El Porfiriato foi un periodu d'estabilidá y enforma progresu económicu nel territoriu hidalguense especialmente nel desenvolvimientu de les obres públiques pal saneamientu de les ciudaes como Tula, Tulancingo y Pachuca.[13] Pero tamién con severes desigualdaes sociales lo que desencadeno la Revolución mexicana, llabradores inconformes del Valle del Mezquital y el Valle de Apan participaron nesti conflictu.[13]
Reconozse como oficial l'escudu diseñáu por Diego Rivera y escurríu por José Vasconcelos nel añu de 1922; y adoptáu el día 14 d'avientu de 1979, pol decretu oficial publicáu nel Periódicu Oficial del Estáu d'Hidalgo'l 24 de xineru de 1980.[18][19] La descripción d'alcuerdu al Decretu del escudu pal estáu d'Hidalgo, ye la siguiente:[18]
Como ornamientos esteriores, dos banderes cruciaes, la del llau diestru, en color azul, conteniendo al centru la imaxe de la Virxe de Guadalupe n'encarnáu y con rellumada d'oru cola que se simboliza la nacencia de la Independencia, yá que con una bandera d'esta naturaleza, el padre Hidalgo empecipió'l movimientu insurxente. Del llau siniestru, va atopase la Bandera Nacional colos sos colores y símbolos oficiales.
L'escudu consta de dos campos horizontales. Nel superior, d'azul, un monte de sinople, al centru. Esto representa la serranía hidalguense, según la crestería de les sos mines. Nel mesmu campu cimeru, del llau diestru, una campana de bronce pendiente d'un maderu, símbolu de la de Dolores, a que'l so llamáu proclamóse la independencia. Na siniestra, un gorru frigio de gules, afatáu con tres rames de lloréu, símbolos ambos de llibertá y la victoria, llograes en 1821.
Nel campu inferior, n'igualdá, una caxa de guerra, al centru, símbolu de los trés grandes movimientos sociales del país: Independencia, Reforma y Revolución. A diestra, centru y siniestra, trés horadaciones nel campu, que simbolicen les boques de mina, representando con ello la principal actividá económica del estáu, que ye la minería.
En 1968 con motivu del Centenariu de la ereición del estáu d'Hidalgo, convocar a un concursu pa la creación d'un himnu pa la entidá.[21] El 7 d'avientu de 1968 el xuráu calificador dio primer llugar al himnu «Canto de paz, unión y esperanza», robláu por Guzmán Mayer col seudónimu Prometeo Encadenáu.[22] El xuráu tuvo integráu por Juan Castañeda, subdireutor del Institutu Hidalguense de Belles Artes; y polos profesores Raúl Osorio, Salvador Salgado y Raúl Guerrero Guerrero.[22]
El himnu tien dos versiones distintos, una apurrida al xuráu calificador col seudónimu de Prometeo Encadenáu, xunto con otros venticinco composiciones de distintes poetes.[22] Y otra modificada en partes, atribuyida a Guzmán Mayer, que foi distribuyida'l 5 de febreru de 1969 y entonada por alumnos d'escueles primaries na ceremonia conmemorativa de la promulgación de la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos, con música de Roberto Oropeza Licona.[22]
La cultura huasteca establecer nel norte y nordés del territoriu hidalguense.[. 6] L'área de la Huasteca hidalguense, yera conocida d'antiguo col nome de Cuextlán, anque tamién se-y conocía como Tonacatlalpan, “la tierra de los sustentos”, o bien Xochitlalpan, “el llugar de les flores”.[33] Delles muertes arqueolóxiques atopar nos conceyos de Chapulhuacán, La Misión, Huejutla de Reyes, Yahualica, Jaltocán, y Tepehuacán de Guerrero.[33]
Nun se sabe la fecha exacta que llegaron al Valle del Mezquital, dellos autores afirmen que mientres la hexemonía de Tula los otomíes xugaben
un papel importante na sociedá.[. 7] Dempués del colapsu de Tula, los otomíes y nahuas esvalixar hasta ocupar amplies zones de la Cuenca de Méxicu.[. 7] El Señoríu de Jilotepec entendía la rexón la porción oeste del estáu d'Hidalgo, que les sos llendes podríen trazase de norte a sur dende Zimapán, hasta Chapantongo, ya incluyía Tecozautla, Huichapan, Tepetitlán y Nopala.[. 8] Tamién Predominó'l Señoríu de Xaltocan, qu'apoderó la mayor parte de les poblaciones alcontraes al sur del territoriu hidalguense.[. 9]
Hacia l'añu 1168, la tribu mexica emigró d'Aztlán aldu al centru de Méxicu. Nel so percorríu pasó por distintos llugares del estáu d'Hidalgo, por Tollan-Xicocotitlan (Tula de Allende), onde permaneció dos décades; nel intre llegó a Atlitlalacyan (Atitalaquia) y ende establecióse por una década.[. 10] Depués treslladóse a Tlemaco (San Jerónimo Tlamaco) y Atotonilli (Atotonilco de Tula), y tuvo cinco años en cada llugar; a lo último, los mexicas fundaron la so ciudá que se llamó Tenochtitlán.[. 10] Años dempués, los mexicas y los sos aliaos apoderaron a los pueblos asitiaos nel actual territoriu hidalguense, solu dos señoríos nun fueron sometíos: el Señoríu de Metztitlán y el Señoríu de Tutotepec.[. 10]
Nel añu de 1395, el rei d'Azcapotzalco, Tezozómoc, destruyó Xaltocan.[35][36] Por esta razón, gran númberu de otomíes migraron a Metztitlán y Tutotepec; dempués de la cayida de Xaltocan, el rei de Metztitlán foi reconocíu d'equí p'arriba como l'herederu de Xólotl.[35] D'esta manera consolídase, la independencia del Señoríu de Metztitlán.[35][36] Mientres les incursiones béliques d'Ahuízotl el Señoríu de Tutotepec foi abarganáu y separáu de Metztitlán, pos al paecer antes d'esto constituyíen una sola entidá.[. 11] Alredor del añu 1400, los otomíes de Tutotepec entraron en contautu colos tepehuas.[. 9] Tamién se sabe que la población pame transitó pel noroeste del territoriu hidalguense.[. 9]
Vista panorámica de Tollan-Xicocotitlan, tien dos significaos provenientes del náhuatl, nel primeru equivaldría a “llugar de tules o xuncos”, y nel segundu sería “ciudá o metrópolis”.[34]
Cola cayida de Tenochtitlán, el territoriu del actual estáu d'Hidalgo, que taba sometíu entós polos mexicas, pasó a ser controláu pola autoridá española.[. 12] Ante esta opresión, los señoríos de Metztitlán y Tutotepec remontar pa recuperar la so independencia.[. 12]
En 1522 Hernan Cortés unvió guerreros tlaxcaltecas, al mandu d'unu de los sos capitanes españoles, pa conquistar el Señoríu de Metztitlán.[. 12] Pola presencia de la espedición de Francisco de Garay que causó grandes desórdenes y violencia na Rexón Huasteca, n'ochobre de 1522 Hernán Cortés parte escontra la Huasteca llegando hasta'l norte de Veracruz.[37] Escontra'l fin del mesmu añu y tres 25 díes de combates sangrientos, Cortés llogró torar la resistencia y torna a Méxicu.[37] En 1523 tres el so tornó de la Huasteca, Cortés emponer a Tutotepec, ordenó aforcar al gobernante y castigó severamente a esti señoríu.[. 12]
En 1528 Francisco Téllez moteyáu "El Tuertu", y venticinco conquistadores españoles invadieron Pachuca y mataron al so xefe Ixcóatl.[. 13][38] Apoderar del cuetu El Cuixi, y ante esti acontecimientu Izcóatl, xefe de los indíxenes preparó a la so xente, pero Téllez, burlló los movimientos del enemigu y dexar pasar de llargu.[38] Entós, los españoles entraron a la población desarimada y atacaron a les muyeres y neños que quedaren nella.[38] Itzcóatl, reculó a defender el so pueblu pero'l so exércitu foi aniquiláu y la ciudá amburada.[38]
Ente los primeros españoles que llegaron a Pachuca tuvieron Francisco Téllez y Gonzalo Rodríguez, quien construyeron les primeres cases, pa 1529-1530, la población taba yá trazada, pos se cuntaba con cais, cárcel y plaza.[39] Los primeres xacimientos de plata nel territoriu empezaron a esplotase a partir de 1534 en El Cardonal.[. 14] El virreinatu de Nueva España foi creáu oficialmente'l 8 de marzu de 1535.
