Шампа́нская бі́тва (1915), таксама Друга́я шампа́нская бі́тва (фр.: La seconde bataille de Champagne, ням.: Herbstschlacht in der Champagne) (25 верасня — 6 лістапада1915) — няўдалая спроба наступу французскіх войскаў супраць нямецкай арміі на шампанскім накірунку фронту ў часы Першай сусветнай вайны.
Раніцай 25 верасня 1915 года, франка-брытанскія войскі адначасова пачалі чарговыя шырокамаштабныя наступы ў Шампані (на ўсход ад Рэймса) і паблізу Артуа (у раёне Араса). На першым участку ў наступ на фронце 35 км перайшлі 2-я і 4-я французскія арміі[1], агульнае кіраўніцтва якім у Шампані ажыццяўляў камандуючы Цэнтральнай групы армій генерал Касцельно[2].
Пасля моцнага агнявога налёту артылерыі і мінамётаў па першай і другой лініях акопаў, маючы ў першым эшалоне 18, а ў другім 8 дывізій і ў ваенным рэзерве кавалерыйскія карпусы, перайшлі ў атаку французскія войскі генералаў Петэна і Лангля[3].
На працягу шасці тыдняў французы спрабавалі прарваць абарончыя пазіцыі нямецкай імперскай арміі, але ўсе іх спробы былі дарэмнымі. Найбуйнейшым дасягненнем, які каштаваў сотні тысяч загінулых, параненых і зніклых без вестак, стала авалоданне пярэднім краем абароны нямецкіх падраздзяленняў на глыбіню не больш за 3-4 км.
Восеньская аперацыя ў Шампані і Артуа, якая рыхтавалася доўга, скрупулёзна і старанна, з тым, каб ажыццявіць «буйны стратэгічны прарыў, які будзе мець неабходным следствам вызваленне нацыянальнай тэрыторыі» Францыі[4], не ўвянчалася поспехам. Праблема прарыву нямецкага фронту засталася нявырашанай.
Пасля правалу аперацыі, як у Шампані, так і ў Артуа (у кастрычніку — снежні) англа-французскае камандаванне спыніла наступальныя дзеянні на ўсім франка-германскім фронце і перайшло да пазіцыйных форм барацьбы. Укараняліся крокі да ўдасканалення абарончых пазіцый і больш дбайнага абагульнення вопыту наступальных і абарончых баёў, праведзеных у кампаніі 1915 года[5].
Карта раёна, дзе працягвалася Другая шампанская бітва
Гісторыя
Планаванне і падрыхтоўка
Восеньскае наступленне саюзнікаў рыхтавалася, як аперацыя вялікага размаху[6]. Неаднаразова план наступальнай аперацыі мяняўся і пераносіўся. У адпаведнасці з задумай аперацыі саюзнікі намячалі нанесці два магутных удару па сыходзячыхся напрамках: 2-й і 4-й французскімі арміямі ў Шампані і 10-й французскай і 1-й англійскай — на Артуа, з тым, каб прарваць абарону і стварыць умовы для акружэння і разгрому нямецкіх войскаў у паўночных дэпартаментах Францыі. Прарыў планавалася ажыццявіць значнымі сіламі і сродкамі, і на больш шырокім фронце, чым ва ўсіх папярэдніх аперацыях: у Шампані (на ўсход ад Рэймса) на участку шырынёй у 35 км, у Артуа (у раёне Араса) — шырынёй у 22 км[7].
2-я армія генерала Петэна і 4-я армія генерала Лангля мелі ў сваім складзе кожная па пяць армейскіх і аднаму кавалерыйскаму корпусу і 6 авіяэскадрылей, а ўсяго — 32 пяхотных і 5 кавалерыйскіх дывізій, да 200 самалётаў, 950 лёгкіх, 750 цяжкіх і 740 траншейных гармат і мінамётаў. Супрацьстаялыя ім сілы 3-й і 5-й нямецкіх армій мелі 9 пяхотных дывізій, 4 авіяатрадаў (40 самалётаў) і 700 лёгкіх і цяжкіх гармат[8].
