Ο Γρατιανός (18 Απριλίου359 - 25 Αυγούστου383) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας στη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (367 - 383), μεγαλύτερος γιος και διάδοχος του αυτοκράτορα Ουαλεντινιανού Α΄. Ο Γρατιανός συνόδευσε τον πατέρα του σε όλες τις εκστρατείες κατά μήκος του Ρήνου και του Δούναβη, προβιβάστηκε στο αξίωμα του Αυγούστου (367). Με τον θάνατο του πατέρα του (375) ο Γρατιανός ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας στη δύση ενώ ο ετεροθαλής αδελφός του Ουαλεντινιανός Β΄ ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας στην Παννονία, τις ανατολικές επαρχίες κυβερνούσε ο θείος του Ουάλης. Σε εκστρατεία στον Ρήνο ανάγκασε τα Γερμανικά φύλα να υποταχθούν (379), την ίδια χρονιά έπεσε ο θείος του Ουάλης στη Μάχη της Αδριανούπολης και τον διαδέχθηκε ο Θεοδόσιος Α΄. Ο Γρατιανός υποστήριξε τον Χριστιανισμό της Νίκαιας σε αντίθεση με τη Θρησκεία στην αρχαία Ρώμη, εξέδωσε το Έδικτο της Θεσσαλονίκης με το οποίο αρνήθηκε τον τίτλο του Ύπατου Ποντίφηκα, μετακίνησε τον Βωμό της Νίκης από την Κούρια Ιούλια της Ρωμαϊκής Συγκλήτου. Η πόλη Κούλαρο στον ποταμό Ιζέρ της Ρωμαικής Γαλατίας ονομάστηκε προς τιμή του Γρατιανόπολις, αργότερα εξελίχτηκε στη σύγχρονη Γκρενόμπλ. Ο σφετεριστής Μάγνος Μάξιμος επαναστάτησε εναντίον του (383), ο Γρατιανός οδήγησε τον στρατό του στη Λουτέτια έξω από το Παρίσι, ηττήθηκε, δραπέτευσε στο Λούγδουνο και δολοφονήθηκε.
Πρώτα χρόνια
Το Χρονικό του Ιερώνυμου και το Πασχάλιο χρονικό γράφουν ότι ο μεγαλύτερος γιος του Ουαλεντινιανού Α΄ Γρατιανός γεννήθηκε (18 Απριλίου 359) στο Σίρμιο σημερινή Σρέμσκα Μιτρόβιτσα στη Σερβία, πρωτεύουσα της Σεκούντας Παννονίας από την πρώτη σύζυγο του Μαρίνα Σεβέρα.[1][2][3][4] Ο Γρατιανός ήταν το μοναδικό παιδί των γονέων του, γεννήθηκε την εποχή που ο πατέρας του ήταν εξόριστος.[3][4][5] Ο ομώνυμος παππούς του Γρατιανός ο Πρεσβύτερος από τον οποίο πήρε το όνομα είχε υπηρετήσει τον αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνο και είχε διοριστεί κόμης της Βρετανίας.[6] Όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Ιοβιανός (26 Φεβρουαρίου 364) τον διαδέχτηκε ο πατέρας του, σε έναν μήνα διόρισε τον αδελφό του Ουάλη Συναυτοκράτορα στην Ανατολή.[7] Ο Γρατιανός διορίστηκε από τον πατέρα του Ύπατος και κατόπιν Νωβελίσσιμος.[1][8] Την εποχή που ανακηρύχτηκε Νωβελίσσιμος ο Γρατιανός ήταν μόλις 8 ετών, ένδειξη ότι θα είναι διάδοχος.[8] Ο δάσκαλος του Γρατιανού ήταν ο περίφημος ρήτορας Αυσόνιος, η σχέση τους φαίνεται σε ένα επίγραμμα και ένα ποίημα.[1]
Συναυτοκράτορας με τον πατέρα του