A pesar de les meyores de la colonización n'otres partes de la Nueva España, na Sierra Gorda habitáu polos jonaces, pame y ximpeces, esta rexón siguía ensin control.[. 15] Dempués de delles batalles llogra'l control de la zona constrúyense distintes misiones dalgunes per parte del Colexu de Franciscanos de Pachuca.[. 15] En 1677 sublévense los indios d'Ixmiquilpan, y asesinen al Gobernador del llugar porque los obligaba a trabayar nes mines de Pachuca.[. 16] En 1700 rexístrase un fuerte hinchente na Mina del Jacal nel Distritu mineru de Pachuca.[. 17]
Nel SIEGLU|XVIII||s|1}}, Pedro Romero de Terreros fixo resurdir el mineral de Mineral del Monte, al atopar nueves y riques vetes que dieron a Pachuca una puxanza estraordinaria.[13] En 1766 Pedro Romero de Terreros pretendió suprimir el partíu y los jornales y aumentar al doble les cargues de trabayu.[44] El 28 de xunetu los mineros de la veta Vizcaina presentaron, ante los oficiales reales de la Real Caxa de Pachuca, un pliegu petitoriu que la so primer y mayor demanda yera la restitución íntegra d'estos pagos.[45][46]
El 15 d'agostu de 1766 se llanzaron a la fuelga, nel que dempués de lliberar a los presos en Pachuca, onde dan muerte al alcalde mayor de Pachuca, José Ramón de Coca; en cuantes que Romero de Terreros salva la so vida al llograr fuxir a les sos faciendes de Huasca de Ocampo.[47][48] Los barreteros aseláronse cuando'l sacerdote José Rodríguez Díaz, ordenó que saliera'l Santísimu” en pelegrinación poles mines, p'apangar la balasma.[13]
El 24 de mayu de 1812, José Francisco Osorno empecipia l'ataque de Tulancingo, qu'aguanta mientres seis díes hasta la llega de Domingo Claverino causando la fuxida de los insurxentes.[. 22] Finalmente, en Huejutla sublévense diversos grupos indíxenes comandados por Rafael Vizuet y Pedro Franco.[. 23] Na sierra surdieron los llamaos "Molangueros", grupos de rebeldes qu'operaben dende Molango hasta Huejutla, que la so principal aición foi la de confundise ente los vendedores de mercaos con cuenta d'arrobinar les idees de la independencia.[54]
El 25 de febreru de 1814 vuelve dase un enfrentamientu en Tulancingo.[. 24] El 27 de payares de 1814 les fuercies de Osorno ataquen la plaza d'Apan, pero nun consiguen vencer la resistencia realista, polo que se retiren pa tornar nuevamente'l 4 d'avientu, con igual resultáu.[. 25] Pa finales de 1816 y principios de 1817 el territoriu del estáu d'Hidalgo taba práuticamente en manes de los realistes.[. 26]
Mientres la Guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu en mayu de 1847 fueron treslladaos 200 prisioneros estadounidenes
a Huejutla.[. 29] El 10 de xunu les fuercies estauxunidenses avancen sobre Huejutla pa llibertar a los prisioneros, el Comandante Militar, Xeneral Francisco Garay sale al so alcuentru con tropes de Huejutla, Molango
y Zacualtipán ganándolos.[. 30] El 29 d'avientu de 1847, fai la so entrada en Pachuca el segundu reximientu de voluntarios de Kentucky con cerca de 600 homes, comandado pol coronel William T. Withers, quien establez el so cuartel nel Conventu de San Francisco, ensin atopar dalgún tipu d'oposición.[57]Celedonio Dómeco de Jarauta, que al empecipiase la invasión por Veracruz, llevantó una pequeña guerrilla, tomó participación na defensa de la Ciudá de Méxicu y dempués retiróse a Tulancingo, Joseph Lane ye ordenáu a dir tres l'el 17 de febreru de 1848, quien el 19 del mesmu mes retirárase a Zacualtipán. El 25 de febreru lleguen les tropes y tomaron la población dempués d'una heroica defensa.[. 30]
La Revolución d'Ayutla foi un movimientu insurxente nel añu de 1854. En 1856 los primeros díes de febreru, pronunciar en Tulancingo Manuel Andrade, y polos mesmos díes Ignacio Solís pronunciar en Pachuca, dempués d'escribir tres díes antes una carta a Ignacio Comonfort en que-y protestaba'l so adhesión.[. 31] El 20 d'ochobre de 1856 el Coronel José Ignacio Gutiérrez entra a Pachuca al mandu de 200 homes, retiróse dempués d'apurrise dellos recursos.[. 31] En 1857 José Ignacio Gutiérrez unviáu pol Xeneral Tomás Mejía pa operar no que güei ye l'estáu d'Hidalgo, y apodérase por sorpresa de Tulancingo y dempués de Pachuca.[. 32]
Les tropes de la Lexón belga llegaron a Tula de Allende el 24 de setiembre de 1866.[64][65] Equí'l Coronel Alfred Baron Van der Smissen, recibió información de que'l xeneral republicanu Joaquín Martínez apoderárase d'Ixmiquilpan, el comandante belga decide dirixise a la población esa mesma nueche, la so idea yera atacar a l'amanecida y tomar al enemigu por sorpresa.[64][65] La Batalla de Ixmiquilpan asocede'l 25 de setiembre de 1865 ente 350 soldaos de la lexón belga y fuercies juaristas, terminando la batalla cola victoria d'estos postreros.[64][65] De vuelta en Tula, Smissen recibe la orde de partir a Tulancingo llegando'l 13 de payares de 1866, en Tulancingo el 19 d'avientu de 1866 recibieron les noticies de que'l 6 d'avientu un decretu imperial esllee les tropes estranxeres nel serviciu de Maximiliano.[64][65]
Ereición del estáu d'Hidalgo
Decretu d'ereición del estáu d'Hidalgo.Primer mapa del estáu d'Hidalgo realizáu por Ramón Almaraz por encargu de Juan C. Doria.
