Trinaestojulski ustanak naroda Crne Gore je bio do tada najveći ustanak u porobljenoj Evropi. Otpočeo je 13. jula1941. godine, pod rukovodstvom KPJ, a trajao je do polovine avgusta, kada je ugušen jakom italijanskom ofanzivom. Borbe su nastavljene daleko nakon toga.
Ustanak je izbio 13.7.1941. godine, neposredno nakon početka formiranja proitalijanske crnogorske marionetske vlade. Ustaničke formacije su, koristeći iznenađenje, napale italijanske snage, zadale im teške gubitke i preuzele vlast nad mnogim oblastima Crne Gore. Iako planiran u mnogo manjoj meri, ustanak je od prvog dana dobio karakter opštenarodnog ustanka u kojem je učestvovalo oko 30.000 ljudi. Ustanici su razbili i zarobili do tada najveći okupatorski garnizon u porobljenoj Evropi, od oko 1000 talijanskih vojnika i starješina.[1] Ustanak je dobrim delom ohrabren napadom Nemačke na SSSR.[2]
Italijanska vojska je na to odmah reagirala pokretanjem tzv. julske ofanzive te je, koristeći nadmoć u tehnici, uspjela brzo preuzeti nadzor nad dijelovima crnogorske teritorije, ustanicima nanijeti gubitke i poduzeti represalije nad crnogorskim stanovništvom. Ustanak je krajem jula i početkom avgusta ugušen intervencijom 6 italijanskih divizija, a od septembra je počela ponovna organizacija partizanskih odreda od preostalih ustaničkih grupa.
Ministar inostranih poslova ItalijeGaleaco Ćano sastao se sa poglavnikom Nezavisne Dražave HrvatskeAntom Pavelićem, 25. aprila1941. u Ljubljani, a potom se i Benito Musolini sastao sa Pavelićem 7. maja1941. godine u Tržiču. Ovi pregovori između Italije i Hrvatske doveli su da se 18. maja1941. godine potpiše između dve države „Rimski ugovor“. Ministar inostranih poslova Italije Galeaco Ćano je želeo da sprovede u delo svoju politiku o stvaranje vazalnih država i režima metodom personalne unije. U Crnoj Gori je želeo da restatuiše kraljevsku kuću Petrovića pod pokroviteljstvom italijanske kraljevske kuće Savoja i da obnovi Crnu Goru kao nezavisnu državu. Princa Mihaila Petrovića, unuka kralja Nikole su zajedno sa osobljem jugoslovenske ambasade u Parizu, gde se nalazio posle Aprilskog rata Nemci sproveli u jedan logor blizu Frankfurta. Tu ga nalazi specijalni izasalanik italijanske kraljevske kuće tražeći od njega da krene na Cetinje i preuzme crnogorski kraljevski presto, jer bi Crna Gora trebalo uskoro da proglasi svoju nezavisnost. Princu Mihailu je tetka Jelena Savojska bila kraljica Italije. Princ Mihailo je na neljubazan način odbio specijalnog izaslanika još izjavivši da se oseća Srbinom i da je nepokolebljiv protivnik crnogorskog separatizma i zelenaša, koji su jedino motivisani željom da se razbije srpstvo i jugoslovenstvo.[3]
Pripreme ustanka u Crnoj Gori su počele još u maju mesecu 1941. godine. Pokrajinski komitet Komunističke partije Jugoslavije za Crnu Goru je, u duhu sprovođenja odluka sa Majskog savetovanja CK KPJ održanog u Zagrebu, doneo odluku o formiranju pripremnih udarnih grupa za oružanu borbu. Grupe su formirane ilegalno i imale su različit sastav (od 10 do 30 ljudi), u njih su prvenstveno uključivani članovi KPJ, SKOJ-a i simpatizeri. Do otpočinjanja ustanka formirano je 290 grupa, sa oko 6.000 ljudi, među kojima je bilo 1.800 članova KPJ i oko 3.000 članova SKOJ-a.
Posle napada Trećeg rajha na Sovjetski Savez, 22. juna1941. godine, u Crnoj Gori je, kao i u celoj Jugoslaviji, još više poraslo neraspoloženje prema okupatoru, a kod velikog broja članova Partije, kao i simpatizera SSSR-a, javila se vera u brz poraz Nacističke Nemačke i njenih saveznika.