Το καλοκαίρι του 367 ο Ουαλεντινιανός Α΄ αρρώστησε σοβαρά στην Αμιένη δημιουργώντας αίνιγμα στη διαδοχή, μόλις ανάρρωσε (24 Αυγούστου 367) ανακήρυξε τον γιο του Συναυτοκράτορα.[1][2][9][10] Την ίδια μέρα πήρε από τον πατέρα του τον τίτλο του Αυγούστου, ο Ουαλεντινιανός ανησυχούσε για την απειρία του γιου του στις εκστρατείες λόγω της μικρής του ηλικίας.[8][11] Η μητέρα του Μαρίνα Σεβέρα πέθανε γύρω στο 370 και ενταφιάστηκε στον ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη.[9] Ο Ουαλεντινιανός Α΄ παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο την Ιουστίνα, ο μικρότερος ετεροθαλής αδελφός του Ουαλεντινιανός Β΄ γεννήθηκε το φθινόπωρο του 371 στο Τριρ.[12][13]
Ο Γρατιανός παντρεύτηκε σε ηλικία 15 ετών στο Τριρ την 13χρονη μεταθανάτια κόρη του Κωνστάντιου Β΄Φλαβία Μαξίμα Κωνσταντία.[1][2][14][15][16] Ο γάμος ενίσχυσε τους δεσμούς της οικογένειας του με τη Δυναστεία του Κωνσταντίνου, το ίδιο έκανε και ο πατέρας του στον δεύτερο γάμο του με την Ιουστίνα.[17] Οι Αλαμαννοί επισκέφτηκαν στα τέλη του 364 την αυλή του Ουαλεντινιανού Α΄, ο Μάγιστρος Ουρσάτιος τους πρόσφερε δώρα αλλά οι ίδιοι προσβλήθηκαν επειδή τα θεώρησαν μικρότερα από αυτά του προκατόχου του. Τον Ιανουάριο του 365 οι Αλαμαννοί εξοργισμένοι ξεκίνησαν να λεηλατούν τη Ρωμαϊκή Γερμανία και τη Γαλατία.[18][19] Ο Μάγιστρος της Γαλατίας Ιοβίνος τους προξένησε σημαντικές φθορές στο Σαλόν-αν-Σαμπάνι και οπισθοχώρησαν.[19] Η δολοφονία του βασιλιά των Αλαμαννών σε πραξικόπημα τους εξασθένησε περισσότερο, ο Γρατιανός και ο πατέρας του βρήκαν την ευκαιρία να διασχίσουν τον Μάιν και να τους συντρίψουν.[2][20] Οι νίκες παραχώρησαν στον Γρατιανό τους τίτλους του "Γερμανικού Μάξιμου", του "Αλαμαννικού Μάξιμου" και του "Γοτθικού Μάξιμου" (369).[2]
Ο Ουαλεντινιανός Α΄ εξόπλισε τα σύνορα με τη Ραιτία στο Βελγικό κανάλι αλλά οι Αλαμαννοί επιτέθηκαν στο Ρόττενμπουργκ αμ Νέκαρ. Ο Ουαλεντινιανός Α΄ ζήτησε τη βοήθεια των αιώνιων εχθρών των Αλαμαννών, των Βουργουνδών αλλά απέτυχε την τελευταία στιγμή λόγω έλλειψης συνεννόησης.[18] Με το άκουσμα για τη συμμαχία οι Αλαμαννοί τρομοκρατήθηκαν, ο στρατηγός Θεοδόσιος ο πρεσβύτερος βρήκε την ευκαιρία, επιτέθηκε και τους συνέτριψε, συνέλαβε πολλούς αιχμαλώτους και τους ανάγκασε να δραπετεύσουν στην Κοιλάδα του Πάδου στην Ιταλία.[9][18][21] Ο Ουαλεντινιανός Α΄ προσπάθησε να συλλάβει τον βασιλιά τους Μακριανό (372), απέτυχε και αναγκάστηκε να δεχτεί να κλείσει μαζί τους ειρήνη (374).[18]