La Revolución de Tuxtepec foi un movimientu armáu en Méxicu basáu nel Plan de Tuxtepec, que s'empecipió cuando'l presidente constitucional Sebastián Lerdo de Tejada anunció'l so postulación a la reelección, en xineru de 1876 el xeneral Porfirio Díaz alzar n'armes. El 16 de xunu de 1876 Pachuca ye atacada por tropes porfiristas al mandu de los coroneles Sóstenes Vega, Tito Flores, Rafael Rubio y Juan Fuentes; la defensa foi fecha pol xefe políticu y pol gobernador, viéndose obligaos aquellos a retirase;[. 35] y el 23 de xunu lleguen a Pachuca abondes tropes federales a les órdenes del Xeneral Alonso.[. 35]
Denominar Porfiriato al periodu mientres el cual gobernó'l país el xeneral Porfirio Díaz dende 1876 hasta mayu de 1911. Foi un periodu d'estabilidá y enforma progresu económicu nel país, pero tamién con severes desigualdaes sociales. Nel estáu d'Hidalgo'l gobiernu tuvo remanáu mientres la mayor parte del Porfiriato pola Familia Cravioto.[13][69]
En 1876 Rafael Cravioto foi escoyíu gobernador mientres el periodu 1877-1881; el so hermanu Simón Cravioto, ocupó'l cargu de 1881 a 1885; y siguió-y el so hermanu Francisco Cravioto de 1885 hasta 1889, cuando torna Rafael pa los periodos 1889-1893 y 1893-1897.[69] El 2 d'abril de 1894, el periodista Emilio Ordóñez sumió de la cárcel de Pachuca,[70] onde permanecía por haber sío acusáu d'asesinar xunto col so hermanu Francisco a Manuel Escamilla.[71] Unu de los rumores de la desapaición foi qu'Ordóñez fuera asesináu por órdenes del gobernador y depués incineráu.[71][70]
Rafael Cravioto foi reelixíu nuevamente pa los años 1897-1901, el so gobiernu solo dura d'abril de 1897 a payares del mesmu añu.[70] El so arrenunciu deber a habese enemistado con Porfirio Díaz, dempués de la misteriosa muerte del periodista Emilio Ordóñez, la presunta axudicación pa la Familia Cravioto de los montes del Mineral del Mozu, y la imposición de funcionarios ensin l'aprobación presidencial.[71][70] Al arrenunciar Rafael Cravioto, nómase como gobernador interín a Pedro L. Rodríguez, pa dempués gobernar de manera constitucional del 1 d'abril de 1901 al 16 de mayu de 1911, reelixéndose en dos causes (1905 y 1909).[13][69][70]
Tres el descontentu del Porfiriato surde'l Club Lliberal de Tulancingo; el Club Manuel Dobláu en Huasca; la Corporación Patriótica Lliberal en Atotonilco el Grande; la Xunta Patriótica Privada de Zacualtipán; el Club Ignacio Ramírez en Calnali; el Club Patrióticu Lliberal en Tezontepec; el Club Lliberal Ignacio Zaragoza en Zimapán y la Sociedá Lliberal Ignacio Ramírez en Tula.[70]
El 16 de xineru de 1910 fúndase'l Club Antireeleccionista Benito Juárez en Pachuca.[70] Convidáu por esti partíu políticu, Francisco I. Madero visita Pachuca el 29 de mayu de 1910.[. 38] El 13 de payares de 1910, siete díes antes del españíu de la revolución, Ramón Rosales foi sorprendíu y aprehendido na Ciudá de Méxicu confiscándole armes y dineru.[70] El so compañeru Jesús Silva Espinoza quien se comprometiera a llevantar n'armes a 25 conceyos, foi escorríu y deteníu el 29 de payares de 1910.[70]
Revolución mexicana
Francisco I. Madero llegando a Pachuca. Madero visitaría en dos causes la ciudá'l 29 de mayu de 1910 y el 28 de xunu de 1912.
Llabradores inconformes del Valle del Mezquital siguieron l'exemplu de Francisco Villa y Emiliano Zapata, dexaron los cultivos pa sumase al movimientu armáu que, nesta rexón, encabezó'l villista Roberto Martínez y Martínez.[. 43] Na Huasteca hidalguense a Francisco de P. Mariel sumáronse los hermanos Amado y Antonio Azuara y Daniel Cerecedo Estrada. Na Sierra Gorda, Nicolás Flores encabezó la llucha. En Pachuca participaron viviegamente Jesús Silva y Ramón M. Rosales.
El gobernador Pedro L. Rodríguez arrenunció y el 21 de mayu de 1911, foi nomáu como gobernador el Joaquín González, quien arrenunciaría los 21 de xunu, designándose nel so llugar a Emilio Asiain pa meses dempués nomar a Jesús Silva Espinoza.[70] El 7 de xunetu'l gobernador Silva y diversos acompañantes viaxaron en ferrocarril de Pachuca a Tula, pa recibir al so pasu na estación de Tula, a Francisco I. Madero.[. 44] El 23 de xunetu de 1912, el presidente Madero realiza una xira de trabayu nel Estáu d'Hidalgo, asitia la primer piedra pa la presa La Llibertá en Huichapan;.[78] el 28 de xunu visita Pachuca, y visita Tulancingo el 24 de xunu.[. 45]
Jesús Silva Espinoza, quien pal 4 de payares apurriría la gubernatura a Ramón Rosales, quien pal 16 d'ochobre de 1912 arrenunciu al cargu pa llanzar la so candidatura oficial, quedando como sustitutu Miguel Lara.[70] Una vegada realizaes les eleiciones pal periodu que tomaría del 1 d'abril de 1913 al 31 de marzu de 1917, trunfa Ramón M. Rosales; la inestabilidá gubernamental nun dexó que rematara'l so periodu.[70] Dempués de tomar el poder Victoriano Huerta unvió a Agustín Sanginés al estáu d'Hidalgo, y este ocupa interinamente la gubernatura en distintes ocasiones.[79]
El 4 d'agostu de 1914, Agustín Sanginés arrenuncia'l cargu de gobernador interín y sale de Pachuca; la llexislatura noma a Froylán Jiménez.[. 46] Esi mesmu día entren les tropes constitucionalistas de Nicolás Flores Rubio quien asume'l mandu col calter de gobernador y comandante militar.[. 46] El 29 de payares de 1914, lleguen a Pachuca los villistas mandaos por Medina Veytia, y los carrancistas mandaos por Flores y otros, salen de la ciudá tomando distintos aldos.[. 47]
Álvaro Obregón acampó en Irolo, Tepeapulco el 23 de xineru de 1915 mientres combatía a los zapatistas.[80] Nos primeros meses del añu de 1915 danse dos sucesos significativos, el primeru cola entrada del Xeneral Villista Roberto Martínez y Martínez, el 24 de xineru dempués de trabar combate coles fuercies del Xeneral Salazar nes cercaníes de Mineral del Monte; y el segundu, la llegada del Xeneral Martínez y Martínez, el día 9 de febreru.[13]
