Bratysława (słow. i cz.Bratislava[3], wym. [ˈbracislaʋa]ⓘ; niem.Pressburg[3]; węg.Pozsony[3][4]; pol. dawniej Pożoń, także Preszburg[5]) – stolica oraz największe miastoSłowacji pod względem liczby ludności (478 040 mieszkańców[2]) i powierzchni (367,5 km²[6]). Jest jedyną stolicą na świecie, która graniczy z dwoma państwami, tj. na południu z Węgrami, a na zachodzie z Austrią[7].
Bratysława jest siedzibą najwyższych władz państwowych i kraju bratysławskiego (Bratislavský kraj), a także centralnym ośrodkiem metropolitalnym aglomeracji bratysławsko-trnawskiej (Bratislavsko-trnavská aglomerácia) i aglomeracji bratysławsko-trnawsko-nitrzańskiej (Bratislavsko-trnavsko-nitrianska aglomerácia). Stanowi ona również centrum życia kulturalnego, społecznego, gospodarczego i politycznego. Skupia w sobie liczne placówki o znaczeniu i statusie narodowym oraz międzynarodowym. W Bratysławie znajduje się agencja Unii Europejskiej – Europejski Urząd ds. Pracy – European Labour Authority[8].
Położenie, obszar, granice i ukształtowanie powierzchni
Mapa Bratysławy
Miasto stołeczne Słowacji leży na 48°09′ szerokości geograficznej północnej i 17°07′ długości geograficznej wschodniej. Są to współrzędne geograficzne Urzędu Miasta Stołecznego Bratysławy usytuowanego w centralnej części miasta. Najbardziej wysunięty punkt na wschód znajduje się w dzielnicy Podunajské Biskupice; na północ i zachód – w dzielnicy Devínska Nová Ves; na południe – w dzielnicy Čunovo[9].
Bratysława jako stolica ma nietypowe, peryferyjne położenie – jest usytuowana na południowo-zachodnim krańcu Słowacji, co nie jest dla niej korzystne, jednakże sąsiedztwo takich metropolii jak: Wiedeń (odległość około 60 km) czy Budapeszt (odległość około 195 km) rekompensuje tę lokalizację[10].
Ujście Morawy do DunajuDevínska Kobyla – stanowisko botaniczne obfitujące w gatunki kserotermiczneSandberg (Pieskový vrch) – stanowisko paleontologiczne obfitujące w skamieniałości; porośnięty roślinnością ciepłolubną
Bratysława rozpościera się na obydwu brzegach Dunaju, u ujścia Morawy (Morava) do Dunaju (w dzielnicy Devín tworzy krótką granicę słowacko-austriacką) oraz na wzgórzach Małych Karpat (Malé Karpaty). Obejmuje także skrajne obszary, tj. południową część Niziny Zahorskiej (Záhorská nížina) i zachodnią część Niziny Naddunajskiej (Podunajská nížina). Najwyżej położonym terenem jest wzgórze – Devínska Kobyla (514 m n.p.m.), zaś najniższym – rzeka Dunaj (126 m n.p.m.).
Pierwsza informacja o liczbie ludności Bratysławy pochodzi z końca XIV w. Według niej obecna stolica Słowacji liczyła wtedy 7500 osób. W 1720 roku w Bratysławie żyło 7943 osób[19], a w 1858 – 50 800 osób[5]. Na podstawie wyników spisu statystycznego w 1869 roku (pierwszy raz wyniki były gromadzone dla poszczególnych miejscowości) doliczono się 50 055 mieszkańców Bratysławy, zaś w 2009 – 431 061, co stanowiło 7,95% ogółu ludności kraju (Słowacja: 5 424 925). Dowodzi to, że w ciągu 140 lat liczba ludności Bratysławy zwiększyła się o 381 006 osób.
Zmiany w zaludnieniu i powierzchni Bratysławy w latach 1869–2020[20][21].
Jak podaje spis statystyczny przeprowadzony w 2001 roku, Słowacy stanowili 91,39%, Węgrzy – 3,84%, Czesi – 1,86%, Niemcy – 0,28%, Morawianie – 0,15%, Rusini – 0,11%, Ukraińcy – 0,11, Romowie – 0,10%, Polacy – 0,08% a inne narodowości – 2,08% ogółu ludności stolicy[22].