Pokrajinski komitet je krajem juna, uputio proglas crnogorskom narodu pozivajući ga „da se pod rukovodstvom KPJ zbije u redove, ostvari čvrsto jedinstvo u borbi protiv okupatora i njegovih slugu, za svoje nacionalno oslobođenje, udružen sa svim porobljenim narodima Jugoslavije i Balkana, a u savezu sa velikim Sovjetskim Savezom“. Pokrajinski komitet je takođe izdao direktivu Mesnim komitetima da napuste gradove i pređu u sela, u blizini gradova i da rade u strogoj ilegalnosti, a ostalim članovima Partije da „ne spavaju kod svojih kuća, već da budu na oprezu, kako ne bi nili pohapšeni“.
Tokom maja i jula održano je nekoliko mesnih partijskih konferencija (Pljevlja, Bijelo Polje, Prijepolje i dr) na kojima je diskutovano o aktuelnoj političkoj situaciji i vršene analize dotadašnjih rezultata na pripremama ustanka.
Završne pripreme ustanka
Popaljena sela od strane italijanskog okupatora u Boki Kotorskoj 1941. godine.
Na sednici je jednoglasno prihvaćena odluka Centralnog komiteta o podizanju ustanka i rešeno da što pre otpočnu oružane akcije. Postojeće oružane grupe, sada kao gerilski odredi, trebali su da stupe u dejstvo protiv italijanskog okupatora. Na satanku je takođe odlučeno da članovi Pokrajinskog komiteta odu na teren i rukovodstvima Okružnih i Mesnih komiteta prenesu direktive za ustanak i pruže pomoć pri planiranju prvih akcija. Prema prvobitnom planu težište oružanih akcija je trebalo da bude usmereno na uništenje manjih okupatorskih posada, na rušenje komunikacija, kidanje TT veze i dr.
Ustanak
Od 13. jula do 9. avgusta oslobođeno 6 srezova: Bijelo Polje, Kolašin, Berane, Andrijevica, Danilovgrad i Šavnik. Bili opsednuti Cetinje, Podgorica i Nikšić. Po 15 dana bili slobodni Petrovac i Vir Pazar. Ustanak organizovali đeneralštabni kapetan Arso Jovanović i profesor Milovan Đilas.[4]
– Izveštaj britanske misije jugoslovenskoj vladi od septembra 1941.
Borci Zetskog partizanskog odreda
U rano jutro 13. jula1941. godine otpočeo je širom Crne Gore oružani ustanak, napadom gerilskih odreda na niz italijanskih karabinjerskih i žandarmerijskih stanica. Već tokom prvog dana ustanka oslobođena su mesta: Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića i deo primorja od Miločera do Sutomora. U velikom delu Crne Gore gerilske borbe su tokom 14, 15. i 16. jula prerasle u opštenarodni ustnak.
„Napoleon Bonaparta pred moskovska pade vrata, čvrsta vjera ista sudba čeka i Hitlera".[2]
– Crnogorska ustanička pjesma
Jedna od najvećih borbi tokom Trinaestojulskog ustanka vođena je na putu između Cetinja i Budve, kod sela Brajića, kada su gerilski bataljoni iz zasede napali italijansku motorizovanu kolonu, jačine 20 kamiona, 6 tenkova, 7 motocikala i jedan putnički automobil. Posle višečasovne borbe italiajni su pretrpeli gubitke od 220 izbačenih iz stroja, dok su gerilci imali 2 mrtvih i 7 ranjenih.
Aktivnost KPJ tokom ustanka
Partizanski odred Save Kovačevića kraj tenka zaplenjenog u borbi sa Italijanima kod Vilusa, oktobra 1941.
Privremena Vrhovna komana je, ubrzo po formiranju, izdala uputstvo narodu i komandama o izboru predstavnika narodne vlasti i političkih organa u vojnim jedinicama. Narodnooslobodilački odbori za kolašinski i andrijevički srez su imenovani 21. jula; a istog dana je u Beranama, na Prvoj sreskoj narodnoj skupštini, uz prisustvo 217 delegata, izabran NO odbor za beranski srez. U Bijelom Polju, je 21. jula, održan zbor ustanika i naroda, kojem je prisustvovalo oko 5.000 ljudi. Na zboru je govorio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak Rifat Burdžević Tršo, koji je objašnjavao ciljeve NOP-a i pozvao narod na dalje učešće u borbama. Tada je formiran i NO odbor za bijelopoljski srez.
