρό. Η Αγριππίνα ήταν μια από τις τελευταίες απογόνους του Αυγούστου και ο γιος της ο Νέρων ήταν από τους λίγους εναπομείναντες άντρες του αυτοκρατορικού οίκου. Πιθανές μελλοντικές ανταρσίες ενδέχετο να πλαισιωθούν γύρω από αυτούς τους δύο και η ίδια η Αγριππίνα φαίνεται πως είχε εκδηλώσει τέτοιες διαθέσεις. Η Σύγκλητος φαίνεται πως πίεζε υπέρ του γάμου Κλαύδιου-Αγριππίνας ώστε να σταματήσει η διαμάχη μεταξύ των δύο οικογενειών[46]. Ο Κλαύδιος τη δέχτηκε για γυναίκα του και υιοθέτησε τον Νέρωνα. Ο Νέρωνας ορίστηκε κληρονόμος μαζί με τον ανήλικο Βρετανικό, παντρεύτηκε την Οκταβία και προήχθη γοργά. Ήταν δημοφιλέστερος απ΄ ό,τι ο Βρετανικός, ως εγγονός του Γερμανικού και απευθείας απόγονος του Αυγούστου.
Σωματικές ταλαιπωρίες και προσωπικότητα
Ο ιστορικός Σουητώνιος περιγράφει με αρκετή λεπτομέρεια τις σωματικές και ψυχικές αδυναμίες του Κλαύδιου[47]. Τα γόνατά του ήταν αδύναμα και λύγιζαν υπό το βάρος του σώματός του, ενώ το κεφάλι του σειόταν. Ο Κλαύδιος ψέλλιζε και η ομιλία του ήταν μπερδεμένη. Συχνά, έτρεχαν τα σάλια του και, όταν ήταν σε έξαψη, και η μύτη του. Ο στωικός Σενέκας λέει στο έργο του «Αποκολοκύνθωσις» ότι η φωνή του Κλαύδιου ήταν μοναδική στο ζωικό βασίλειο και τα χέρια του αδύνατα[48], αλλά, όταν ήταν ήρεμος και καθιστός, έμοιαζε με ψηλό, γεροδεμένο άντρα που ενέπνεε σεβασμό. Αντίθετα, όταν ήταν νευριασμένος ή αγχωμένος τα συμπτώματα αδυναμίας του πολλαπλασιάζονταν. Οι ιστορικοί συμφωνούν, πάντως, ότι μέχρι την άνοδό του στο θρόνο, η κατάστασή του είχε καλυτερεύσει[49]. Ο ίδιος είχε ισχυριστεί ότι, στο παρελθόν, φούσκωνε συνειδητά τα ελαττώματά του μόνο και μόνο για να σώσει τη ζωή του[50].
Σύγχρονες διαγνώσεις για την υγεία του Κλαύδιου καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα. Πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι ιστορικοί πίστευαν ότι έπασχε από πολιομυελίτιδα (π.χ. ο Ρόμπερτ Γκρέιβς στο βιβλίο του «Κλαύδιος» που εκδόθηκε τη δεκαετία του 1930). Όμως, η πολιομυελίτιδα δεν εξηγεί κάποια από τα συμπτώματα και οι νεότερες θεωρήσεις εικάζουν ότι έπασχε από εγκεφαλική παράλυση[51] ή το Σύνδρομο Τουρέτ[52][53]. Στο χαρακτήρα, οι ιστορικοί τον περιγράφουν ως ευγενικό και με κοινά ενδιαφέροντα λέγοντας ότι πολλές φορές συνέτρωγε με τους πληβείους[54]. Τον περιγράφουν επίσης ως αιμοβόρο και σκληρό, υπερβολικά καλό φίλο των μονομαχιών και των εκτελέσεων. Ήταν ευέξαπτος αλλά παραδεχόταν αυτήν του την αδυναμία και είχε συχνά ζητήσει συγγνώμη για τον θυμό του[55]. Έδειχνε μεγάλη εμπιστοσύνη και ήταν αντικείμενο εκμετάλλευσης τόσο των γυναικών του όσο και των απελεύθερων που τον περιστοίχιζαν[56]. Ταυτόχρονα, τον παρουσιάζουν ως παρανοϊκό, βαρετό, συγκεχυμένο[57]. Παρά ταύτα, στα έργα του ίδιου του Κλαύδιου παρουσιάζεται ως οξυδερκής, καλοδιαβασμένος, δίκαιος, συνειδητός κυβερνήτης με ενδιαφέρον για την παραμικρή λεπτομέρεια. Για παράδειγμα, μετά την ανακάλυψη των δικών του «Επιστολών προς Αλεξανδρινούς», οι ιστορικοί του τελευταίου αιώνα έχουν επιχειρήσει να αποκαταστήσουν την εικόνα του, αναζητώντας την πλήρη αλήθεια για αυτόν. Ο Κλαύδιος, παραμένει πάντως ένα μυστήριο.
