Młodzieńcze plany o karierze plastyka (Stańko dużo rysował i malował) uległy zmianie po pierwszych doświadczeniach jazzu na żywo – koncercie Dave’a Brubecka w 1958 w krakowskim klubie Rotunda. Stańko stał się częstym gościem krakowskiego klubu jazzowego Helikon, biorąc udział w jazzowych jamach. Tam poznał pianistę Adama Makowicza, z którym – jesienią 1962 – postanowił założyć zespół Jazz Darings, do którego zaprosili jeszcze Jacka Ostaszewskiego (kontrabas) i Wiktora Perelemuttera (perkusja)[6]. Zespół szybko został doceniony: wygrał Konkurs Amatorskich Zespołów Jazzowych Polski Południowej, a Tomasz Stańko – kategorię instrumentalistów. Sukces spowodował jednak zmianę składu – Makowicz odszedł do zespołu Andrzeja Kurylewicza. Stańko, inspirowany kwartetem Ornette’a Colemana, zrezygnował z fortepianu, i w 1963 uzupełnił skład o grającego na saksofonie tenorowymJanusza Muniaka[7]. Jazz Darings został uznany przez Joachima-Ernsta Berendta za jedną z pierwszych formacji freejazzowych w Europie[8].
Rozwój kariery
W latach 1963–1967 kariera Stańki przyspieszyła. W tym czasie koncertował z Jazz Darings, jednocześnie współpracował i towarzyszył na scenie znanym składom i osobowościom polskiej sceny jazzowej, takim jak Michał Urbaniak czy Andrzej Trzaskowski. W 1963 rozpoczął się ważny dla Stańki okres współpracy z Krzysztofem Komedą; Stańko zadebiutował z nowym kwintetem Komedy na Jazz Jamboree ’63[8]. W 1964 występuje z nim w odcinku specjalnym niemieckiego programu telewizyjnego Jazz – gehört und gesehen (program pt. Jazz in Poland w reż. Janusza Majewskiego prezentował dokonania najważniejszych wykonawców krajowej sceny jazzowej)[9].
Od 1964 Trzaskowski zapraszał Stańkę na zagraniczne koncerty swojego kwintetu (w Belgii i krajach skandynawskich). W tym samym roku trębacz dwukrotnie grał na Jazz Jamboree: z Trzaskowskim i Komedą. W 1966 wydany został album Komedy Astigmatic, z udziałem Stańki[10]. W 1967 doszło ponownie do podwójnego występu na Jazz Jamboree. Stańko koncertował z grupą Komedy, ale i z własnym kwartetem, w którym grał z Januszem Muniakiem (saksofon tenorowy), Janem Gonciarczykiem (kontrabas) i Januszem Stefańskim (perkusja).
Jako lider
Na początku 1968 Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a Stańko działał jako lider zespołu, który powiększono o skrzypka i saksofonistę altowegoZbigniewa Seiferta. Na Jazz Jamboree ’68 muzyk zaprezentował już Tomasz Stańko Quintet[11], który szybko zdobył uznanie i sławę. Najpierw w Polsce, a po debiucie na scenie międzynarodowej – występie na berlińskim festiwalu Berliner Jazztage ’70 – był rozpoznawany także w Niemczech i reszcie Europy. Po odejściu Gonciarczyka basistą grupy został w 1969 roku Bronisław Suchanek, i od tego czasu – aż do zakończenia działalności w 1973 roku – skład kwintetu nie uległ już zmianie[6]. Muzyka tworzona przez kwintet Tomasza Stańki zarejestrowana została na trzech płytach: nagranej w Polsce Music for K (1970)[12] oraz Jazzmessage from Poland (1972) i Purple Sun (1973), które powstały w Niemczech[13].
Zespół ten do dziś uważany jest za jeden z kamieni milowych rozwoju sztuki i kultury jazzu w Polsce i Europie[14].
W latach 70. największe znaczenie dla kariery Stańki miała współpraca z fińskim perkusistą Edwardem Vesalą. Począwszy od 1974 roku aż do początku lat 80., Vesala był nie tylko partnerem twórczym, ale i przyjacielem Stańki. Wspólnie utworzyli szereg różnych formacji i koncertowali w Europie. W 1975 roku kwartet Stańki, z Vessalą, Tomaszem Szukalskim i Dave’em Hollandem, nagrał album Balladyna. Był to pierwszy autorski album Stańki, a jednocześnie pierwszy album polskiego muzyka wydany przez cenioną wytwórnię ECM. Balladyna była początkiem całej serii płyt nagranych przez powyższy kwartet dla ECM. Dokumentowały one nowe kierunki rozwoju zespołu: odkrywanie i wykorzystywanie możliwości tak specyficznej formy jak freejazzowa ballada, której bazą były surowe, szorstkie dźwięki trąbki Stańki.