De 1929 a 1933 el gobernador Bartolomé Vargas Llugo empecipió la construcción de la carretera Pachuca-Huejutla;[84] y construyéronse 130 escueles cola cooperación de los llabradores en distintos puntos del territoriu hidalguense.[84] De 1933 a 1937 el gobernador Ernesto Viveros creóse la Biblioteca pública del estáu d'Hidalgo y la Policía Xudicial del Estáu d'Hidalgo.[13]
El 1 d'abril de 1975 Otoniel Miranda Andrade toma'l cargu de gobernador, escasos díes del entamu del so gobiernu, la situación nel estáu complicóse se sucintan distintes protestes na so contra y acúsase-y de represión.[85] El Senáu de Méxicu que tres presuntamente comprobar les acusaciones decretó la desapaición de poderes nel estáu, quedando destituyíu como gobernador.[86] El 29 d'abril Raúl Lozano Ramírez ye nomáu gobernador y convoca a nueves eleiciones.[87]
Adolfo Llugo Verduzco ocupó la gubernatura nos años 1987 a 1993 construyir en Pachuca el bulevar de salida a Actopan, y entamóse una campaña de letrinización y el rescate de la imaxe urbana de Huichapan.[84]Jesús Murillo Karam desempeña los cargu de gobernador de 1993 hasta 1998; mientres esi periodu creóse'l Institutu Hidalguense d'Educación Media Cimera y Cimera (IHEMSYS) y construyéronse cuatro universidaes teunolóxiques.[13]Humberto A. Llugo Gil foi designáu como gobernador interín, ocupando'l cargu d'ochobre de 1998 a marzu de 1999, al solicitar llicencia para dixebrara del so cargu Jesús Murillo Karam.[13]
Años 2000 a 2020
De 1999 a 2005 Manuel Ángel Núñez Soto, desempeña los cargu de gobernador.[13]
La Escuela Normal Rural Luis Villarreal na llocalidá d'El Mexe nel conceyu de Francisco I. Madero foi ocupada'l 5 de xineru de 2000 polos sos estudiantes en respuesta al zarru de la escuela.[88][89] El 19 de febreru, alredor de les 6:30 a.m., unos 800 policías entraron pa recuperar el plantel, onde estudiantes y habitantes de la de la llocalidá prindaron a un grupu de policías y llevar a la plaza principal de Tepatepec, onde amenaciaron con acoradalos en represalia.[88][89] Alredor de les 11:00 p.m., ordenóse lliberar a los alumnos deteníos, quien fueron unviaos n'autobuses hasta Tepatepec, onde se lliberar a los policías.[88][89]
El conceyu más estensu ye Zimapán con una superficie de 872.24 km² representando'l 4.19 % de la superficie estatal;[nota 3] y el conceyu menos estensu ye Tlahuelilpan con una superficie de 28.18 km² representando'l 0.14 % de la superficie estatal.[nota 4][97][102]
Rexones xeográfiques
Rexones xeográfiques del estáu d'Hidalgo
N'Hidalgo, de norte a sur, hai trés clares rexones: la primera ye la Llanura Costera del Golfu del Norte, y la de menor altitú; la segunda ta compuesta pola Sierra Madre Oriental, con altitú media, y la tercera ye l'Exa Neovolcánico, cola mayor altitú nel estáu.[103] Por cuenta de esto, l'estáu estremar en diez rexones xeográfiques, que nun tienen calter políticu-alministrativu, pero sí social y cultural; estes son:[103]
El Exa Neovolcánico ocupa'l 53.46 % del territoriu estatal, cubriendo la parte centro sur de la entidá.[105][. 49] Ta conformáu por dos subprovincies, la subprovincia "Llanures y Sierres de Querétaro ya Hidalgo" qu'ocupa'l 36.15 % del territoriu, y la subprovincia "Llagos y volcanes de Anáhuac" qu'ocupa'l 17.31 % del territoriu estatal.[105][. 49] Al suroeste atopa'l Valle del Mezquital conformáu polos valles de Actopan, Ixmiquilpan, y Tasquillo; y los llanos de Tula, y Alfajayucan.[103]
Al tar na llende de la Exa Neovolcánico y la Sierra Madre Oriental, confier-y carauterístiques xeolóxiques y tectóniques particulares, polo que na rexón esisten falles, provocando una actividá sísmica.[110] Nos conceyos de San Salvador, Tasquillo, Progresu de Obregón, Actopan y Ixmiquilpan diéronse esti tipu de fenómenos.[110] La rexón del centru del estáu ye de baxa sismisidad, acordies con el Sistema Estatal de Proteición Civil, sobremanera la rexón de pachuca.[111]
L'estáu d'Hidalgo atópase entendíu cuasi na so totalidá dientro de la rexón hidrolóxica Pánuco con una superficie de 94.95 % del territoriu estatal.[. 51][112] Esta rexón hidrolóxica atópase dafechu la cuenca del ríu Moctezuma.[. 51][112] Solo una pequeña estensión de la porción oriental forma parte de la rexón hidrolóxica Tuxpan-Nautla, acoveciendo la Sierra de Tenango y l'estremu este, en redoma del estáu de Puebla.[. 51][112] Les cuenques d'esta rexón hidrolóxica y la porción del territoriu estatal son: ríu Tecolutla (0.4 %), ríu Cazones (1.05 %) y ríu Tuxpan (3.6 %); con un total de tan solo'l 5.05 % del territoriu estatal.[. 51][112]
Ente les principales corrientes d'agua, destaquen los ríos Tula, Amajac y Metztitlán.[1][112] El ríu Tula tien como principales afluentes, el ríu Roses, Cuautitlán, Guadalupe y Saláu; al xunise col río San Juan toma'l nome de ríu Moctezuma, que sirve de llendes con Querétaro, enfusando darréu a San Luis Potosí pa formar el ríu Pánuco.[1][112] El ríu Metztitlán, aniciar nes llendes con Puebla colos escurrimientos del cuetu Tlachaloya.[1][112] Nel so trayeutu recibe primero'l nome de ríu Chicu de Tulancingo, depués ríu Grande de Tulancingo, dempués ríu Venados y finalmente ríu Metztitlán, que la so arribación da orixe a la llaguna de Metztitlán.[1][112]
En referencia a les agües soterrañes la CONAGUA tien delimitados ventiún acuíferos na entidá: Zimapán, Orizatlán, Atotonilco-Jaltocán, Xochitlán–Huejutla, Atlapexco-Candelaria, Cuartón, Huichapan-Tecozautla, L'Estelleru, Chapantongo-Alfajayucan, Valle del Mezquital, Ajacuba, Ixmiquilpan, Actopan-Santiago de Anaya, Metiztitlán, Huasca-Zoquital, Tepeji del Río, Valle de Tulancingo, Acaxochitlán, Tecocomulco, Apan y Amajac.[114] Tamién en parte del territoriu d'Hidalgo atopen los acuíferos, Álamu-Tuxpan perteneciente al estáu de Veracruz,[115] y el Cuautitlán-Pachuca perteneciente al estáu de Méxicu.[116] D'estos solu dos tán sobreexplotados, los acuíferos Huichapan-Tecozautla y Valle de Tulancingo; según el Cuautitlán-Pachuca ente los estaos d'Hidalgo y Méxicu.[117][118]