Επιστημονικό έργο και απόηχος
Τα τρία νέα λατινικά γράμματα του Κλαύδιου. Ο Κλαύδιος ήταν από τους τελευταίους Ρωμαίους που μιλούσαν Ετρουσκικά.
Ο Κλαύδιος έγραφε μανιωδώς σε όλη του τη ζωή. Ο Αρνάλντο Μομιλιάνο αναφέρει ότι κατά τη χρόνια του Τιβέριου (όταν ο Κλαύδιος έφτασε στο αποκορύφωμα της συγγραφικής του παραγωγής), ήταν ασύνετο να μιλά κανείς για τη δημοκρατική Ρώμη[58]. Οι νέοι ιστορικοί της εποχής έτειναν να γράφουν για τη νεόδμητη αυτοκρατορία και συσκότιζαν θέματα της αρχαιότητας. Ο Κλαύδιος ήταν από τους λίγους που έγραφαν και για τις δυο περιόδους. Εκτός από την ιστορία του Αυγούστου που του δημιούργησε τόσα προβλήματα, τα υπόλοιπα μεγάλα έργα του περιελάμβαναν την ιστορία των Ετρούσκων (καθώς και λεξικό της γλώσσας των Ετρούσκων), μια οχτάτομη ιστορία των Καρχηδονίων, καθώς και ένα βιβλίο για παιχνίδια με ζάρια. Ο Κλαύδιος ήταν ίσως ο τελευταίος άνθρωπος που μπορούσε να διαβάζει Ετρουσκικά. Παρά τη γενική αδιαφορία της αυτοκρατορικής εποχής για τον Κικέρωνα, ο Κλαύδιος τον υπερασπίστηκε ενάντια στις κατηγορίες του Ασίνιου Γάλλου. Πρότεινε, επίσης, τη μεταρρύθμιση του λατινικού αλφαβήτου με την προσθήκη τριών νέων γραμμάτων, δύο εκ των οποίων προόριζε να λειτουργήσουν όπως τα μοντέρνα αγγλικά γράμματα W και Y. Ο ίδιος τα εισήγαγε επισήμως όταν ήταν ύπατος, αλλά τελικά εγκαταλείφθηκαν κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής του ηγεσίας. Ο Κλαύδιος προσπάθησε, επίσης, να επαναφέρει την τακτική του να τοποθετούνται τελείες μεταξύ συνεχόμενων λέξεων (η κλασική λατινική γραφή γινόταν χωρίς κενά μεταξύ των λέξεων). Έγραψε επίσης τη δική του αυτοβιογραφία σε οκτώ τόμους, αλλά όπως λέει ο Σουητώνιος, το έργο αυτό έπασχε ποιοτικά[59]. Φυσικά, όπως ο Κλαύδιος κριτίκαρε τους προκατόχους του, ενδέχεται ότι και ο Σουητώνιος έκανε το ίδιο με τον Κλαύδιο.