Podział administracyjny
Dzisiejsze terytorium Bratysławy powstało pierwotnie w wyniku łączenia osad, a następnie przyłączania miejscowości z pobliskiej okolicy. W 1943 roku przyłączono miejscowość – Karlova Ves, a trzy lata później terytorium Bratysławy rozrosło się dzięki wcieleniu takich miejscowości jak: Devín, Dúbravka, Lamač, Petržalka, Prievoz, Rača i Vajnory. W 1954 roku utworzono 4 okręgi, a w 1960 roku – 12. Następnie w 1972 roku miało miejsce ponowne włączanie przyległych miejscowości: Čunovo, Jarovce, Rusovce, Devínska Nová Ves, Záhorská Bystrica, Podunajské Biskupice, Vrakuňa, a także miasto podzielono na 4 okręgi: Bratysława I (obvod Bratislava I), Bratysława II (obvod Bratislava II), Bratysława III (obvod Bratislava III), Bratysława IV (obvod Bratislava IV). W 1986 roku utworzono 5 okręg: Bratysława V (obvod Bratislava V)[21].
Od 1996 roku dzielnice Bratysławy istnieją na prawach miejskich, toteż terytorium Bratysławy podzielone jest na 5 powiatów, tzw. powiatów miejskich (mestské okresy), 17 dzielnic i 20 okręgów[9][23].
Podział administracyjny Bratysławy od 1996 roku z uwzględnieniem zespołów mieszkaniowych i urbanistycznych[23][24].
1centrum miasta; 2wschodnia i południowo-wschodnia część miasta; 3północna i północno-wschodnia część miasta; 4zachodnia część miasta; 5część miasta na prawym brzegu Dunaju, tzw. przyczółek bratysławski.
Historia
Plan Bratysławy z 1895 r.Widok na miastoWidok z tarasu widokowego Nowego Mostu na katedrę św. MarcinaDunaj w Bratysławie: Nowy Most, w tle dzielnica Petržalka
Bratysława rozpościera się na dwóch trasach handlowych, tj. na szlaku bursztynowym, który łączył Morze Bałtyckie z Morzem Śródziemnym, czyli północną Europę z południową oraz na szlaku dunajskim, który biegnąc wzdłuż rzeki Dunaj, umożliwiał dostęp do Morza Czarnego, a tym samym łączył zarówno zachodnią i wschodnią Europę z południowo-wschodnią. Obydwie drogi krzyżowały się na obszarze dzisiejszej dzielnicy Devín, w której znajduje się Zamek Devín, pełniący w dawnych czasach funkcję obronną nad tymi szlakami[25].
Dzisiejsze miasto powstało z osady pod Zamkiem Bratysławskim. Obecnie miejsce to stanowi jądro historyczne Bratysławy i obejmuje średniowieczne miasto ograniczone systemem wałowym, zamek i podzamcze. Kiedyś wjazd do miasta umożliwiały 4 bramy[26], tj. od strony wschodniej – Brama Laurińska (Laurinská brána)[27][28], nazywana też Bramą Wawrzyniecką (Vavrinecká brána), od północnej – Brama Michalska (Michalská brána)[27], od zachodniej – Brama Wydrycka (Vydrická brána; zachowała się część fortyfikacji)[27], nazywana też Bramą Ciemną (Tmavá brána) lub Bramą Wiedeńską (Viedenská brána), a od południa – Brama Rybacka (Rybárska brána; zachowały się fundamenty)[27][29]. Do czasów współczesnych przetrwała jedynie Brama Michalska, prowadząca do dzielnicy Staré Mesto.
Niektóre wydarzenia historyczne
Historyczna tabliczka z nazwą ulicy z okresu austro-węgierskiego
okres Cesarstwa Rzymskiego – obóz wojskowy Gerulata w dzisiejszej dzielnicy Rusovce;
po I wojnie światowej – stolicaSłowacji, wchodzącej w skład Czechosłowacji (mimo że na początku tego okresu miasto było zamieszkałe głównie przez ludność węgiersko-niemiecką, która chciała, żeby miejscowość była wolnym miastem pod patronatem Ligi Narodów);
1939–1945 – stolica Słowacji (formalnie samodzielnej, faktycznie uzależnionej od III Rzeszy);
1945–1969 – stolica Słowacji, wchodzącej w skład Czechosłowacji;
od 1 stycznia 1993 – stolica niezależnej Słowacji.
Nazwa
Duży wpływ na Bratysławę mieli Węgrzy i Niemcy. Zmieniała się również nazwa miasta, niektóre z nazw używane były równocześnie aż do I wojny światowej, do dziś Pressburg jest oficjalnie niemiecką alternatywą Bratysławy, Pozsony – węgierską, Prešporok – starą nazwą słowacką, a Prešpurk starą nazwą czeską. W Polsce używano wcześniej m.in. nazwy Pożoń.
Do historycznych nazw miasta stołecznego Słowacji należą:
Nazwa Bratislava została pierwszy raz użyta przez szturowców (štúrovci) po 1844 roku, ale urzędowo przyjęta została w 1919 roku[3][31]. Jednocześnie pod koniec 1918 r. pojawiła się propozycja, by miasto przemianować na Wilson lub Vilsonovo mesto na cześć prezydenta USA Woodrowa Wilsona, jednak pomysł nie przyjął się[32][33].