Ustaničke borbe su daleko prevazišle očekivanja i planove KPJ, koja je nastojala da učvrsti i stabilizuje organizaciju, obezbedi komandu i poštovanje naređenja, i učvrsti uticaj u narodu. Milovan Đilas piše da je narod „preplavio naše vodstvo" i „premašio predviđanje" komunista.[5]
Nacionalističke snage u ustanku nisu bile voljne da se pokoravaju komunistima i njihovim direktivama.[2] U toku julskog ustanka - prema izveštaju Vladimira Kontića Mihailoviću od 18. februara 1943 - u Crnoj Gori je postojala tek „jedna mala grupa oficira", antikomunistički orijentisana, koja je počela sa radom „na nacionalnoj organizaciji i podizanju naroda na oružani sukob protiv komunista".[6]
Rezultati ustanka
U Trinaestojulskom ustanku je učestvovalo oko 32.000 ljudi, što je činilo 66% vojno sposobnog stanovništva Crne Gore, izuzimajući gradove Cetinje, Nikšić, Podgoricu i Pljevlja u kojima je italijanski okupator imao jaka utvrđenja. Ustanici su od 13. do 22. jula oslobodili šest sreskih mesta: Andrijevicu, Berane, Bijelo Polje, Danilovgrad, Kolašin i Šavnik; kao i pet varošica: Virpazar, Grahovo, Žabljak, Petrovac i Rijeku Crnojevića. Svi ovi srezovi, osim danilovgradskog su bili slobodni od 18 do 25 dana.
Ostalih šest srezova bili su delimično oslobođeni. Srez nikšićki oslobođen je čitav, osim Nikšića i Vilusa, u kojima su bili blokirani neprijateljski garnizoni. Srez cetinjski je takođe bio oslobođen čitav, izuzev Cetinja; srezovi pljevaljski i podgorički, izuzev Podgorice i Pljevalja. Muslimanske i albanske opštine u podgoričkom, beranskom i andrijevičkom srezu, bili su pripojeni Velikoj Albaniji i u njima nije bilo ustaničkog pokreta. Na primoriju je samo par manjih mesta bilo oslobođeno.
Italijanska ofanziva protiv ustanka
Jedan od mnogih zločina italijanskih fašista nad narodom u Crnoj Gori.Masovno streljanje naroda u Crnoj Gori od strane Italijana.
Uništiti žarišta ustanka kako u odnosu na pojedince tako — ukoliko je potrebno — i u odnosu na naseljena mjesta. Uzeti taoce iz naselja u oblasti gdje se razvijaju operacije i često ih mijenjati, tako da cijelo stanovništvo bude izloženo opasnostima eventualnih represalija.[7]
Do 13. jula1941. godine na teritoriji Crne Gore se nalazila samo italijanska pešadijska divizija "Mesina". Odmah po izbijanju ustanka, 15. jula, italijanska Vrhovna komanda je uputila u Crnu Goru još pet divizija ("Pusterija", "Taro", "Venecija", "Kačatori dele Alpi" i "Pulje"), nekoliko samostalnih jedinica, čija je jačina bila približna snazi jedne divizije, i albansko-kvinslišku grupu "Skenderber". Ukupna jačina ovih trupa iznosila je oko 30.000 dobro naoružanih vojnika.
Ofanzivne operacije italijanske vojske trajale su od 14. jula do 14. avgusta, kada je ustanak konačno ugušen. Italijani su gušili ustanak koristeći metode nemilosrdnih represalija, perfidne politike podvajanja i odvođenja Crnogoraca u logore.[2] Italijanska diplomatija je nastojala da privuče crnogorske četnike, želeći da padom „Rusije" Srbe dovede u sferu Rima.[8]
Gerilske akcije ustanika nastavljene su i nakon italijanske ofanzive:
Herojski podvizi crnogorske gerile. U Košćelama kod Cetinja odred od 70 gerilaca napao motorizovani bataljon. Neprijatelj uništen. Zaplenjeno 40 mitraljeza i sav materijal. U Piperima kod Podgorice odred od 13 gerilaca uništio kaznenu ekspediciju od 70 fašista koji hteli da zapale selo. U Sozini kod Virpazara odred profesora Iva Novakovica od 53 gerilca naterao na bekstvo alpski bataljon koji imao 43 mrtva i 150 ranjenih. Naši imali 16 ranjenih i 7 mrtvih među kojima i hrabri komandir profesor Novaković.[4]
– Izveštaj britanske misije jugoslovenskoj vladi od septembra 1941.