Nel territoriu estatal el clima tropical [A] ocupa'l 23.03 %.[. 53] En términos xenerales los sublimas tropicales son: el templáu húmedu con agües tol añu [Af] col 0.20 %; el templáu subhúmedo con agües pel branu [A(w)] col 0.84 %; el semicálido húmedu con agües tol añu [ACf] col 13.31 %; el semicálido húmedu con abondoses agües pel branu [ACm] col 2.92 %; y el semicálido subhúmedo con agües pel branu [ACw] col 5.76 %.[. 53] Estos atópense principalmente na Huasteca Hidalguense.[113]
El clima secu [B] ocupa'l 38.57 % del territoriu estatal.[. 53] En términos xenerales los subclimas secos son: el semiseco bien templáu y templáu [BS1(h')] col 0.17 %; el semiseco semicálido [BS1h] col 4.92 %; el semiseco templáu [BS1k] col 29.65 %; y el secu semicálido [BSh] col 3.83 %.[. 53] Atopaos principalmente nel Valle del Mezquital.[113]
El clima templáu [C] ocupa'l 38.40 % del territoriu estatal.[. 53] En términos xenerales los subclimas templaos son: el templáu húmedu con agües tol añu [C(f)] col 3.35 %; el templáu húmedu con abondoses agües pel branu [C(m)] col 2.70 %; el templáu subhúmedo con agües pel branu [C(w)] col 31.42 %; y el semifrío subhúmedo con agües pel branu [C(Y)(w)] col 0.93 %.[. 53] Atopaos principalmente nes árees de la Sierra Madre Oriental y Exa Neovolcánico que s'alluguen n'Hidalgo.[113]
L'estáu de Hidalgo cuenta con una temperatura medio añal ye de 16 °C.[122] La temperatura mínimo del mes más fríu, xineru, ye alredor de 4 °C y la máxima presentar n'abril y mayu qu'en permediu ye de 27 °C.[122] N'Hidalgo'l climes templáu, rexistró temperatures d'hasta 44 °C mientres abril y mayu;[1] y na zona del monte, con una temperatura de -5 °C mientres el día y hasta -15 °Cdurante la nueche, mientres los meses d'avientu y xineru..[1]
Les agües presentar en branu, nos meses de xunu a setiembre, la precipitación media del estáu ye de 800 mm añales.[122] Al nordeste de la entidá, na rexón de la Huasteca hidalguense y la Sierra de Tenango, les agües presentar mientres tol añu.[123] Tien rexones con agua de 2800 mm al añu, qu'oldeen cola resequedad de delles zones, onde se rexistren escasos 250 mm.[1]
L'Estáu d'Hidalgo esta zonificado en cinco Unidaes de Manexu Forestal (UMAFOR): UMAFOR 1301. Sierra y Huasteca, UMAFOR 1302. Zacualtipán-Molango, UMAFOR 1303. Pachuca-Tulancingo, UMAFOR 1304. Valle del Mezquital, y UMAFOR 1305. Jacala-Tlahuiltepa.[135] La flora esistente ye de mediu millón d'hectárees de carbaes de tipu desértico, pinos y encines de la sierra. Tamién tien vexetación de selva con 50 hectárees con árboles cimeros a los 25 m d'altor.[1]
L'estáu d'Hidalgo cunta con cuarenta y ocho árees naturales protexíes de competencia federal, estatal y/o municipal; les cualos cubren 144 297.27 hectárees, ye dicir el 6.9 % de la estensión territorial.[135]
Les árees naturales protexíes de competencia federal cubren 131 522.57 hectárees y representen el 21.42 % de la superficie estatal prioritaria de caltenimientu.[135] D'esta superficie protexida, el 19.76 % correspuende a trés Parques nacionales; el 73.02 % correspuende a una Reserva de la Biosfera; y el restu 7.23 % correspuende a una área de proteición de recursos naturales que se comparte col estáu de Puebla.[138]
Pela so parte, cuntar con seis parques estatales con 3085.17 hectárees; y trenta y siete árees municipales con 9689.53 hectárees.[135] Amás de cuarenta y cuatro árees protexíes de competencia municipal.
Ríu Tula unu de los más contaminaos de la entidá, una y bones la carga contaminante ta compuesta por material orgánico, metales, bacteries y deterxentes.[141]
La contaminación de l'agua ye bien alta por cuenta de les zones densamente poblaes y altamente industrializaes poles que pasen los ríos.[113] La cuenca del ríu Tula ye la más afeutada por ser receptora de les agües residuales provenientes de la Zona Metropolitana del Valle de Méxicu, de les cualos cuasi'l 60 % ye agua residual cruda y el 40 % restante ye d'agua pluvial.[113] Los principales ríos que s'atopen contaminaos son: Tula, Tepeji, Saláu, El Saltu y Alfajayucan.[113]
Les plagues forestales representen un problema fitosanitariu que se concentra básicamente nos montes templaos de pinu y oyamel, principalmente pola falta de manexu d'estes árees forestales.[142] Tiense la presencia d'escorteyador de coníferes afectando montes de pinu piñonero na rexón del Valle del Mezquital.[113] Envalórase que solo'l 9.46 % de la superficie total de vocación forestal ta baxu manexu téunicu de dalgún tipu.[113]
La esplotación de los fundos mineros de Pachuca de Soto y Mineral del Monte xeneró mientres 500 años más d'ochenta millones de tonelaes de folles conocíes como jales la presencia de metales pesaos reflexen la posible infiltración escontra los mantos acuíferos aniciando la so contaminación y xeneren en delles zones l'arrastre de partícules per mediu del vientu.[143]
Les emisiones del estáu d'Hidalgo son, onde la contribución porcentual ye de fontes móviles col 55 %, siguíu de les fontes d'área col 20 % de les emisiones, les fontes fixes con un 17 % y les fontes naturales (emisiones biogénicas) col 8 %.[135] El sector industrial ye la fonte principal xeneradora de dióxidu d'azufre (SO2), contribuyendo col 99 % de les emisiones.[135] El sector tresporte contribúi col 90 % de les emisiones del monóxidu de carbonu.[135] Tocantes a óxidos de nitróxenu son emitíos principalmente pol sector tresporte col 49 % siguíu del sector industrial col 42 %.[135]