Οι Κουαντί μια άλλη Γερμανόφωνη φυλή στον βόρειο Δούναβη ξεκίνησε εχθρότητες (373), η αιτία ήταν η ανέγερση κάστρων στην περιοχή τους με τον ίδιο τρόπο που έκαναν οι Ρωμαίοι με τους Αλαμαννούς. Η κατάσταση επιδεινώθηκε όταν ο βασιλιάς των Κουαντί δολοφονήθηκε από τους Ρωμαίους στη διάρκεια διαπραγματεύσεων (374), το φθινόπωρο οι Κουαντί ξεκίνησαν επιδρομές, λεηλάτησαν την Παννονία και τις περιοχές νότια από αυτήν.[9] Μια άλλη ομάδα από Σαρμάτες επιτέθηκε στη Μοισία αλλά τους απέκρουσε με επιτυχία ο γιος του στρατηγού Θεοδόσιου, μετέπειτα αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄, τότε παρακάλεσαν ειρήνη.[21] Τον Αύγουστο του 375 μια ομάδα επιτέθηκε στους Κουαντί από τα βορειοδυτικά ενώ ο ίδιος ο Ουαλεντινιανός Α΄ βάδισε στη Βουδαπέστη και επιτέθηκε από τα νοτιοανατολικά. Η εκστρατεία είχε βαριές απώλειες για τον εχθρό, ο αυτοκράτορας επέστρεψε στο Ακουίνκουμ από εκεί μετέβη στο Μπριγκέτιο όπου και πέθανε στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων με τον εχθρό (17 Νοεμβρίου 375).[22]
Αυτοκράτορας στη δύση
Ανδριάντας του Γρατιανού
Με τον θάνατο του πατέρα του ο Γρατιανός κληρονόμησε τη Δυτική Ρωμαική Αυτοκρατορία, ο ετεροθαλής αδελφός του Ουαλεντινιανός ανακηρύχτηκε Αύγουστος στην Παννονία.[23] Παρά το γεγονός ότι ο Ουαλεντινιανός Β΄ ανέλαβε την εξουσία στην Ιταλία, το Ιλλυρικό και την Αφρική ο πραγματικός κυρίαρχος ήταν ο Γρατιανός.[24] Το σώμα του Ουαλεντινιανού Α΄ έφτασε την επόμενη χρονιά στην Κωνσταντινούπολη για ταφή αλλά πρώτα θεοποιήθηκε ως "Άγιος Ουαλεντινιανός ο Πρεσβύτερος".[9][25]
Με τον θάνατο του Ουαλεντινιανού Α΄ ο αδελφός του Ουάλης παρέμεινε ο μόνος Αύγουστος στην Ανατολική Ρωμαική Αυτοκρατορία και ο 16χρονος γιος του Γρατιανός στη Δυτική.[9] Πολλοί ευγενείς του Ουαλεντινιανού Α΄ που ήθελαν να περιορίσουν τις εξουσίες του Γρατιανού ανακήρυξαν με πραξικόπημα στη Βουδαπέστη Αύγουστο τον τετράχρονο ετεροθαλή αδελφό του Ουαλεντινιανό Β΄ (22 Νοεμβρίου 375).[1][13] Τον 4χρονο Ουαλεντινιανό Β΄ υποστήριζαν η μητέρα του Ιουστίνα και όλοι οι ευγενείς που ήταν πιστοί στην ίδια και τον Αρειανισμό.[13] Ο δάσκαλος του Γρατιανού Αυσόνιος ήταν η πραγματική δύναμη εξουσίας πίσω από τον θρόνο, οι διαπραγματεύσεις επέτρεψαν στον Γρατιανό να παραμείνει ο μοναδικός αυτοκράτορας στη δύση.[25] Ο Γρατιανός και ο Ουαλεντινιανός Β΄ σπάνια ταξίδευαν από φόβο μήπως αναγνωρίσει ο λαός ότι ήταν ανήλικοι, ο Γρατιανός ταξίδευσε στη Ρώμη να γιορτάσει τα δεκαήμερα (24 Αυγούστου 376) αλλά η πληροφορία αμφισβητείται.[25]