Sedmoga oktobra gerilski napad na Jelinom Dubu. Rezultat 4 mrtva i 9 ranjenih ovrovaca. Uništeno 10 motorcikla. Naši bez gubitaka. Od 27 septembra prekinut saobraćaj na pravcu Kolašin — Bijelo Polje. Skoro neće biti uspostavljen. Tri Talijana priključili se gerilcima.[4]
– Izveštaj britanske misije jugoslovenskoj vladi od oktobra 1941.
Gubici
U borbama od 13. jula do 14. avgusta1941. godine poginulo je 735 italijanskih vojnika, oko 1.120 je ranjeno i oko 2.070 zarobljeno. Ustanici su imali, prema nepotpunim podacima, 72 mrtvih i 53 ranjenih.
Italijani streljaju zarobljene partizane na Cetinju 1941.
20. septembra 1941. britanski oficir Bil Hadson je iskrcan iz podmornice kod Petrovca.[9] Po iskrcavanju, njegovu misiju su prihvatile partizanske jedinice i dopratile do Glavnog štaba Crne Gore, Bake i Sandžaka u selu Radovče[10] u planinskom području Piperi, petnaestak kilometara severno od italijanske komande u Podgorici. Hadson je izvestio britansku komandu da svuda u okolini postoje male naoružane grupe, koje su ukupno brojale oko pet hiljada ljudi. Hadson u telegramu upućenom SOE u Kairu, 10. oktobra javlja o „slobodnim narodnim trupama Crne Gore", čiji je štab na Radovču:
„13. jula otpočeo je gerilski rat i uzeo karakter revolucije gotovo u celoj Crnoj Gori... Ovaj rat nosi izgled narodnog oslobođenja i u vezi je sa ostalim gerilskim ratovanjem u Jugoslaviji. Ovaj pokret potiče jedino od organizovanih anti-okupacionih trupa čiji broj iznosi 5.000 ljudi i na slučaj revolucije uvećaće se na 80.000. Organizacija crnogorske vojske je dobra. Vrše se pripreme za novu akciju na široj osnovici".[2]
On je tražio hitnu pomoć, tim pre što Crna Gora služi istovremeno kao osnovica za snabdevanje za slične akcije u Hercegovini i Sandžaku, gde ne raspolažu oružjem. "Crnogorske oslobodilačke snage", o kojima je Hadson javljao, predstavljale su ostatke partizanskih grupa koje su se povukle u brda posle ugušenja julskog ustanka. Na čelu pokreta nalazio se „univerzitetski profesor Milovan Đilas" i kapetan Arso Jovanović.[2]
Zajedno s ponovnim uspostavljanjem italijanske kontrole, dolazilo je do sukoba između komunističkih i nacionalističkih grupa. Prvi Hadsonovi utisci bili su da su komunističke jedinice jače i borbenije, pa je tako i izvestio komandu, predlažući da se pomoć šalje njima.[9]
16. oktobra Hadson je preko radio-stanice javio da komunisti pozivaju u borbu dok nacionalisti čekaju:
Komunisti, koji su dobro organizovani, preduzeli su sada akciju u Crnoj Gori. Oni žele da se svi ujedine u borbi protiv okupatorskih vlasti. Mnogi nacionalni elementi stoje na drugoj strani i čekaju. Mora se zahtevati od nacionalista da se organizuju za borbu.