Δυστυχώς, κανένα από τα έργα του δεν διασώθηκε. Υπάρχουν μόνο ως πηγές για τους συγγραφείς της ιστορίας των Ιούλιων-Κλαύδιων. Ο Σουητώνιος αναφέρεται στην αυτοβιογραφία του Κλαύδιου μόλις μια φορά, αλλά θα πρέπει να τη χρησιμοποίησε περισσότερες στα βιβλία του. Οι λόγοι του Κλαύδιου φαίνεται πως ήταν σχολαστικοί, πολλές φορές ξεφεύγοντας σε άλλα σχετικά ζητήματα. Αυτό δείχνει βαθιά γνώση πολλών ιστορικών γεγονότων που δεν μπορούσε παρά να θέλει να τα μοιράζεται με τους άλλους. Πολλά από τα δημόσια έργα που δημιούργησε ο Κλαύδιος είχαν σχεδιαστεί για πρώτη φορά από τον Ιούλιο Καίσαρα. Ο Λέβικ πιστεύει πως η αντιγραφή του Καίσαρα πρέπει να ήταν σταθερή τακτική του Κλαύδιου σε όλες του τις πολιτικές πρωτοβουλίες[60]. Ομοίως, όταν ήταν ύπατος, οι πολιτικές του στηρίχτηκαν σε προηγούμενούς του όπως ο Άππιος Κλαύδιος Καίκος και εκμεταλλεύτηκε τη θέση του για να περάσει πολιτικές των εποχών της Δημοκρατίας. Τότε ήταν που πραγμάτωσε πολλές από τις θρησκευτικές του αλλαγές καθώς και την κατασκευή των περισσότερων δημοσίων έργων του. Πράγματι, φαίνεται πως η επιθυμία του να γίνει ύπατος προερχόταν από τη δίψα του να υλοποιήσει τις επιστημονικές του ιδέες. Για παράδειγμα, πίστευε (όπως πολλοί Ρωμαίοι) ότι ο Άππιος Κλαύδιος Καίκος είχε χρησιμοποιήσει το ίδιο αξίωμα πριν από αυτόν για να εισαγάγει το γράμμα R, και άρα ο ίδιος μπορούσε να εισαγάγει τα τρία δικά του.
Η διασημότερη απεικόνιση του Κλαύδιου είναι στα βιβλία Εγώ, ο Κλαύδιος (1934) και Κλαύδιος ο Θεός (1935) του Ρόμπερτ Γκρέιβς. Οι διασωθείσες επιστολές, λόγοι και αποφθέγματα του Κλαύδιου είχαν επίσης εισαχθεί στο βιβλίο του, ώστε να φαίνεται αυτό ως αυθεντική αυτοβιογραφία.
Το 1937, ο σκηνοθέτηςΓιόζεφ φον Στέρνμπεργκ επιχείρησε να μεταφέρει σε ταινία το βιβλίο Εγώ, ο Κλαύδιος διαλέγοντας τον Τσαρλς Λότον ως πρωταγωνιστή. Δυστυχώς, η συμπρωταγωνίστριά του ηθοποιός Μερλ Όμπερον κόντεψε να πεθάνει σε ένα ατύχημα και έτσι η ταινία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Οι μπομπίνες εκείνων των λίγων γυρισμάτων εμφανίστηκαν το 1965 σε ντοκιμαντέρ του BBC με τον τίτλο Το έπος που δεν έγινε ποτέ αποκαλύπτοντας κάποιες από τις σκηνές του Λότον. Σήμερα, ο παραγωγός Σκοτ Ρούντιν έχει αποκτήσει τα δικαιώματα για καινούρια ταινία αφιερωμένη στον Κλαύδιο[61].
Τα δύο βιβλία του Γκρέιβς αποτέλεσαν τη βάση για μεταγενέστερη τηλεοπτική σειρά του BBC. Στη σειρά αυτή συμμετείχε ο Ντέρεκ Τζάκομπι ως Κλαύδιος και μεταδόθηκε το 1976 από το κανάλι BBC Two. Ήταν σημαντική εμπορική επιτυχία και κέρδισε πολλά βραβεία BAFTA. Το ίδιο σίριαλ μεταδόθηκε αργότερα και στις ΗΠΑ το 1977. Εκδόθηκε επίσης σε μορφή DVD που περιλαμβάνει το ντοκιμαντέρ Το έπος που δεν έγινε ποτέ.
