Tablica pamiątkowa na ścianie domu, w którym urodził się Dmitrij Szostakowicz
Urodził się w Sankt Petersburgu w rodzinie mającej polsko-rosyjskie korzenie. Jego dziadek od strony ojca, Bolesław Szostakowicz, pochodził z Wilna. Uczestniczył w powstaniu styczniowym, a w 1866 został zesłany na Syberię w okolice Tomska w wyniku represji, które miały miejsce po próbie dokonania zamachu na cara Aleksandra II przez Dmitrija Karakozowa. Kiedy okres jego kary się skończył, Szostakowicz postanowił pozostać na Syberii[1]. Został m.in. burmistrzem Irkucka[2].
Jest jednym z kompozytorów z pokolenia muzyków, których działalność przypadła w czasach porewolucyjnych. Bardzo wcześnie rozpoczął komponowanie; studiował w konserwatorium petersburskim (fortepian – L. Nikołajew, kompozycja – M. Steinberg). Dyplom z fortepianu uzyskał w 1923, dwa lata później – dyplom z kompozycji. Niemal równocześnie z ukończeniem studiów miał miejsce debiut kompozytorski Szostakowicza: wykonanie (1926) I Symfonii, pisanej jeszcze w konserwatorium. I Symfonia ukazuje już cechy długo później właściwe twórczości Szostakowicza: zamiłowanie do kontrastów wyrazowych (bezpośrednie następstwo groteskowo-ironicznych fragmentów z prawdziwie lirycznymi) i drapieżną dramatyczność. Wpływy muzyki Schönberga, Křenka i Hindemitha można odnaleźć w operze Nos (1928) do libretta opartego na opowiadaniu Nikołaja Gogola. Bogata polirytmia, wykroczenie poza ramy tonalności, nowatorstwo instrumentalne, zastosowane śpiewu mówionego – oto podstawowe, wyróżniające dzieło cechy.
Motyw DSCH (Dmitri Schostakowitsch) użyty przez kompozytora w wielu jego dziełach
Po III Symfonii „Pierwszomajowej” (1929), radzieckim odpowiedniku (z uwagi na treść ideowo-programową) IX SymfoniiBeethovena, i balecie Złoty wiek (1930) Szostakowicz skomponował drugą z kolei operę: Lady Makbet mceńskiego powiatu (1932); jej główne właściwości to rozwiązania teatralne, przerzucenie akcji muzycznej na plan symfoniczny, szokujące pomysły scenograficzno-instrumentacyjne. Radykalizm języka muzycznego Szostakowicza okazał się jednak nie do przyjęcia dla ówczesnej stalinowskiej ideologii polityczno-kulturalnej. Po paru niefortunnych próbach znalezienia właściwego rozwiązania sytuacji kompozytor zdecydował się zrezygnować z dotychczasowego stylu i techniki kompozytorskiej, z poszukiwania nowych środków, uprościł język na rzecz maksymalnej komunikatywności wyrazu i nieskomplikowanej formy.
Walter Ulbricht z żoną Lotte (po lewej) i Szostakowicz (po prawej) wśród publiczności na koncercie (1950)
W okresie wojny napisał VII Symfonię „Leningradzką” o ilustracyjnym charakterze. Ten utwór i towarzysząca mu legenda przyniosły kompozytorowi popularność, także za granicą, zwłaszcza w USA. Gdy zakończenie wojny Szostakowicz powitał pogodną, haydnowską IX Symfonią, spotkał się znowu z gwałtownym atakiem krytyków, którzy oczekiwali od niego monumentalnego, patetycznego utworu ku czci zwycięstwa nad Niemcami.
Ciągłe konflikty ze stalinowską cenzurą doprowadziły do utracenia przez kompozytora wszelkich przywilejów w 1948. Ograniczenia w muzyce Szostakowicza i w jego stylu życiowym zostały nieco złagodzone w 1949, po napisaniu kantaty „Pieśń o lasach”, gdzie Stalin był sławiony jako „wielki ogrodnik”. W tym samym roku Szostakowicz odzyskał paszport i reprezentował ZSRR na międzynarodowym kongresie muzycznym w Stanach Zjednoczonych. W 1960 wstąpił do KPZR.