Lata 80.
W latach osiemdziesiątych Stańko improwizował, uczestnicząc w wielu różnych projektach. Wraz z Edwardem Vesalą wyjechał do Indii, aby zagrać we wnętrzu, które daje niespotykany pogłos: w Tadź Mahal. Także w towarzystwie Vesali spotykał się z Chico Freemanem i Howardem Johnsonem w Nowym Jorku. Sporo pracował z Cecilem Taylorem w formacjach big-bandowych. W 1981 roku, na zaproszenie Gary’ego Peacocka, uczestniczył w nagraniu jego albumu Voice from the Past – Paradigm (1982, ECM). Równocześnie prowadził kilka własnych grup. W 1983 roku założył zespół C.O.C.X., w składzie: Stańko, Apostolis Anthimos, Vitold Rek, José Antonio Torres. Album wydany został pod eponimicznym tytułem. W 1984 roku powstał album Lady Go…, na którym towarzyszyli mu Anthimos, Rek i Tomasz Hołuj. W tym samym roku rozpoczął pracę nad projektem Witkacy Peyotl. Album pod tym tytułem ukazał się w 1988 roku.
W 1985 roku powstał jeden z najbardziej nowatorskich składów Stańki: Freelectronic. Formacja wyprzedzała swoje czasy w wykorzystaniu nowych technologii i elektroakustycznych rozwiązań w swojej twórczości. Oprócz trębacza zespół tworzyli: Witold Rek, Janusz Skowron i Tadeusz Sudnik. Koncertowali w Polsce i w Europie. W 1987 roku zagrali na Festival de Jazz de Montreux, w 1988 roku – na festiwalu Le Mans we Francji. W 1988 roku koncert z Montreaux został wydany na płycie The Montreux Performance.
W latach 90. Stańko współpracował intensywnie z przedsiębiorstwem ECM. W 1994 roku nagrał album Matka Joanna, a w 1997 Leosia. Prawdziwym przebojem stała się w 1997 roku jego kolejna płyta: Litania, zawierająca kompozycje Krzysztofa Komedy. Sukcesem były także koncertowe wykonania utworów z Litanii podczas różnych występów festiwalowych. W 1998 roku producent ECM, Manfred Eicher, zorganizował sesję From the Green Hill, zespół-projekt, kierowany przez Stańkę, który zgromadził gwiazdy wytwórni. W nagraniach uczestniczyli Dino Saluzzi, John Surman, Michelle Makarski, Anders Jormin i Jon Christensen. Większość kompozycji zarejestrowanych na płycie to utwory skomponowane przez Stańkę.
W 1994 roku Stańko zrealizował również nagrania dla potrzeb filmu i teatru. Zaprosił wtedy na sesje pianistę Marcina Wasilewskiego, basistę Sławomira Kurkiewicza i perkusistę Michała Miśkiewicza. Rezultatem było powstanie kwartetu, który w 2001 roku nagrał dla ECM album Soul of Things. Płyta ukazała się w 2002 roku, a zawartą na niej muzykę uznano za „modelowy wzorzec stylu Stańki”, a brzmienie jego trąbki określono jako „niepowtarzalne, mroczne i intensywne”[18].
Pierwsza dekada XXI w.
Stańko wkroczył w XXI wiek jako jedna ze sztandarowych osobowości ECM. Nie ograniczyło to jednak jego skłonności do poszukiwań, nowych formacji i brzmień. Te lata były czasem intensywnego koncertowania z kwartetem po obu stronach Atlantyku. Wspólne trasy i spędzone razem godziny sprawiły, że zespół wypracował własny język komunikacji muzycznej. Słychać to na nagranym w 2004 roku albumie Suspended Night (ECM), gdzie zżyty i zgrany kwartet odważnie improwizował. W zestawieniu Jazz Albums, amerykańskiego czasopisma „Billboard”, płyta Suspended Night dotarła do 48. miejsca[19]. Po tym wytwórnia ECM wydała antologię nagrań Stańki sprzed Soul of Things; w serii Rarum/Selected Recordings jako Volume XVII ukazał się przegląd jego dorobku. W komentarzu zamieszczonym na płycie, Stańko określił uniwersalnego ducha swych kompozycji oraz zakres ich ekspresji: „Od chaosu ku ładowi, od furii do liryzmu”.