Hlavné námestie (rynek) z XVI-wieczną studnią, otoczony zabytkowymi budynkami;
Uniwersytet Bratysławski (Universitas Istropolitana lub Academia Istropolitana; wraz z biblioteką uniwersytecką) założony przez króla węgierskiego Macieja Korwina;
klasycystyczny pałac prymasowski z 1781 roku – obecnie pełni funkcję ratusza;
Biblioteka Uniwersytecka (Univerzitná knižnica) – Swoją działalność rozpoczęła, jako biblioteka akademicka Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie, w 1919 roku. Od 1954 roku jest biblioteką naukową, dostępną dla szerokiej publiczności[35];
Bratysława jako jedna z niewielu stolic europejskich nie ma obserwatorium astronomicznego (najbliższe znajduje się w miejscowości Modra) i planetarium (najbliższe znajduje się w miejscowości Hlohovec)[45][46]. W związku z tym wykłady i obserwacje nieba (przeznaczone tylko dla amatorów astronomii) odbywają się w budynku, który umieszczony jest na terenie Parku Kultury i Wypoczynku w Bratysławie (Astronomický úsek Parku kultúry a oddychu v Bratislave).
Sport i rekreacja
W latach 1999–2002 w Bratysławie rozgrywany był kobiecy turniej tenisowy, Eurotel Slovak Indoor.
↑ abcdefghijklmnopqVladimír Horváth, Darina Lehotská, Ján Pleva (red.): Dejiny Bratislavy. Bratislava: Vydavateľstvo Obzor, 1982, s. 7–8.
↑György Lelkes: Magyar helységnév-azonosító szótár. Budapest: Balassi Kiadó, 1992, s. 322. ISBN 978-963-7873-00-3. (węg.).
↑ abIzydor Szaraniewicz: Krótki opis geograficzny austryacko-węgierskiej monarchii ze szczególnem uwzględnieniem Królestwa Galicyi i Wielkiego Księstwa Krakowskiego do użytku szkół średnich. Lwów: 1886, s. 81.
↑Slovensko – všeobecnozemepisná mapa. W: Róbert Čeman (red.): Slovenská republika. Zemepisný atlas. Bratislava: Mapa Slovakia Plus s.r.o., 2005, s. 8–9. ISBN 80-8067-138-9.
↑Slovensko – podnebie. W: Róbert Čeman (red.): Slovenská republika. Zemepisný atlas. Bratislava: Mapa Slovakia Plus s.r.o., 2005, s. 16–17. ISBN 80-8067-138-9.
↑Atmosféra. W: Školský atlas sveta. Harmanec: Vojenský kartografický ústav, š.p., 1997, s. 10–11. ISBN 80-8042-127-7.
↑MichalM.LukníšMichalM. (red.), Slovensko. Príroda, Bratislava: Obzor, 1972, s. 272–273.
↑MichalM.LukníšMichalM. (red.), Slovensko. Príroda, Bratislava: Obzor, 1972, s. 264.
↑Ján Lacika: Bratislava. Poznávame Slovensko. Bratislava: Vydavateľstvo Dajama, 2000, s. 10. ISBN 80-88975-14-X.
↑Ladislav Tolmáči, Viliam Lauko, Terézia Tolmáčiová, Mária Nogová: Zemepis 8. Slovensko. Učebnica pre 8. ročník základných škôl. Bratislava: OG-Vydavateľstvo Poľana spol.s.r.o., 2007, s. 65. ISBN 80-89192-17-3.
↑ abPavol Korec, Katarína Husárová: Vývoj administratívnych hraníc a počtu obyvateľov Bratislavy. Bratislava: 1995, s. 107–118, seria: Geographia Slovaca, nr 10.
↑ abPavol Korec, Viliam Lauko, Ladislav Tolmáči, Gabriel Zubriczký, Eva Mičietová: Kraje a okresy Slovenska. Nové aministratívne členenie. Bratislava: Vydavateľstvo Q111, 1997, s. 9–32. ISBN 80-85401-58-4.
↑Bratislava. Mapa mesta. Bratislava: Vydavateľstvo Anton Kniebügl, 2000, s. 10–31. ISBN 80-88808-10-3.
↑Veronika Plachá, Jana Hlavicová: Devín. Slávny svedok našej minulosti. Bratislava: Perfekt a.s., 2003, s. 5. ISBN 80-8046-231-3.
↑ abcAndyA.SekanováAndyA., Od Wratislaburgia po Bratislavu [online], sekanova.blog.sme.sk, 3 maja 2007 [dostęp 2009-06-20] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-24](słow.).
_-_old_street_sign.JPG)
.JPG)