Με την κηδεμονία του Αυσόνιου ο Γρατιανός εξέδωσε στο Σίρμιο (378) ένα Έδικτο ανοχής θρησκειών, το Έδικτο που υπέγραψαν οι εξόριστοι επίσκοποι από τον Ουάλη έδινε πλήρη ανοχή σε όλες τις θρησκείες.[26] Ο θείος του Γρατιανού Ουάλης επιστρέφοντας από εκστρατεία στην Αυτοκρατορία των Σασσανιδών ζήτησε από τον Γρατιανό ενισχύσεις στους πολέμους του απέναντι στους Γότθους.[27] Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει ότι ο Ουάλης ζήτησε από τον Γρατιανό να του στείλει τον Σεβαστιανό να τον βοηθήσει, ο Σεβαστιανός πήγε τελικά στην Κωνσταντινούπολη χάρη σε ίντριγκες Ευνούχων στη δυτική αυλή.[28] Στις αρχές του 378 ο Γρατιανός απέκρουσε τις εισβολές και τόνισε στον Ουάλη ότι θα έρθει στη Θράκη να τον βοηθήσει στους πολέμους του εναντίον των Γότθων. Τον Ιούλιο ο Ουάλης πληροφορήθηκε ότι οι Γότθοι βάδιζαν προς την Αδριανούπολη και τη Θρακική Νίκη, μετακινούσαν τις δυνάμεις τους στην περιοχή. Ο στρατός του Γρατιανού καθυστέρησε επειδή βρήκε εμπόδια από τους Αλανούς στη Δακία, στα δυτικά Βαλκάνια. Ο Ουάλης αγνόησε την καθυστέρηση και αποφάσισε να ριχτεί μόνος στη μάχη, ήταν σίγουρος ότι θα νικήσει και δεν ήθελε να μοιραστεί τη δόξα με άλλον.[1] Οι δυνάμεις του Γρατιανού δεν έφτασαν τελικά ποτέ επειδή ο στρατηγός του δήλωσε ασθένεια.[29] Σε μερικές βδομάδες ο Γρατιανός έφτασε στο Κάστρα Μαρτίς με μερικές εκατοντάδες άντρες, την ίδια ώρα ο Ουάλης βρισκόταν στην Αδριανούπολη έτοιμος να πέσει στη μάχη.[29] Οι δυνάμεις του Ουάλη επιτέθηκαν εναντίον των Γότθων, ακολούθησε η Μάχη της Αδριανούπολης στην οποία οι Ρωμαίοι γνώρισαν από τους Γότθους ολοκληρωτική συντριβή, ανάμεσα στους νεκρούς ήταν και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ουάλης και ο Σεβαστιανός.[28][30][31] Μετά τη μάχη ο αυτοκράτορας Ουάλης θεοποιήθηκε με τον τίτλο "ο θείος Ουάλης".[32]
Διορισμός Θεοδοσίου στην ανατολή ως Συναυτοκράτορα
Μετάλλιο με παράσταση των Συναυτοκρατόρων Ουάλη, Γρατιανού και Ουαλεντινιανού Β΄
Μετά τη νίκη τους στη Μάχη της Αδριανούπολης οι Γότθοι λεηλάτησαν τη Θράκη (377) και το Ιλλυρικό (378).[33][34] Ο Γρατιανός ήταν βέβαιος ότι δεν μπορούσε να ελέγξει το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας του μετά τον θάνατο του θείου του, όρισε Συναυτοκράτορα στην ανατολή τον Θεοδόσιο Α΄, γιο του περίφημου στρατηγού Θεοδόσιου (19 Ιανουαρίου 379).[35][36][39] Ο Θεοδόσιος ο πρεσβύτερος που είχε πέσει σε μάχη (375) θεοποιήθηκε ως "Άγιος Πατήρ Θεοδόσιος".[21] Ο Γρατιανός εξέδοσε διάταγμα εναντίον των αιρέσεων (3 Αυγούστου 379).[2]
Ο Γρατιανός έγινε Πρόξενος για πέμπτη φορά και ο Θεοδόσιος για πρώτη (380). Τον Σεπτέμβριο του 380 οι δύο άντρες συναντήθηκαν και αποφάσισαν να περιέλθει η Δακία στο δυτικό τμήμα και η Μακεδονία στο ανατολικό.[2][21] Ο Γρατιανός ανακοίνωσε την ίδια χρονιά στην Κωνσταντινούπολη μια νίκη εναντίον των Αλαμαννών.[2] Το φθινόπωρο του 378 ο Γρατιανός έκδοσε διάταγμα που παρείχε θρησκευτικές ελευθερίες.[2] Οι Γότθοι επιτέθηκαν ξανά στην Παννονία αλλά ηττήθηκαν από τον Γρατιανό (380).