Ο Κλαύδιος έχει εμφανιστεί σε πολλές άλλες ταινίες, μεταξύ των οποίων το φιλμ «Καλιγούλας», όπου παρουσιάζεται ως καθυστερημένος διανοητικά - αντίθετα με τον Γκρέιβς που τον παρουσίασε ως πανέξυπνο και ικανότατο άνθρωπο, που απλά παρίστανε τον καθυστερημένο. Με επίσης συμπαθητική ματιά παρουσιάζει τον Κλαύδιο και ο Μπάρι Τζόουνς στην ταινία «ο Δημήτριος και οι Μονομάχοι».
Στην τηλεόραση, ο ηθοποιός Φρέντι Τζόουνς έπαιξε τον Κλαύδιο στη Βρετανική σειρά «Οι Καίσαρες» του 1968, όπως και ο Ρίτσαρντ Κίλι στη μίνι-σειρά «A.D.» (μ.Χ.). Τέλος, στον Κλαύδιο γίνεται αναφορά για την καταστολή ενός από τα πραξικοπήματα εναντίον του στην ταινία Μονομάχος, αν και το γεγονός είναι ιστορικά αναληθές.
Στη λογοτεχνία και πάλι, ο Κλαύδιος και οι σύγχρονοί του αναφέρονται στην ιστορική νουβέλα του Μίκα Βάλταρι, Ο Ρωμαίος. Εξάλλου, ο Καναδός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Άλφρεντ φαν Φοχτ επανέφερε τη μορφή του Κλαύδιου, όπως την είχε φανταστεί ο Γκρέιβς στα βιβλία του «Αυτοκρατορία του Ατόμου» και «ο Μάγος του Λιν».
↑Accounts of his death: Suet. Claud. 43, 44. Tac. Ann. XII 64, 66–67. Josephus Ant. Iud. XX 148, 151. Dio Rom. Hist. LX 34. Pliny Natural History II 92, XI 189, XXII 92.
(Αγγλικά) Baldwin, B. "Executions under Claudius: Seneca’s Ludus de Morte Claudii". Phoenix 18 (1964).
(Αγγλικά) Griffin, M. "Claudius in Tacitus". Classical Quarterly, 40 (1990), 482–501.
(Αγγλικά) Levick, B.M., "Claudius: Antiquarian or Revolutionary?" American Journal of Philology, 99 (1978), 79–105.
(Αγγλικά) Levick, Barbara. Claudius. Yale University Press. New Haven, 1990.
(Αγγλικά) Leon, E.F., "The Imbecillitas of the Emperor Claudius", Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 79 (1948), 79–86.
(Αγγλικά) McAlindon, D., "Claudius and the Senators", American Journal of Philology, 78 (1957), 279–286.
(Αγγλικά) Major, A., "Was He Pushed or Did He Leap? Claudius' Ascent to Power", Ancient History, 22 (1992), 25–31.
(Αγγλικά) Momigliano, Arnaldo. Claudius: the Emperor and His Achievement Trans. W.D. Hogarth. W. Heffer and Sons. Cambridge, 1934.
(Αγγλικά) Oost, S.V., "The Career of M. Antonius Pallas", American Journal of Philology, 79 (1958). 113–139.
(Αγγλικά) Osgood, Josiah. Claudius Caesar: Image and Power in the Early Roman Empire (Cambridge University Press; 2011) 384 pages
(Αγγλικά) Ruth, Thomas De Coursey. The Problem of Claudius. (Johns Hopkins Diss., 1916).
(Αγγλικά) Ryan, F.X. "Some Observations on the Censorship of Claudius and Vitellius, AD 47–48", American Journal of Philology, 114 (1993), 611–618.
(Αγγλικά) Scramuzza, Vincent. The Emperor Claudius Harvard University Press. Cambridge, 1940.
(Αγγλικά) Stuart, M. "The Date of the Inscription of Claudius on the Arch of Ticinum" Am. J. Arch. 40 (1936). 314–322.
(Αγγλικά) Suhr, E.G., "A Portrait of Claudius" Am. J. Arch. 59 (1955). 319–322.
(Αγγλικά) Vessey, D.W.T.C. "Thoughts on Tacitus' Portrayal of Claudius" American Journal of Philology, 92 (1971), 385–409.