Французы рыхтаваліся да наступу на працягу 2,5 месяцаў з вялікім размахам ва ўмовах максімальнай сакрэтнасці, каб забяспечыць раптоўнасць і рашучы поспех[9]. За кошт перагрупіровак войскаў яны вызвалілі да 40 пяхотных дывізій і 30 батарэй цяжкай артылерыі. У Шампані, у тыле 2-й і 4-й армій, былі пабудаваны новы чыгуначны ўчастак і два масты праз раку Марна. Усе інжынерныя працы маскіраваліся. У раёны аперацый было подвезено да 6,3 млн артылерыйскіх снарадаў (з іх да 300 тыс. хімічных і 100 тыс. запальных)
Падрыхтоўчыя мерапрыемствы, якія праводзіліся на працягу доўгага часу ў Шампанм і Артуа, не прайшлі зусім незаўважанымі для праціўніка. Праз агентурныя дадзеныя і авіяцыйную разведку нямецкае камандаванне да сярэдзіны верасня даведалася аб падрыхтоўцы наступу, і прыняло меры да ўзмацнення 6-й і 3-й нямецкіх армій рэзервамі пяхоты, артылерыі і авіяцыі[10].
Наступ французаў
22 верасня 1915 года французская артылерыя пачала артылерыйскую падрыхтоўку наступлення, якая працягвалася трое сутак. Днём і ноччу гаўбіцы, марціры і мінамёты знішчалі драцяныя загароды і кулямёты, разбуралі акопы, хады паведамленняў, хованкі. Агнём лёгкіх батарэй накрываліся акопы і раёны бліжэйшых рэзерваў. Другая пазіцыя нямецкай абароны, чыгуначныя вузлы і артылерыйскія батарэі праціўніка падвяргаліся ўздзеянню агню дывізіёнаў корпуснай і армейскай цяжкай артылерыі, абсталяванай дальнабойнымі 120-мм і 155-мм гарматамі. Іх агонь карэктаваўся з дапамогай 12 аэрастатаў і самалётаў-карэкціроўшчыкаў па радыё[11]. Для засечкі батарэй прыцягваліся звукаметрычны і топагеадэзічныя ўзводы.
У 9 гадзін 15 хвілін 25 верасня2-я і 4-я арміі Францыі перайшлі ў атаку пасля моцнага агнявога налёту артылерыі і мінамётаў па першай і другой лініях акопаў, маючы ў першым эшалоне 18, а ў другім — 8 дывізій і ў ваенным рэзерве кавалерыйскія карпусы. 1-ы эшалон меў задачу імклівым кідком авалодаць першай і другой пазіцыяй, другі эшалон — развіць прарыў да ракі Эна, кавалерыйскія карпусы — весці наступленне па тылах цэнтральных нямецкіх войскаў на паўднёвы захад. Пяхотныя карпусы мелі дзве дывізіі ў першай і ў другой лініі, якая наступала ў 700-800 м за першай. У такім баявым парадку атакуючыя хвалі трох карпусоў 2-й арміі (20-ы, 11-ы і 14-ы) і 2-гі каланіяльны корпус 4-й арміі да канца 25 верасня на 12-кіламетровым участку авалодалі акопамі першай пазіцыі і, выйшаўшы да другой, залеглі.
Левафланговыя карпусы 4-й арміі (32-гі і 4-ы) поспеху не мелі, 1-ы каланіяльны корпус 2-й арміі і 7-ы корпус 4-й арміі праніклі ў нямецкія акопы першай і другой лініі і завязалі ўпартыя траншейные баі. Паступова арганізаваны бой па ўсім фронце перарастаў у разрозненыя сутычкі асобных падраздзяленняў, ударная сіла якіх бесперапынна раставала.