[33] Οι Βάνδαλοι και οι Αλαμαννοί διέσχισαν τον Ρήνο και ανάγκασαν τον Γρατιανό να υποχωρήσει.[37] Με την κατάρρευση των συνόρων του Δούναβη από τους Ούνους και τους Γότθους ο Γρατιανός αποφάσισε να μετακινήσει την πρωτεύουσα της δυτικής αυτοκρατορίας από το Τριρ στα Μεδιόλανα, σημερινό Μιλάνο, επίσκοπος της νέας πρωτεύουσας του ήταν ο Αμβρόσιος Μεδιολάνων (374–397).[1][17][38] Με την επίδραση του φανατισμένου Αμβρόσιου ο Γρατιανός αποφάσισε να αλλάξει τη θρησκευτική του πολιτική και να ξεκινήσει διωγμούς εναντίον των ειδωλολατρών.[39]
Ο Γρατιανός, ο Θεοδόσιος Α΄ και ο Αμβρόσιος συναντήθηκαν και υπέγραψαν το Έδικτο της Θεσσαλονίκης.[40] Το Έδικτο αυτό ορίζει σαν μοναδική θρησκεία τον Χριστιανισμό της Νίκαιας και διώκει τις υπόλοιπες θρησκείες ως αιρέσεις, αυτό έβαλε τέλος στις θρησκευτικές ελευθερίες που υπήρχαν μέχρι τότε.[40][41] Τον χειμώνα του 382 ο Γρατιανός διέταξε να αφαιρεθεί ο Βωμός της Νίκης από την Κουρία Ιουλία της Ρωμαϊκής Συγκλήτου.[1][2] Ο Ζώσιμος έγραψε ότι ο Γρατιανός αρνήθηκε να φορέσει το ένδυμα του Μάξιμου Ποντίφηκα αλλά δεν είναι επιβεβαιωμένο ότι υπήρχε τέτοια ενδυμασία.[1] Τα οστά του πατέρα του Ουαλεντινιανού Α΄ μεταφέρθηκαν στο Μαυσωλείο της Κωνσταντινούπολης που ενσωματώθηκαν στην Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων (21 Φεβρουαρίου 382), τοποθετήθηκαν δίπλα στην πρώτη του σύζυγο και μητέρα του Γρατιανού Μαρία Σεβέρα.[9] Με διάταγμα ο Γρατιανός (382) διέταξε να αφαιρεθεί το άγαλμα της φτερωτής θεάς Βικτώριας από την αίθουσα της Γερουσίας και να αφαιρεθούν τα προνόμια από τις Εστιάδες Παρθένες.[42][43] Ο Γρατιανός διέταξε την κατάσχεση της περιουσίας όλων των αρχαίων ναών και ιερών, τα έσοδα από την κατάσχεση θα πήγαιναν απ΄ευθείας στο αυτοκρατορικό ταμείο.[44] Ο Ύπατος Κόιντος Αυρήλιος Σύμμαχος αντέδρασε έντονα αλλά ο Πάπας Δάμασος Α΄ και οι χριστιανοί οπαδοί του αντεπιτέθηκαν.[45] Η πρώτη σύζυγος του Γρατιανού Κωνσταντία πέθανε πρόωρα (350), ο αυτοκράτορας παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο τη Λαέτα που ο πατέρας της ήταν Ύπατος στη Ρωμαϊκή Συρία.[1] Οι δύο γάμοι του Γρατιανού παρέμειναν άτεκνοι μέχρι το τέλος.[46]
Δολοφονία και ταφή
Μετάλλιο του Γρατιανού και του πατέρα του Ουαλεντινιανού Α΄
Το καλοκαίρι του 383 οι Αλαμαννοί επιτέθηκαν ξανά στη Ραετία.[2] Ο Γρατιανός προσέλαβε στον στρατό του Αλανούς, αυτό προξένησε σφοδρές αντιδράσεις στους χριστιανούς στρατιώτες του επειδή οι Αλανοί ήταν τόσο ειδωλολάτρες που έκαναν ακόμα Ανθρωποθυσίες. Ο στρατηγός Μάγνος Μάξιμος που είχε πετύχει μια σημαντική νίκη στους Πίκτους υπό τον κόμη Θεοδόσιο (382) ξεκίνησε εξέγερση στη Βρετανία, κατόπιν επιτέθηκε στη Γαλατία και έφτασε μέχρι το Παρίσι.