Руска-японская вайна
Верх: Крэйсер «Палада» пад абстрэлам у гавані Порт-Артура. Злева па гадзіннікавай стрэлцы: японская пяхота на мосце праз раку Ялу, руская кавалерыя пад Мукдэнам, «Вараг» і «Карэец» у Чэмульпа, рускія салдаты стаяць над траншэяй з забітымі японскімі салдатамі падчас аблогі Порт-Артура.
Дата	27 студзеня (9 лютага) 1904 — 23 жніўня (5 верасня) 1905
Месца	Маньчжурыя, Жоўтае мора, Японскае мора, Сахалін
Прычына	сутыкненне зон уплыву Расійскай і Японскай імперый у Карэі і Маньчжурыі
Вынік	Перамога Японіі, Портсмуцкі мірны дагавор
Змены	анексія Японіяй паўвострава Люйшунь і Паўднёвага Сахаліна
Праціўнікі
Японская імперыя  Расійская імперыя Княства Чарнагорыя[заўв 1]
Камандуючыя
Імператар Мэйдзі Аяма Іваа Ногі Марэсукэ Курокі Тамэмота Таго Хэйхаціра Мікалай II Аляксей Мікалаевіч Курапаткін Анатоль Міхайлавіч Стэсель Раман Ісідоравіч Кандраценка генерал-адмірал вялікі князь Аляксей Аляксандравіч
Сілы бакоў
300 000 салдат 500 000 салдат
Страты
забіта: 47 387; паранена, кантужана: 173 425; памерла ад ран: 11 425; памерла ад хвароб: 27 192; агульныя беззваротныя страты: 86 004[1] забіта: 32 904; паранена, кантужана: 146 032; памерла ад ран: 6614; памерла ад хвароб: 11 170; патрапіла ў палон: 74 369; агульныя беззваротныя страты: 52 501
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ру́ска-япо́нская вайна́ (яп.: 日露戦争, 27 студзеня (9 лютага) 1904 — 23 жніўня (5 верасня) 1905) — вайна паміж Расійскай і Японскай імперыямі за кантроль над Маньчжурыяй і Карэяй. Стала — пасля перапынку ў некалькі дзясяткаў гадоў — першай вялікай вайной з ужываннем найноўшай зброі: дальнабойнай артылерыі, браняносцаў, мінаносцаў.

На першым месцы ва ўсёй рускай палітыцы першай паловы валадарання імператара Мікалая II стаялі пытанні Далёкага Усходу — «вялікая азіяцкая праграма»: падчас сваёй сустрэчы ў Рэвелі з імператарам Вільгельмам II рускі імператар прама сказаў, што разглядае ўмацаванне і ўзмацненне ўплыву Расіі ў Усходняй Азіі як задачу менавіта свайго кіравання.

Асноўнай перашкодай да рускай перавагі на Далёкім Усходзе была Японія^{[2]:148[3]:213, 218}, непазбежнае сутыкненне з якой Мікалай II прадбачыў і рыхтаваўся да яго як у дыпламатычным, так і ў ваенным плане. Зроблена было нямала: пагадненне з Аўстрыяй і паляпшэнне адносін з Германіяй забяспечвала рускі тыл; будаўніцтва Сібірскай дарогі і ўзмацненне флоту забяспечвалі матэрыяльную магчымасць барацьбы. Аднак у рускіх урадавых колах была моцнай і надзея на тое, што страх перад сілай Расіі ўтрымае Японію ад прамога нападу^{[3]:213, 218}.

Пасля Рэстаўрацыі Мэйдзі ў 1868 годзе, правёўшы маштабную мадэрнізацыю эканомікі краіны, Японія да сярэдзіны 1890-х гадоў перайшла да палітыкі знешняй экспансіі, у першую чаргу ў геаграфічна блізкай Карэі. Натыкнуўшыся на супраціўленне Кітая, Японія падчас япона-кітайскай вайны (1894—1895) нанесла Кітаю разгромнае паражэнне. Сіманасекскі дагавор, падпісаны па выніках вайны, зафіксаваў адмову Кітая ад усіх правоў на Карэю і перадачу Японіі шэрагу тэрыторый, уключаючы Ляадунскі паўвостраў у Маньчжурыі. Гэтыя дасягненні Японіі рэзка павялічвалі яе моц і ўплыў, што не адпавядала інтарэсам еўрапейскіх дзяржаў^[2]:147, таму Германія, Расія і Францыя дамагліся змянення гэтых умоў: прадпрынятая з удзелам Расіі траістая інтэрвенцыя прывяла да адмовы Японіі ад Ляадунскага паўвострава, а затым і да перадачы яго ў 1898 годзе Расіі ў арэнднае карыстанне. Усведамленне таго, што Расія фактычна адабрала ў Японіі захоплены падчас вайны Ляадунскі паўвостраў, прывяло да новай хвалі мілітарызацыі Японіі, гэтым разам накіраванай супраць Расіі. І гэта нягледзячы на тое, што Японія атрымала ад Расіі за Квантунскі паўвостраў велізарную кампенсацыю — каля 400 млн рублёў срэбрам^[4].