Zmiany, jakie w ciągu 10 lat współpracy z wytwórnią ECM nastąpiły w muzyce Stańki, opisał Stephen Graham z brytyjskiego magazynu „Jazzwise”, omawiając album Suspended Nights: „Udało mu się zrobić swoją muzykę bardziej dostępną, nie rezygnując z charakteru i werwy, co zawsze było jego znakiem rozpoznawczym. I tak samo jest z tą, jego ostatnią płytą dla ECM i drugą z jego polskim zespołem, z którym regularnie współpracuje (…) Jest to silna grupa wyróżniająca się dźwięcznym impresyjnym stylem Wasilewskiego, inspirowanym Billem Evansem, a może bardziej niż na Soul of Things, ostatniej wspólnej wycieczce zespołu, ostrożnie zagrana przez Kurkiewicza figura basu, pozwala odczuć jego obecność i zakotwicza dostarczane przez Stańkę solidne melodie”[20].
Stańko (2006)
W 2005 roku kwartet nagrał płytę Lontano (album ukazał się w 2006 nakładem ECM). W 2005 roku zespół odbył też pierwszą trasę po Azji i Australii.
Od 1. dekady XXI wieku Stańko był regularnie notowany w ankiecie magazynu „DownBeat”[6], w pierwszej dziesiątce najlepszych trębaczy na świecie (w 2013 było to miejsce 7.[21]).
W 2003 roku został laureatem przyznanej po raz pierwszy Europejskiej Nagrody Jazzowej (European Jazz Prize), przyznawanej przez austriackie władze państwowe i miasto Wiedeń[22]. W 2004 otrzymał wysokie polskie odznaczenie państwowe: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
W 2005 roku skomponował i nagrał muzykę dla Muzeum Powstania Warszawskiego (Wolność w sierpniu, 2006). Druga połowa pierwszego dziesięciolecia XXI wieku był czasem poszukiwań i nowych składów, czasem nowej młodości w karierze Stańki: rozdział eksperymentów, tworzenia nowych projektów, poszukiwania i próbowania nowych brzmień. W wyniku tych doświadczeń, w 2007 roku zaczął formować się nowy zespół, skandynawski kwintet w składzie: Alexi Tuomarila, Jakob Bro, Aders Christensen i Olavi Louhivuori. W 2009 roku Stańko nagrał z nimi album Dark Eyes (ECM).
Nowy Jork i Wisława
Koniec pierwszej dekady XXI wieku to początek okresu nowojorskiego w życiu trębacza. Formalnym otwarciem tego rozdziału jest zamieszkanie na Manhattanie oraz regularne koncerty w nowojorskich salach i klubach, takich jak Birdland(inne języki), Jazz Standard i Merking Hall. Stańko korzystał z okazji do spotkań z tamtejszymi muzykami oraz chłonął nowe idee i bogactwo brzmień. Kariera i muzyka Stańki nabrały tempa. Spontanicznie powstawały nowe projekty, m.in. z Lee Konitzem, Craigiem Tabornem, Thomasem Morganem, Geraldem Cleaverem, Chrisem Potterem i innymi. Zawiązała się idea New York Quartet, który – przechodząc przez fazy różnych wcieleń – ostatecznie sformował się w 2012 roku.
W jednym z wywiadów Stańko tak mówił o wpływie Nowego Jorku na swoją muzykę: „Generalnie to moja własna aktywność, wrażliwość tworzy dźwięki. Ale w Nowym Jorku łatwo znaleźć inspirację. Na Ziemi zawsze był jakiś punkt centralny – starożytne Ur, Babilon, Ateny, Rzym czy Aleksandria. Nowy Jork jest punktem centralnym dzisiejszego świata, gdzie Chiny i inne kultury wschodnie spotykają się z afrykańskimi, wszystko się w tym tyglu przewraca. To miasto wibruje, tętni, a człowiek automatycznie czuje w sobie większą energię”[23].
W 2010 roku ukazała się w Polsce autobiografia artysty, Desperado, zapis wieloczęściowego wywiadu przeprowadzonego przez Rafała Księżyka.
Podczas koncertu „Dzień Szakala” w Warszawie (listopad 2010).