[47] Ο Γρατιανός συγκέντρωσε όλες τις δυνάμεις του, γνώρισε όμως τη συντριβή από τον σφετεριστή και αναγκάστηκε να δραπετεύσει.[2][47][48][49][50] Ο Γρατιανός καταδιώχθηκε από τον Μάγιστρο του Μάγνου, έφτασε μέχρι το Λούγδουνο όπου δολοφονήθηκε (25 Αυγούστου 383).[2][47][48][49][50] Ο Μάγνος Μάξιμος που είχε αυτοανακηρυχθεί Αύγουστος μεταφέρθηκε στο Τριρ και εγκατέστησε την αυλή του.[51] Ο μικρότερος 12χρονος ετεροθαλής αδελφός του Γρατιανού Ουαλεντινιανός Β΄ παρέμεινε ο μοναδικός νόμιμος κυρίαρχος του αυτοκρατορικού τίτλου στη δύση. Η σωρός του Γρατιανού μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και τάφηκε στο συγκρότημα των εκκλησιών των Αγίων Αποστόλων, δίπλα από την πρώτη του σύζυγο Κωνσταντία (1 Δεκεμβρίου 383). Ο Γρατιανός ήταν το τελευταίο μέλος της δυτικής αυτοκρατορικής οικογένειας που τάφηκε στην ανατολή, ένα νέο ταφικό μαυσωλείο οικοδομήθηκε στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.[2][17] Ο Αυγουστίνος Ιππώνος στο έργο του "Πόλη του Θεού" και ο Θεοδώρητος ο Κύρου στο έργο του "Εκκλησιαστική Ιστορία" γράφουν ότι ο Γρατιανός και η Κωνσταντία είχαν έναν γιο που πέθανε σε βρεφική ηλικία, πέθανε πριν το 383 αλλά γεννήθηκε πριν το 379.[2] Αργότερα (387) λίγο μετά τον θάνατο του Μάγνου Μάξιμου τα οστά του μεταφέρθηκαν στο αυτοκρατορικό Μαυσωλείο των Μεδιολάνων.[52] Ο Γρατιανός θεοποιήθηκε με το όνομα "Θείος Γρατιανός".[2][53]
↑ 28,028,1Martindale, John R.; Jones, A. H. M.; Morris, John, eds. (1971). "Sebastianus 2". The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume I, AD 260–395. Cambridge: Cambridge University Press. σσ. 812–813
Bond, Sarah E (2018). "Valentinian II (371–92)". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Volume 2: J–Z. Oxford: Oxford University Press.
Bond, Sarah E; Darley, Rebecca (2018). "Valentinian I (321–75)". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Volume 2: J–Z. Oxford: Oxford University Press.
Bond, Sarah E; Darley, Rebecca (2018). "Valens (328–78)". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Volume 2: J–Z. Oxford: Oxford University Press.
Bond, Sarah E.; Nicholson, Oliver (2018). "Gratian". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity. Oxford: Oxford University Press.
Curran, John (1998). "Chapter 3: From Jovian to Theodosius". In Cameron, A.; Garnsey, P. (eds.). The Cambridge Ancient History XIII: The Late Empire, A.D. 337 - 425. Cambridge University Press.
Clark, Gillian (2011). Late Antiquity: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
Cooley, Alison E. (2012). The Cambridge Manual of Latin Epigraphy. Cambridge University Press.