У 1903 годзе спрэчка з-за рускіх лясных канцэсій у Карэі і рускай акупацыі Маньчжурыі прывяла да рэзкага абвастрэння руска-японскіх адносін. Нягледзячы на слабасць расійскай ваеннай прысутнасці на Далёкім Усходзе, Мікалай II не пайшоў на саступкі, з прычыны таго, што для Расіі сітуацыя, па яго меркаванні, была прынцыповая: вырашалася пытанне аб выхадзе да незамярзаючых мораў, аб перавазе на велізарнай тэрыторыі на адносна слаба заселеных абшарах Маньчжурыі. Японія імкнулася да поўнага свайго панавання ў Карэі і патрабавала, каб Расія ачысціла Маньчжурыю.^[2]:148. Паводле меркавання даследчыка валадарання імператара Мікалая II прафесара С. С. Ольдэнбурга, пазбегнуць барацьбы з Японіяй Расія магла толькі цаной капітуляцыі і свайго самаўхілення з Далёкага Усходу, і ніякія частковыя саступкі^[2]:148, якіх было зроблена нямала (у тым ліку затрымка адпраўлення падмацаванняў у Маньчжурыю), не змаглі не толькі прадухіліць, але нават адтэрмінаваць рашэнне Японіі пачаць вайну з Расіяй, у якой Японія і па сутнасці, і па форме стала нападаючым бокам^[3]:228.

У канцы снежня 1903 года Галоўны штаб у дакладной запісцы Мікалаю II абагульніў усю разведвальную інфармацыю: з яе вынікала, што Японія цалкам завяршыла падрыхтоўку да вайны і чакае толькі зручнага выпадку для атакі. Акрамя рэальных доказаў непазбежнасці вайны, руская ваенная разведка змагла ўсталяваць і практычна дакладную дату яе пачатку. Аднак ніякіх экстраных мер з боку Мікалая II і яго атачэння так і не рушыла ўслед. Нерашучасць вышэйшых службовых асоб прывяла да таго, што ніводны з планаў падрыхтоўкі кампаніі супраць далёкаўсходняга суседа, складзеных А. М. Курапаткіным, Я. І. Аляксеевым і Галоўным марскім штабам, не быў ажыццёўлены да канца^[5][6].

Раптоўны, без афіцыйнага абвяшчэння вайны, напад японскага флоту на рускую эскадру на знешнім рэйдзе Порт-Артура ў ноч на 27 студзеня (9 лютага) 1904 года прывёў да вываду з ладу некалькіх наймацнейшых караблёў рускай эскадры і забяспечыў бесперашкодную высадку японскіх войскаў у Карэі ў лютым 1904 года. У маі 1904 года, выкарыстоўваючы бяздзейнасць рускага камандавання, японцы правялі высадку сваіх войскаў на Квантунскі паўвостраў і перарэзалі чыгуначнае злучэнне Порт-Артура з Расіяй. Аблога Порт-Артура была распачата японскімі войскамі ўжо да пачатку жніўня 1904 года, а 20 снежня 1904 (2 студзеня 1905) года гарнізон крэпасці быў прымушаны да здачы. Рэшткі рускай эскадры ў Порт-Артуры былі патоплены аблогавай артылерыяй японцаў або падарваны ўласным экіпажам.

У лютым 1905 года японцы прымусілі адступіць рускую армію ў генеральнай бітве пры Мукдэне, а 14 (27) мая 1905 — 15 (28) мая 1905 года ў Цусімскай бітве нанеслі паражэнне рускай эскадры, перакінутай на Далёкі Усход з Балтыкі. Прычыны няўдач рускіх армій і флоту і іх пэўных паражэнняў былі абумоўлены шматлікімі фактарамі, але галоўнымі сярод іх з’явіліся незавершанасць ваенна-стратэгічнай падрыхтоўкі, аддаленасць тэатра ваенных дзеянняў ад галоўных цэнтраў краіны і арміі, надзвычайная абмежаванасць сетак камунікацый і тэхналагічнае адставанне царскай Расіі ад свайго праціўніка^[2]:148. У выніку паражэнняў у гэтай вайне са студзеня 1905 года ў Расіі ўзнікла і развівалася рэвалюцыйная сітуацыя.

Вайна завяршылася Портсмуцкім мірам, які быў падпісаны 23 жніўня (5 верасня) 1905 года і зафіксаваў саступку Расіяй Японіі паўднёвай часткі Сахаліна і сваіх арэндных правоў на Ляадунскі паўвостраў і Паўднёва-Маньчжурскую чыгунку.

• Японско-русская война 1904—05 г. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• История Русско-Японской войны: в 6 т. — СПб.: Т-во Р. Голике и А. Вильборг, 1907—1909.
• Русско-японская война 1904—1905 гг., СПб.: Типография А. С. Суворина, 1910
• Левицкий Н. А. Русско-японская война 1904—1905 гг. — М.: Эксмо, Изографус, 2003. — 672 с. — ISBN 5-7921-0612-6.
• Свечин А. А. Русско-японская война 1904—05 г // Эволюция военного искусства. — М.-Л.: Военгиз, 1928. — Т. II.
• Золотарев В. А., Козлов И. А. Три столетия Российского флота, XIX — начало XX века, глава Русско-японская война 1904—05 г. — М.: АСТ, 2004. — ISBN 5-17-023120-2.
• Куропаткин А. Н. Русско-японская война, 1904—1905: Итоги войны. — 2-е изд. — СПб.: Полигон, 2002. — 525 с. — ISBN 5-89173-155-X.
• Шишов А. В. Россия и Япония. История военных конфликтов. — М.: Вече, 2000. — 574 с. — ISBN 978-5-7838-0863-0.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Руска-японская вайна
• Руска-японская вайна — неапублікаваныя фатаграфіі Архівавана 19 мая 2019.
• Гісторыя Цусімскай бітвы
• Руска-японская вайна 1904—1905 гг. на сайце «Руніверс»
• Russo-Japanese War Research Society (англ.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2006. Праверана 6 студзеня 2009.