D'alcuerdu al Inventariu Estatal d'Emisiones les emisiones totales de Gas d'efeutu ivernaderu (GEI) del estáu d'Hidalgo calcular por aciu la metodoloxía del ICCP 1996, resultando un total d'emisiones de 32 783.38 Gg de CO2eq y una captura de 1134.20 Gg de CO2, polo cual envalórase una emisión neta de 31 373.05 Gg CO2eq.[. 54] El CO2 emitíu pola quema de combustibles na categoría enerxía ye la emisión más sobresaliente de tolos GEI.[. 55] La fonte de mayor emisión ye la termoeléctrica de Tula. La categoría enerxía tamién ye responsable de la mayor emisión de SO2, debíu principalmente a la quema de combustóleo de munches industries.[. 55] La categoría procesos industriales ocupa'l segundu llugar.[. 55] En parte poles altes emisiones de COVDM y amás pol CO2, debida principalmente a la fabricación de cementu, cal y mineral de manganesu.[. 55] La categoría refugayes ocupa'l tercer llugar, debíu especialmente a la emisión de metanu.[. 55]
El poder xudicial integrar polos siguientes órganos a) Xurisdiccionales: el Tribunal Cimeru de Xusticia y Xulgaos del Fueru Común; el Tribunal de Xusticia Alministrativa; el Tribunal Llaboral; y los funcionarios y auxiliares de la impartición de xusticia. b) Alministrativu: Un Conseyu de la Judicatura. c) Non Xurisdiccional: El Centru Estatal de Xusticia Alternativa, con autonomía téunica y venceyáu alministrativamente al Conseyu de la Judicatura.[149]
El Tribunal Cimeru de Xusticia va integrase cuandoquier por catorce Maxistraos o Maxistraes, aprobaos pol Congresu del estáu d'Hidalgo.[149] El Tribunal de Xusticia Alministrativa del Estáu d'Hidalgo, ye un órganu de control de llegalidá, con plena autonomía pa dictar los sos resoluciones ya imperiu pa faeles cumplir.[149] Los xulgaos de primera Instancia del Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu d'Hidalgo son sesenta y nueve: catorce en materia penal, ocho mistos, dos en materia mercantil, trés en materia familiar, cuatro en materia civil, quince xulgaos civiles y familiares, unu especializáu en xusticia p'adolescentes, cinco xulgaos d'execución y diecisiete xulgaos penales acusatorios.[150]
Amás d'un Centru Estatal de Xusticia Alternativa creáu'l 23 d'abril de 2007, nesti llevar a cabo proceso de mediación y conciliación, onde un terceru neutral ya imparcial, sirve de ponte de comunicación ente los comenenciudos.[150][151] Cuenta con cinco rexonales allugaos nos distritos xudiciales de Tulancingo de Bravo, Tula de AllendeHuejutla de Reyes, Tenango de Doria y Ixmiquilpan.[150][151]
División político-alministrativa
Conceyos
División municipal
Mapa del estáu d'Hidalgo estremáu nos ochenta y cuatro conceyos.
La historia de la división territorial, aniciar nel periodu de dominación española, el que de la mesma atopa'l so antecedente nes concentraciones poblacionales del Méxicu prehispánicu.[152] Con cuenta de premiar a los españoles que participaron na conquista, establecióse un sistema de repartu de beneficios que se llamó encomienda. La encomienda foi oxetu de crítiques, lo mesmo que de socesives normes que reglamentaban y llindaben la so esistencia. Entró en decadencia a partir de les Lleis Nueves de 1542, anque subsistió por dalgún tiempu en delles rexones.
Esta división nun constituyó la base de l'alministración rexonal.[153] Aprovéchose la estructura de los pueblos indíxenes, asina en cada pueblu o señoríu foise afaciendo un "Cabildru d'Indios", el cacique indiu convertir nun gobernador y créose la figura d'un xuez o alcalde indíxena.[. 56] Les bases d'esta organización fueron les "cabeces" y los "suxetos". La "Cabeza" yera'l llugar de residencia del gobernador indíxena y el so cabildru, y el "Suxetu" a les poblaciones que taben alloñaes pero taben amestaes a ella.[. 56] Ente los pueblu d'indios atópense Zimapán, Actopan, Huichapan, Tula, Tulancingo, Pachuca, y Zempoala.
La falta d'infraestructura p'agospiar a les autoridaes d'esa llocalidá, obligó a camudar la sede a Pachuca.[14] La estructura de los Distritos Militares, operó hasta'l 3 de marzu de 1865, fecha na que l'emperador Maximiliano d'Habsburgu decretó una nueva organización territorial, estableciéronse cincuenta departamento, dos d'ellos, entendieron l'estáu d'Hidalgo, los de Tula y Tulancingo.[14]
Na historia del tao dos conceyos fueron suprimíos. El 8 d'agostu de 1865 conséñase Achiotepec como conceyu, suprimíu'l 4 de mayu de 1902 integrándose a Tulancingo de Bravo.[16] El 13 de mayu de 1924 álzase'l conceyu de Santa María Nativitas, suprimíu'l 9 de marzu de 1925 integrándose a Tenango de Doria.[16]
Dempués d'estes eleiciones la resultancia del conceyu d'Omitlán de Juárez foi anuláu, por cuenta de que utilizárense símbolos relixosos na campaña, lo que ta prohibíu na llei.[157] Tres les eleiciones estraordinaries realizaes el 4 d'avientu de 2016, el ganador del Conceyu foi'l PRI.[158]
Distritos y Rexones alministratives
A nivel estatal atópase estremáu en distintes Rexones alministratives.[159] La rexonalización vixente foi publicada'l 25 d'avientu de 2017 nel Periódicu Oficial del Estáu d'Hidalgo.[159] La rexonalización esta definida pola agrupación de los conceyos en trés niveles: I. Nivel Macrorrexonal; II. Nivel Operativu; y III. Nivel Microrrexonal.[159]
L'estáu d'Hidalgo estremar en diecisiete distritos xudiciales: Distritu 1 Actopan, Distritu 2 Apan, Distritu 3 Atotonilco el Grande, Distritu 4 Huejutla de Reyes, Distritu 5 Huichapan, Distritu 6 Ixmiquilpan, Distritu 7 Jacala de Ledezma, Distritu 8 Metztitlán, Distritu 9 Molango de Escamilla, Distritu 10 Mixquiahula de Juárez, Distritu 11 Pachuca de Soto, Distritu 12 Tenango de Doria, Distritu 13 Tizayuca, Distritu 14 Tula de Allende, Distritu 15 Tulancingo de Bravo, Distritu 16 Zacualtipán, y el Distritu 17 Zimapán.[165][149]
Col propósitu del fayadizu funcionamientu de los órganos xurisdicciones, namái pa efeutos alministrativos los distritos xudiciales integren cinco circuitos xudiciales: Primer circuitu Pachuca de Soto, Segundu circuitu Tulancingo de Bravo, Tercer circuitu Tula de Allende, Cuartu circuitu Ixmiquilpan, y el Quintu circuitu Huejutla de Reyes.[149]
Distritos (Locales, Federales, Xudiciales) y Rexones alministratives del estáu d'Hidalgo.
Distritos eleutorales federales del estáu d'Hidalgo.
Distritos eleutorales locales del estáu d'Hidalgo.