Crosby, Daniel J. (2015). ""Arrows Fletched from Our Own Wings": The Early Church Fathers and the "Delphi of the Mind"". In Johnston, W. Marshall; Crosby, Daniel J. (eds.). A Dangerous Mind: The Ideas and Influence of Delbert L. Wiens. Wipf and Stock Publishers.
Dill, Samuel (1958). Roman Society in the Last Century of the Western Empire (2nd ed.). Meridian.
Grainger, John D (2020). The Roman Imperial Succession. Pen & Sword.
Halsall, Guy (2007). Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568. Cambridge University Press.
Harries, Jill (2018). "Magnus Maximus". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Volume 2: J–Z. Oxford: Oxford University Press.
Heather, Peter (2006). The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians. Oxford University Press.
Hebblewhite, Mark (2019). The Emperor and the Army in the Later Roman Empire, AD 235–395. Routledge.
Hebblewhite, Mark (2020). Theodosius and the Limits of Empire. Routledge.
Hinson, E. Glenn (1995). The Church Triumphant: A History of Christianity Up to 1300. Mercer.
Johnson, Mark Joseph (2009). The Roman Imperial Mausoleum in Late Antiquity. Cambridge University Press.
Jolly, Karen Louise (1997). Tradition & Diversity: Christianity in a World Context to 1500. M.E. Sharpe.
Kienast, Dietmar (2017b) [1990]. "Theodosius I". In Kienast, Dietmar; Eck, Werner; Heil, Matthäus (eds.). Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie (in German) (6 ed.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Kienast, Dietmar (2017c) [1990]. "Gratian". In Kienast, Dietmar; Eck, Werner; Heil, Matthäus (eds.). Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie (in German) (6 ed.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Kienast, Dietmar (2017d) [1990]. "Valentinian I". In Kienast, Dietmar; Eck, Werner; Heil, Matthäus (eds.). Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie (in German) (6 ed.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Kienast, Dietmar (2017e) [1990]. "Valens". In Kienast, Dietmar; Eck, Werner; Heil, Matthäus (eds.). Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie (in German) (6 ed.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Kienast, Dietmar (2017f) [1990]. "Valentinian II". In Kienast, Dietmar; Eck, Werner; Heil, Matthäus (eds.). Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie (in German) (6 ed.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Kulikowski, Michael (2019). The Tragedy of Empire: From Constantine to the Destruction of Roman Italy. Harvard University Press.
Lee, A. D (2013). From Rome to Byzantium AD 363 to 565. Edinburgh University Press.
Lenski, Noel Emmanuel (2002). Failure of Empire: Valens and the Roman state in the fourth century A.D. University of California Press.
McEvoy, Meaghan (2013). Child Emperor Rule in the Late Roman West, AD 367–455. Oxford University Press.
McEvoy, Meaghan (2016). "Constantia: The Last Constantinian". Antichthon. 50: 154–179.
Medina, Néstor (2018). Christianity, Empire and the Spirit: (Re)Configuring Faith and the Cultural. Brill.
Oost, Stewart Irvin (1968). Galla Placidia Augusta. A Biographical Essay. University of Chicago Press.
Radde-Gallwitz, Andrew (2018). Gregory of Nyssa's Doctrinal Works: A Literary Study. Oxford University Press.
Sivan, Hagith (2011). Galla Placidia: The Last Roman Empress. Oxford University Press.
Testa, Rita Lizzi (2015). "The Famous 'Altar of Victory Controversy' in Rome: The Impact of Christianity at the End of the Fourth Century". In Wienand, Johannes (ed.). Contested Monarchy: Integrating the Roman Empire in the Fourth Century AD. Oxford University Press.
Tomlin, R. (1973). The Emperor Valentinian I. Oxford University Press.
Vanderspoel, John (1995). Themistius and the Imperial Court: Oratory, Civic Duty, and Paideia from Constantius to Theodosius. University of Michigan Press.
White, Cynthia (2011). The Emergence of Christianity: Classical Traditions in Contemporary Perspective. Fortress Press.
Williams, Stephen; Friell, Gerard (1995). Theodosius: The Empire at Bay. Yale University Press.
_-_Glyptothek_-_Munich_-_Germany_2017.jpg)
.jpg)