У ноч на 26 верасня 3-я армія генерала Айнэма заняла пазіцыю па ўсёй лініі і спробы прарыву раніцай гэтай пазіцыі 11-м, 14-м армейскімі і 2-м каланіяльным карпусамі французскай арміі былі адбітыя. 27 верасня 2-й і 4-й арміям удалося засяродзіцца і, пасля шматгадзіннай артылерыйскай падрыхтоўкі, правесці атаку. На некаторых участках пяхота 14-га корпуса французаў уварвалася ў акопы другой пазіцыі, але з вялікімі стратамі была выбітая адтуль агнём немцаў і контратакамі. Левафланговыя карпусы армій за тры дні баёў авалодалі толькі другой, а часам і трэцяй лініяй акопаў першай пазіцыі.
28 і 29 верасня злучэнні 2-й і 4-й армій па загаду генерала Касцельно працягвалі атакі, аднак перадавыя падраздзяленні былі знішчаны або ўзятыя ў палон, а астатнія часці адбітыя агнём і контратакамі з вялікімі стратамі.
Далейшыя спробы французскага генералітэту прарваць моцную абарону нямецкіх войскаў былі марныя. Праціўнік павялічыў свае сілы ў 1,5 разы і развіў другую пазіцыю, давёўшы яе да некалькіх ліній акопаў. Двухдзённая артылерыйская падрыхтоўка чарговай спробы атакі гэтай пазіцыі (4—5 кастрычніка) не дала чаканых вынікаў, і атака6 кастрычніка захлынулася. З 7 кастрычніка спробы прарыву пазіцыі былі спыненыя. Да 20 кастрычніка французы адбівалі контратакі нямецкіх войскаў і замацоўваліся на занятым рубяжы. Абодва бакі ўжывалі хімічныя і запальныя снарады.
У выніку правядзення гэтай аперацыі французы захапілі ў Шампані невялікі ўчастак першай пазіцыі па фронце ў 22 і ў глыбіню 3-4 км, а на фронце ў 12 км падышлі да другой пазіцыі.
Абмежаваныя аператыўна-тактычныя вынікі восеньскай аперацыі англа-французаў з’явіліся следствам таго, што яны недаацанілі сілу германскай абароны і цяжкасці яе прарыву франтальным ударам. Пры планаванні і падрыхтоўцы аперацыі не ўлічвалася неабходнасць прарыву другой пазіцыі нямецкай абароны, тэхнічныя і баявыя магчымасці цяжкай артылерыі з яе рознакалібернымі і ў асноўным састарэлымі сістэмамі, а таксама сіла пяхотнага агню. Падрыхтоўка прарыву ўскладалася толькі на артылерыю, але ёй аказалася не пад сілу выканаць у поўным аб’ёме ўсе заданні. Артылерыя не была падрыхтавана суправаджаць пяхоту агнём і коламі. А баявы парадак «хвалямі» меў слабую сілу пяхотнага агню. Дывізіі маглі весці агнявы бой толькі першымі баявымі лініямі. Магутныя агнявыя сродкі пяхоты (кулямёты і мінамёты), размяшчаючыся ззаду баявой лініі, у падтрымцы пяхоты, як правіла, удзелу не прымалі. Пяхота, скаваны нязграбным баявым парадкам «хваля», дзейнічаючы на вузкім участку ў 1,5 — 2 км, несла велізарныя страты. Яе наступальны парыў хутка згасаў. Кіраванне часцямі пагаршалася, а ўзаемадзеянне пяхоты з артылерыяй перарывалася.
«З моманту пачатку атакі, — адзначалася ў справаздачы аб аперацыі, — артылерыйскі агонь наогул стаў мала сапраўдным..., што спыняла парыў нашых войскаў»[12].
Edmonds, J. E. (1928). Military Operations France and Belgium, 1915: Battles of Aubers Ridge, Festubert, and Loos. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence II. London: Macmillan. OCLC 58962526.
Humphries, M. O.; Maker, J. (2010). Germany's Western Front, 1915: Translations from the German Official History of the Great War II (1st ed.). Waterloo Ont.: Wilfrid Laurier University Press. ISBN 978-1-55458-259-4.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