Trzon twórczości Szostakowicza tworzą symfonie – to piętnaście dzieł powstałych w ciągu 46 lat. Formalnie Szostakowicz jest kontynuatorem tradycji beethovenowskiej: stosuje klasyczny wieloczęściowy model symfoniczny, zachowuje klasyczne uformowanie wewnętrzne poszczególnych części. Inne cechy jego dzieł to: monumentalizm, patos, silny pierwiastek dramatyczny, bogata inwencja melodyczna, krańcowe natężenie ekspresji oraz dynamizm i witalność[4].
Szostakowicz był pod wieloma względami człowiekiem obsesyjnym: według jego córki „miał obsesję na punkcie czystości”[6]. Na pytanie, czy wierzy w Boga, Szostakowicz odpowiedział: „Nie i bardzo mi przykro z tego powodu”[7].
15 symfonii stanowi najważniejszą część całego muzycznego dorobku Szostakowicza. Pierwsza, napisana u progu kariery i stanowiąca pracę dyplomową kompozytora, przyniosła mu uznanie i popularność; piętnasta, ukończona na krótko przed śmiercią, stanowi podsumowanie 50 lat pracy twórczej. Każde z wymienionych poniżej dzieł zaznaczyło pewien etap w życiu kompozytora i w historii jego narodu:
1923–1925: I symfonia f-moll, op. 10
1927: II symfonia H-dur „Październikowi”, op. 14
1929–1930: III symfonia Es-dur „Pierwszomajowa”, op. 20
1924–1925: Dwa utwory na oktet smyczkowy: preludium d-moll i scherzo g-moll, op. 11
1934: Sonata na wiolonczelę i fortepian d-moll, op. 40, dedykowana Wiktorowi Kubackiemu[8]
1938: I kwartet smyczkowy C-dur, op. 49
1940: Kwintet fortepianowy g-moll, op. 57
1944: II trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, e-moll, op. 67, dedykowana Iwanowi Sollertyńskiemu
1946: III kwartet smyczkowyF-dur, op. 73
1949: IV kwartet smyczkowy D-dur, op. 83
1952: V kwartet smyczkowy B-dur, op. 92
1956: VI kwartet smyczkowy G-dur, op. 101
1960: VII kwartet smyczkowy fis-moll, op. 108
1960: VIII kwartet smyczkowy c-moll, op. 110
1964: IX kwartet smyczkowy Es-dur, op. 117
1964: X kwartet smyczkowy As-dur, op. 118
1966: XI kwartet smyczkowy f-moll, op. 122
1968: XII kwartet smyczkowy Des-dur, op. 133
1968: Sonata na skrzypce i fortepian G-dur, op. 134
1970: XIII kwartet smyczkowy b-moll, op. 138
1973: XIV kwartet smyczkowy Fis-dur, op. 142
1974: XV kwartet smyczkowy es-moll, op. 144
1975: Sonata na altówkę i fortepian C-dur, op. 147
Utwory wokalne
1922: Dwie bajki Kryłowa na mezzosopran, chór i orkiestrę op. 4
1928–1932: Sześć romansów do wierszy poetów japońskich na tenor z orkiestrą, op. 21
1936–1937: Cztery romanse do wierszy A. Puszkina na bas z akompaniamentem fortepianu, op. 46
1942: Sześć romansów do wierszy poetów brytyjskich w tłumaczeniu B. Pasternaka i S. Marszaka na bas z fortepianem, op. 62, później zinstrumentalizowane i wydane jako op. 62a (1943), inny wariant jako op. 140 (1971)
1943: „Pieśń patriotyczna” do słów E. Dołmatowskiego
1943: „Pieśń o Armii Czerwonej” do słów M. Gołodnego wraz z A. Chaczaturianem
1948: „Z żydowskiej poezji ludowej” na sopran, alt, tenor z fortepianem, op. 79, później zinstrumentalizowane jako op. 79a
1950: Dwa romanse do wierszy M. Lermontowa na głos z fortepianem, op. 84
1950–1951: Cztery pieśni do słów E. Dołmatowskiego na głos z fortepianem, op. 86
1952: Cztery monologi do wierszy A. Puszkina na bas z fortepianem, op. 91
1952–1953: „Pieśni greckie” (tłum. S. Bołotina i T. Sikorskiej) na głos z fortepianem
1954: „Pieśni naszych dni” do słów E. Dołmatowskiego na bas z fortepianem, op. 98