Sredinom oktobra Hadson je sa partizanskom pratnjom krenuo za Srbiju. Putovali su kroz oslobođenu teritoriju koju su kontrolisali isključivo partizani i koja se prostirala od Crne Gore, preko Sandžaka, do doline Zapadne Morave. S njim su putovali partizanski rukovodioci Arso Jovanović, Milovan Đilas i Mitar Bakić.[9] Hadsonovi prvi utisci o nadmoćnijoj snazi partizanske organizacije potvrdili su se tokom putovanja. To je bila jedina snaga u oblastima kroz koje je prošao:
Jedino ovo ljudstvo izgledalo je organizovano u tom delu sveta. Prošao sam skroz ovuda i stvorio visoko mišljenje o njima. U svakom mestu gde smo se noću zaustavljali nalazila se uobičajena grupa ljudi s puškama, žene sa pisaćim mašinama, organizacija, koja vrši propagandu, i prepade... Ne verujem da je Mihailović imao svoje veze i organizaciju koja je tada radila u tim krajevima.[9]
Pavle Đurišić, jedan od vođa ustanka, potom saradnik okupatora.
Rascep započet u ustanku dovršiće se na pitanju daljeg nastavljanja antiokupatorske borbe. Komunisti su se zalagali za ofanzivnu strategiju i socijalne promene, a četnici za iščekivanja slabljenja velikih okupatorskih sila u ime opstanka naroda, što će se na ovom području završiti u otvorenoj kolaboraciji.[2]
Četnički odredi u Crnoj Gori i Sandžaku (pod Blažom Đukanovićem, Bajom Stanišićem, Đorđem Lašićem i Pavlom Đurišićem) su krajem 1941. godine organizovali uz punu pomoć italijanskog okupatora svoje odrede i, zajedno sa njima učestvovali u borbama protiv partizana primajući od Italijana oružje, hranu a neki i plate.[11]
Masovne likvidacije bile su prateća pojava ideološkog ekstremizma, naročito u Crnoj Gori i istočnoj Hercegovini. U Crnoj Gori su obračuni partizana sa četnicima bili posebno okrutni. Tako britanski oficir za vezu Bil Hadson primećuje:
U Crnoj Gori partizani su doveli u pitanje politiku pomirenja čak u jesen 1941. Komunističke okrutnosti tamo bile su preterane. Likvidirano je 216 četnika, dok ih je 40 poginulo od italijanskog bombardovanja.[12]
Likvidacije su vršene ne samo po osnovi izdaje narodnooslobodilačke borbe, već i prostog sumnjičenja da je neko "klasni neprijatelj", neprijatelj proleterske revolucije. Umesto ukazivanja na njihovu konkretnu djelatnost i izvođenje pred javni sud, oni su likvidirani ponekad i bez prethodne odluke partije "na način sličan običnom ubistvu: iz zasjede, kroz prozor u kući, pa čak i u borbenom lancu".[13]Strah od streljanja i odmazdi uticao je da su seljaci napuštali sela i bežali sa teritorija koje su partizani oslobodili. Na tim teritorijama nije se moglo zateći ni „žive duše", što je očit pokazatelj straha koji je ovladao svešću seljaka.[2]
Grubi obračuni i egzekucije nad stvarnim i izmišljenim protivnicima izazvali su sasvim suprotan efekat od očekivanog, odvajajući od narodnooslobodilačkog pokreta i njegove dotadašnje pristalice. „Crveni teror" izaziva duboke podele, izolaciju pokreta i sužavanje njegove društvene osnove. U sredini gde plemensko-bratstvena osećanja imaju duboke korene, likvidacije pripadnika pojedinih bratstava - naročito za nedokazana dela kolaboracije ili neprijateljske manifestacije - okreću kompaktne grupe protiv narodnooslobodilačkog pokreta. O tim streljanjima Milovan Đilas 27. marta 1942. godine piše drugovima:
Streljati nekoga to je tehničko pitanje, kako kaže drug Crni, ali je osnovno ubediti masu u neophodnost toga streljanja.[2][14]
Đilas u pismu javlja kako se „kulački elementi" po selima plaše da će komunisti sve komunizirati, da će uskoro kod nas biti sovjeti, da su NOO škola za sovjete, da je objavljen rat londonskoj vladi i da sve to unosi paniku u srednje seljaštvo; „tutnjavom o revoluciji" zaboravlja se na fašizam i borbu protiv njega.[14]
„Levičarenje" se izražavalo i u napadima na monarhiju, izbegličku vladu, Englesku, crkve i popove. Leva skretanja su izražavana kroz pesmu: „Partizani, spremite mitraljeze da čekamo kralja i Engleze", ili „Kralju Petre, peta si kolona, čekamo te puškom iz Londona".[2]
Ova "lijeva skretanja" komunista uveliko će iskoristiti okupator i četničke snage u Crnoj Gori. U četničkom rečniku partizani su postali „jamari" i „ubice", koje su se zaverile da unište sve pošteno, rodoljubivo i srpsko u Crnoj Gori.[2]
Poraz partizana
Javno streljanje Ljuba Čupića, komesara čete u nikšićkom partizanskom odredu, 5. maja 1942.