Les primeres eleiciones efeutuaes nel estáu d'Hidalgo realizaron el 2 de mayu de 1869, resultando trunfador para gobernadorAntonio Tagle.[14] El Institutu Estatal Eleutoral d'Hidalgo, ye l'organismu encargáu de realizar y entamar los procesos eleutorales estatales, foi creáu'l 15 de payares de 1995.[166] Ye un organismu públicu ciudadanu, de calter permanente ya independiente nes sos decisiones y autónomu nel so funcionamientu.[166]
Nes eleiciones estatales de 2016 instaláronse 3649 caxellos pa un total de 1702 seiciones eleutorales allugaes nos siete distritos eleutorales federales.[167] Nel distritu Huejutla fueron 266 seiciones; en Ixmiquilpan cuntáronse 365, pa la rexón de Actopan 31, en Tulancingo consideráronse 196, pa Tula de Allende 213, ente qu'en Pachuca 205 y Tepeapulco 229.[168] Según 170 caxellos estraordinarios en 80 seiciones de 38 conceyos.[168] Y participaron 25543 ciudadanos como funcionarios de caxellu.[167]
L'estáu d'Hidalgo tien una hermanancia cola provincia de Henan, na República Popular China; robláu en Zhengzhou, el 26 de setiembre de 2006; con una vixencia de 5 años (Alcuerdu).[170] El 18 de xunu de 2012 en Pachuca, funcionarios de gobiernu recibieron, a una delegación china encabezada pol vicegobernador de la provincia de Henan, Xu Jichao, y llevóse la firma de renovación del Alcuerdu d'Hermanancia ente Hidalgo y Henan.[171]
Acordies cola Encuesta Intercensal INEGI 2015, l'estáu d'Hidalgo, presenta una población total de 2 858 359; lo que representa 2.4 % de la población de Méxicu.[4][. 57] D'esos habitantes, 1 489 334 son muyeres, y 1 369 025 son homes;[4] La distribución de población ye: 52 % urbana y 48 % rural,[174] tien una densidá de población de 137.3 persones per km².[175][. 57]
La población menor de 15 años representa 28.2 % del total;[. 59] ente que la que s'atopa n'edá llaboral 15 a 64 años, constitúi 64.2 %, y la población n'edá avanzada representa 7.6 %.[. 59] De cada 100 persones de 12 años y más d'edá: 35 tán casaes, 33 solteres, 22 n'unión llibre, y 10 separaes, divorciaes y/o vilbes.[109] De cada 100 llares: 89 son families, 10 por una sola persona y 1 por persones ensin nengún parentescu.[109]
Nel añu 2015, la tasa de natalidá pal estáu d'Hidalgo ye de 19.28 nacíos vivos por cada 1000 habitantes.[172] La tasa global de fecundidá nel estáu d'Hidalgo ye de 2.27 por númberu de nacencies nacíes vivos por cada 1000 muyeres.[172] N'Hidalgo la tasa bruta de mortalidá foi de 6.08 por númberu de fallecimientos por cada 1000 persones;[173] y la mortalidá infantil ye l'indicador demográficu que señala'l númberu de fallecimientos de neños nuna población de cada 1000 nacencies vives rexistraos, mientres el primer añu de la so vida n'Hidalgo mientres 2015 foi de 13.04.[173]
Tocantes a la evolución demográfica cuando s'alzó l'estáu d'Hidalgo rexistróse un total de 404 207 habitantes para dichu añu;[176] nel Primer Censu de Población en 1895 contabilizáronse 558 769 hidalguenses;[176] doblándose pal añu de 1970 cuando s'algamar la cifra de 1 193 845 moradores y pal 2010 volvió doblase'l númberu de residentes a 2 665 018 persones.[176]
Gráfica d'evolución demográfica d'Estáu d'Hidalgo ente 1869 y 2015
El términu llocalidá nel ámbitu xeográficu de Méxicu, fai referencia al menor de los trés niveles de división subnacional reconocíes pola entidá gubernamental encargada pola llei de la definición del marcu geoestadístico nacional, l'Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI). La llocalidá, d'alcuerdu a los costume o a les lleis de cada estáu, puede tener títulos como ciudá, villa, pueblu, ranchería, congregación o inclusive ejido; la so población y condiciones polítiques o económiques pueden ser descomanadamente variables, ya inclusive puede atopase dafechu despoblada.
D'alcuerdu a la Llei orgánica municipal del estáu d'Hidalgo considérase ciudá, más de 25 000 habitantes; pueblu, más de 10 000 habitantes; villa, les que tengan más de 5000 habitantes; comunidá o congregación, más de 500 habitantes y ranchería, les que tengan menos de 500 habitantes.[177] Al añu 2015 l'estáu d'Hidalgo cunta con 5361 llocalidaes urbanes y rurales.[109]
El conceyu más pobláu ye'l conceyu de Pachuca de Soto con 277 375 habitantes lo que representa'l 9.70 % de la población estatal, ente que el conceyu de Eloxochitlán ye'l menos pobláu con 2667 habitantes el 0.09 % de la población estatal.[173]
Pal estáu d'Hidalgo concéntrense trés zones metropolitanes, con base nos criterios establecíos pol Grupu Téunicu pa delimitar les zones metropolitanes del país, siendo la ZM de Pachuca, ZM Tulancingo y la ZM de Tula. El conceyu de Tizayuca considérase dientro de los conceyos metropolitanos de la Zona Metropolitana del Valle de Méxicu.[179]
Nel estáu d'Hidalgo esiste una población que se considera indíxena de 1 035 059 persones; de les cualos 497 884 son homes y 537 175 muyeres.[. 60] Nel estáu d'Hidalgo de cada 100 habitantes, 36 considérense indíxenes.[. 61] Los grupos más significativos son el pueblu nahua y l'otomí; tamién s'atopen en menor midida'l grupu tepehua.[180]
Los falantes del idioma náhuatl concéntrense principalmente en dierais conceyos d'estos, catorce formen un conglomeráu al nororiente del estáu nes rexones Huasteca y na Sierra Alta.[. 66] Los conceyos d'Huejutla de Reyes y San Felipe Orizatlán, que destaquen pol so númberu de falantes.[. 66]
L'idioma otomí tien mayor diversidá y puede arrexuntase nes subrexones de les sierres Alto y Gordo y nel Valle del Mezquital, onde se forma un bloque de doce conceyos, anque tamién s'atopa na Sierra de Tenango (zona otomí-tepehua).[. 66] Siendo Ixmiquilpan ye'l conceyu cola mayor cantidá de falantes d'esta llingua.[. 66] Los hidalguenses que falen el idioma tepehua concéntrense principalmente nel conceyu d'Huehuetla, que s'alcuentra na zona otomí-tepehua, nel estremu oriente d'Hidalgo.[. 66]
Los resultaos de la Encuesta Intercensal INEGI 2015 dexen envalorar en 757 300 viviendes particulares habitaes de la entidá.[. 67] N'Hidalgo, el númberu d'ocupantes per cada vivienda particular habitada ye de 3.8 en permediu.[. 67] Los conceyos col mayor númberu de viviendes particulares habitaes son: Pachuca de Soto (78 571), Mineral de la Reforma (43 539), Tulancingo de Bravo (41 997) y Tizayuca (32 358), que concentren 196 465, que representen 25.9 % del total de les viviendes de la entidá.[. 68]
N'Hidalgo 66.9 % de les viviendes tien pisu de cementu o firme y 29.5 % pisu de madera, mosaicu o otru recubrimientu; lo qu'en xunto representa 96.4 puntos porcentuales.[. 69] La disponibilidad del serviciu d'enerxía llétrica nes viviendes particulares habitaes ye de 98.5 %.[. 70] N'Hidalgo 95.3 % de les viviendes particulares habitaes disponen d'agua entubada[. 71] y 90.9 % de les viviendes particulares habitaes disponen de drenaxe.[. 72]
En 91 de cada 100 viviendes d'Hidalgo cuntar con televisión; en 77.3 % tienen nevera, en 73.9 % teléfonu móvil, en 72.2 % la radio y en 53.3 % llavadora.[. 73] En solu 40 de cada 100 tiense automóvil y en 23.7 % llinia telefónica fixa.[. 73] En 40.1 % disponer de serviciu de televisión de paga y en 31.4 % de fornu de microondes.[. 73] A lo último, los porcentaxes de viviendes con ordenador, televisión de pantalla plana y internet son 22.9 %, 40.2 % y 19.2 %, respeutivamente.[. 73]
Probeza y marxinación social
Huehuetla unu de los conceyos con mayor marxinación social.