W 2011 roku Instytut Smithsona wydał sześciopłytową kompilację Jazz: The Smithsonian Anthology, odzwierciedlającą historię jazzu. Najstarsze, pierwsze nagranie antologii pochodzi z 1917 roku, ostatnie z 2003 roku. Jest to utwór Stańki „Suspended Night Variation VIII”. Artysta był jednym z niewielu Europejczyków wyróżnionych umieszczeniem w tym wydawnictwie. W 2011 roku prezydent Polski Bronisław Komorowski odznaczył Stańkę Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Druga dekada XXI wieku to nowy, poetycki projekt Stańki. Jego początki sięgają 2009 roku, kiedy to Jerzy Illg, redaktor naczelny wydawnictwa Znak, zaprosił go na jeden z ostatnich wieczorów poetyckich Wisławy Szymborskiej. Podczas spotkania w Operze Krakowskiej poetka czytała swoje utwory, a Stańko grał, splatając słowa z muzyką. Płyta z nagraniem z tego koncertu została dołączona do kolejnego wydania tomiku wierszy poetki, Tutaj (2012). Wydarzenie to stało się początkiem nowego etapu w karierze trębacza. Nowe kompozycje Stańki inspirowane były wierszami Szymborskiej, np. „Tutaj – Here”, „Assassins”, „Mikrokosmos”, „Metafizyka”. Utwory „Faces” i „A Shaggy Vandal” (są to zapożyczenia z wiersza Szymborskiej „Myśli nawiedzające mnie na ruchliwych ulicach”). „Lekturze słów Wisławy Szymborskiej zawdzięczam wiele pomysłów i inspiracji. Spotkania z Nią i współgranie z Jej poezją nadały rozmach także i tej muzyce, którą chciałbym z szacunkiem dedykować Jej pamięci.” – napisał Stańko w książeczce wydanego na początku 2013 roku podwójnego albumu Wisława (ECM), nagranego z Thomasem Morganem, Geraldem Cleaverem(inne języki) i Davidem Virellesem(inne języki).
14 stycznia 2014 roku Stańko otrzymał Paszport „Polityki” jako kreator kultury. Tego samego dnia, w Paryżu, Akademia Jazzu – l’Académie du jazz – pod przewodnictwem François Lacharme, przyznała mu Prix du Musicien Européen – Nagrodę Europejskiego Muzyka Roku – za obecne osiągnięcia i całokształt pracy[24].
Grób Tomasza Stańki na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie
15 stycznia 2014 otrzymał jedną z trzech honorowych nagród Preis der deutschen Schallplattenkritik (PdSK), przyznanych przez niezależne stowarzyszenie ponad 140. dziennikarzy muzycznych z Niemiec, Austrii i Szwajcarii[25].
Laureat Paszportu „Polityki” za 2013 rok w kategorii Kreator Kultury z uzasadnieniem jury: „Za wyjątkowy styl tworzenia, pracy i współdziałania w sztuce, umiejętność godzenia tradycji i awangardy. Za poszerzanie granic jazzu i zarazem poszerzanie jego publiczności. Za promowanie polskich muzyków za granicą”[41].
Muzyczne
Jazz Forum
W ankiecie zorganizowanej przez czasopismo „Jazz Forum” Stańko uzyskał pierwsze miejsca w kategoriach:
Muzyk roku (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
Trąbka (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
Kompozytor' (2002, 2003, 2004, 2006)
Album Roku – Tomasz Stańko Quartet – „Soul of Things” (2002)
↑Kasia Pietrzko Trio i ich jazz z duszą. polskieradio.pl, 2018-04-22. [dostęp 2018-07-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-29)]. Cytat: „14 lutego 2018 roku zagrała pierwszy koncert z Tomaszem Stańko w krakowskiej Alchemii”
↑Bartłomiej Kaczorowski: Nowa encyklopedia powszechna PWN, Tom 7. Wyd. Nauk. PWN, 2004, s. 722. ISBN 978-83-01-14186-8.
↑Krystian Brodacki: Historia jazzu w Polsce. Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, 2010, s. 338. ISBN 978-83-224-0917-6.
↑ abcdMarek Dusza: Magiczny świat jazzu. 5. Polskie zespoły jazzowe – nasze najlepsze. Kraków: Marketing Room Poland, 2009, s. 30–36. ISBN 978-83-61923-05-3.
↑Ryszard Wolański: Leksykon polskiej muzyki rozrywkowej. Agencja Artystyczna MTJ, 2003, s. T.1 s.288. ISBN 83-911888-8-4.
↑ abKrystian Brodacki: Historia jazzu w Polsce. Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, 2010, s. 339. ISBN 978-83-224-0917-6.
↑Tomasz Stańko Bio. tomaszstanko.pl. [dostęp 2014-08-03]. (ang.). „Muzyka Stańki zmieniła się dramatycznie przez ostatnie dziesięciolecie. Udało mu się uczynić ją bardziej dostępną nie rezygnując z determinacji i werwy, które zawsze były jego znakiem firmowym. Tak właśnie jest na kolejnej płycie nagranej dla ECM, drugiej z polskim zespołem (...)To silna grupa, charakterystyczna perlistym, impresjonistycznym stylem pianisty pod wpływem Billa Evansa oraz, bardziej niż poprzednio na „Soul of Things”, solidną realizacją figur basu, odczuwalnie obecnego, klamry dla zdecydowanych melodii kompozycji Stańko”.
↑Tomasz Stańko Quartet. Dolnośląskie Centrum Informacji Kulturalnej OKiS we Wrocławie, 27 maja 2011. [dostęp 2011-07-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (12 sierpnia 2014)].
_cropped.jpg)
_02.jpg)