Dotadašnja „partizanska Crna Gora" našla se suočena sa jakim snagama četnika u zimu 1941-1942, koji su uz pomoć Italijana uspeli da potisnu partizane iz Crne Gore. Četnička pobuna u Crnoj Gori u zimu 1942. nije nastala isključivo zbog partizanskog terora, jer se ona pripremala, kao deo akcije započete u Srbiji, i kao deo prethodnog zavereničkog saveza Mihailovića i vasojevićkih oficira da se partizani onemoguće, likvidiraju ili podrede četničkom rukovodstvu, ali su je partizanske egzekucije pospešile, dajući sramotni žig partizanima, što se ogledalo i u osipanju jedinica, četničkim pučevima u četama i odredima.[2]
Mihailović u maju1942. godine prelazi iz Srbije na planinu Zlatar, a odatle u Crnu Goru gde neposredno rukovodi operacijama četničkih jedinica iz Srbije, istočne Bosne i Crne Gore protiv partizana. Četničke jedinice pod komandom Mihailovića primale su od Italijana oružje, municiju i hranu, a jedinice Blaža Đukanovića i platu. Tokom borbi, Italijani su prevozili četničke jedinice svojim prevoznim sredstvima sa sektora na sektor, a četnički komandanti vozili su se automobilima kroz italijanske garnizone. Mihailović se sa svojim štabom smeštao se u neposrednoj blizini italijanskih garnizona.[11]
Mihailović iz svog štaba u Lipovo kraj Kolašina, rukovodi četničkim akcijama protiv partizanskog ustanka. Nakon teških i upornih borbi sa Italijanima i četnicima, partizanske snage su bile prinuđene da se povuku sa slobodne teritorije Crne Gore, Sandžaka, istočne Bosne, Hercegovine u zapadnu i centralnu Bosnu.[11]
Nakon poraza partizana, četnici su zajedno sa italijanskim okupatorom zaveli sistem strahovlade u Crnoj Gori. U svom izveštaju, Milo Rakočević izveštava generala Mihailovića o ubistvima antifašista uz pomoć Italijana:
„Gde se pojavi najmanji nered ili pobuna odmah sa ljudstvom ugušiti... Ljudstvo je dobro opremljeno i naoružano... Hranu dobijam od Italijana... Komandant operativne jedinice dao mi je ovlašćenje da po svaku cenu uništim sve one koji su protiv naše organizacije... Svim svojim silama sa ljudstvom koje je pod mojom komandom nastojim da se ološ po svaku cenu uništi... Pomoću trojki likvidiram komuniste iz dana u dan i na javnom mestu... Ostaci komunističke partije svakog dana su sve manji... Italijani mi izlaze dosta u susret u pogledu odela a isto tako obećavaju pomoć i u hrani i obući..."[15]
Juna 1942. godine četnički odred pod komandom Vladimira Đukića izveo je iz zatvora u Nikšiću 25 pristalica narodnooslobodilačkog pokreta i zajedno sa Italijanima streljali.[11] Od juna 1942. godine do marta 1943. godine Mihailovićevi četnici pod komandom Pavla Đurišića osudili su na smrt i streljali oko 1.000 crnogorskih partizana i seljaka zbog toga što su učestvovali u partizanskom ustanku u Crnoj Gori.[11]
↑https://www.znaci.org/zb/4_3_4_2.pdf NAREĐENJE ALEKSANDRA PIRCIJA B1ROLIJA OD 15 JULA 1941 GOD. ZA PREDUZIMANJE HITNIH MJERA NA TERITORIJI CRNE GORE RADI UGUŠIVANJA NARODNOG USTANKA
.png)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