1954: „Były pocałunki” do słów E. Dołmatowskiego na głos z fortepianem
1956: „Pieśni hiszpańskie” (tłum. S. Bołotina i T. Sikorskiej) na mezzosopran z fortepianem, op. 100
1960: „Satyry”, pięć romansów do słów Saszy Czornego na sopran z fortepianem, op. 109
1965: Pięć romansów do tekstów z tygodnika „Krokodił” na bas z fortepianem, op. 121
1966: „Przedmowa do pełnego wydania moich dzieł i krótkie rozważanie z powodu tej przedmowy” na bas z fortepianem, op. 123
1967: Siedem wierszy A. Błoka na sopran i trio fortepianowe, op. 127
1967: „Wiosna, wiosna” do wierszy A. Puszkina na bas z fortepianem, op. 128
1971: Sześć romansów na bas z orkiestrą kameralną, op. 104 (po op. 62)
1973: Sześć wierszy M. Cwietajewej na kontralt z fortepianem, op. 143, zinstrumentowane jako op. 143a
1974: Suita do słów Michelangelo Buonarroti w tłumaczeniu A. Efrosa na bas z fortepianem, op. 145, zinstrumentowane jako op. 145a
1974: Cztery wiersze kapitana Lebiadkina (z powieści F. Dostojewskiego „Biesy”) na bas z fortepianem, op. 146
1956–1963: Lady Makbet mceńskiego powiatu, op. 29 (1932); znana również pod tytułem nadanym jej w drugiej wersji „Katarzyna Izmajłowa”, op. 114
1941–1942: Gracze, op. 63 – na podstawie opowiadania Nikołaja Gogola, opera niedokończona; dokończenie Krzysztof Meyer (1981)
1958: Moskwa-Czeriomuszki, op. 105 – operetka w trzech aktach
Balety
1929: Złoty wiek, op.22 – balet w 3 aktach, libretto A. Iwanowski, prapremiera Leningrad 26 października 1930
1931: Bolec, op.27 – balet w 3 aktach, libretto W.Smirnow, prapremiera Leningrad 8 kwietnia 1931 r.
1934–1935: Jasny strumień, op. 39 – balet komiczny w 3 aktach z prologiem do libretta F. Łopuchowa i A. Piotrowskiego, prapremiera w Małym Teatrze Operowym w Leningradzie 4 czerwca 1935, baletmistrz F. Łopuchow
Zainteresowanie muzyką Szostakowicza przez lata determinowała polityka. W czasie wojny „w atmosferze zaciekawienia sztuką sojusznika… na Zachodzie setki razy wykonano Symfonię Leningradzką.” Zimna wojna „radykalnie zmieniła ten stan (…) i talent Szostakowicza uznano za zmarnowany przez podporządkowanie się wymogom państwowej ideologii”. Po jego śmierci kontrowersje narosły i „w znacznym stopniu przyczyniło się do tego opublikowanie w 1979 roku w Stanach Zjednoczonych książki Solomona WołkowaŚwiadectwo[10], przedstawionej jako pamiętniki kompozytora. Fakty zrelacjonowane w tym apokryfie po raz pierwszy pokazały warunki, w jakich żyli artyści w komunizmie”[11]. W 1987 roku według Świadectwa nakręcony został film fabularny pod tytułem Testament w reżyserii Tony Palmera, w głównej roli wystąpił Ben Kingsley[12]. Szostakowicz jest bohaterem sztuki Davida PownallaMistrzowska klasa o wprowadzaniu socrealizmu w 1948 roku do radzieckiej muzyki[13], a także powieści „Zgiełk czasu” Juliana Barnesa[14]. W 1987 roku powstał film dokumentalny Symfonie wojenne – Szostakowicz kontra Stalin.
↑Anna Mikolon. Źródła i uwarunkowania inspiracji muzycznej w twórczości Dymitra Szostakowicza i Benjamina Brittena. „Ars inter Culturas”. 4, s. 149, 2015. ISSN2083-1226.
↑Laurel E. Fay: Shostakovich: A Life. Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 203–204. ISBN 978-019-518251-4.
↑Wydana po polsku w 1987 roku, w nielegalnym obiegu.
↑Danuta GwizdalankaPrzemiany kultury muzycznej XX wieku. PWM Kraków 2011, s. 91.