Acordies con el Conseyu Nacional d'Evaluación de la Política de Desarrollu Social en 2014, el 54.3 % del total de la población atopar en probeza, de los cualos el 42.0 % presentaben probeza moderada y el 12.3 % taben en probeza estrema.[188] Acordies coles midíes en 2008 el 55.0 % de la población atopar en probeza pa 2010 menguo a 54.8 %, pa 2012 menguo a 52.8 % y pa 2014 el porcentaxe volvió aumentar a 54.3 %.[188][189]
El 19.1 % de la población atopar n'arrezago educativu; el 17.3 % ye carente d'accesu al servicios de salú; 68.9 % fálta-y accesu a la seguridá social;[190] 9.2 % tien falta d'accesu a la vivienda; el 27.0 % escarez de servicios básicos na so vivienda y el 31.7 % presenta falta per accesu a l'alimentación.[190]
El xudaísmu llegó a Pachuca nel SIEGLU|XVI||s|1}}, por aciu los criptojudíos, Manuel de Lucena y Beatriz Enríquez, d'orixe portugués; quien fundan una venta o mesón pela rodiada de la ciudá.[195] D'alcuerdu al Museum of The Jewish People Online sitiu de Beit Hatfutsot, ente los años 1920 créase la primer congregación xudía de la ciudá.[196] El 14 de xunu de 2011 diose rexistru de l'agrupación relixosa denominada Comunidá Israelita Mexicana El Neguev, pa constituyise n'asociación relixosa.[197]
A partir de la segunda década del SIEGLU|XIX||s|1}}, pola presencia de numberosos direutivos y téunicos mineros d'orixe córnicu ya inglés, llegaron a Pachuca diverses cañes del Protestantismu, ente elles el Luteranismu, Calvinismu, Anglicanismu y Metodista.[198] En 1840 establecieron la primer congregación protestante de fala inglesa,[199][200] y en 1850 llegó a Pachuca el primer pastor protestante, el reverendu Henry Davis, quien ofició los cultos n'inglés na Finca San Llunes.[201]
La Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes llega al estáu d'Hidalgo cuando en 1880, en Nopala de Villagrán, Desideria Quintanar de Yáñez, convertir en personar númberu 22 (primer muyer) en convertise al mormonismu, foi bautizada col so fíu José María y la so fía Carmen, asina mesmu, la esposa de José María.[202][203] El 5 de xunetu de 1881 na llocalidá de San Marcos nel conceyu de Tula de Allende foi bautizáu Jesús Sánchez con otres persones.[204] Jesús Sánchez introdució a la familia Monroy al mormonismu, esta familia crearía una caña d'esta relixón nesta llocalidá alredor de 1913.[204] Mientres la Revolución mexicana el 17 de xunetu de 1915, Rafael Monroy presidente de la pequeña caña de San Marcos, y Vicente Morales el so primer conseyeru, fueron prindaos por un grupu de revolucionavos y executaos.[205]
Los mestróns y xamanes inda predominen dientro de la concepción de los habitantes, sobremanera, nes comunidaes más alloñaes, enclavaes metanes la sierra. Les creencies populares refieren a que curen agüeyamientos, del aire, tosferina, rabia, dolores causaos pol trabayu, del espantu, infeiciones cutanees, etc.[137] La Santa Muerte venerar nel estáu d'Hidalgo dende 1965,[206] nel estáu esti cultu desenvuélvese principalmente nes llocalidaes de Pachuca y Tepatepec.[207]
Nel estáu xeneráronse nos casos más estremos, conflictos ente relixones.[208] Los problemes inclúin: la imposición de multes y castigos, la negación o suspensión de servicios públicos (agua potable, drenaxe, educación, programes de gobiernu), la confiscación de bienes y l'amenaza d'espulsión de la comunidá; toes elles como sanciones por negase a cumplir colos usos y costumes comuñales venceyaos a aspeutos relixosos.[209] Los principales conceyos onde se da esti tipu d'aspeutos son: Huejutla, Huazalingo, San Felipe Orizatlán, Huautla, Tlanchinol y Ixmiquilpan.[208][209]
Los edificios conventuales y les pequeñes capiyes d'enllaz llevantaes por dambes órdenes relixoses, alcontrar nuna amplia porción del territoriu hidalguense, yá seya la Sierra Alta, el Valle del Mezquital, la Huasteca y los llanos de Apan.[210] Esisten notables diferencies ente los llevantaos por agustinos y franciscanos.[210] Los primeres son más ricos y ellaboraos, tantu nos sos programes arquiteutónicos como nos complexos conxuntos de pintura mural, los establecimientos franciscanos, pela so parte, son más modestos.[210]
Na construcción d'acueductos, destaca l'acueductu y la caxa d'agua de Tepeapulco; los acueductos d'Actopan y Epazoyucan, que dieron serviciu a los conventos agustinos de tales llocalidaes;[215] tamién destaquen les pontes que salven ríos y regueros como'l llamáu La Otra Banda, na entrada al barriu del Progresu, en Ixmiquilpan.[215]
Les faciendes edificar mientres los sieglosxvi y xx; dalgunes fueron cintruidas pa beneficiar los metales que s'estrayíen de les mines, y otres pa la producción ganadera y del pulque. Munches d'elles pertenecieron a families aristocrátiques de la sociedá virreinal o porfiriana.[210] Esisten venticinco faciendes ente los conceyos d'Apan y Almoloya estes son: Chimalpa, Alcantarielles, Acopinalco, Fornu, Meruxa, la presa Tetlapayac, Tezoyo, Espejel, Ocotepec, Zotoluca, Aviles, Buena Vista, Cocinillas, La vente, San Isidro, Huehuechocan, Coatlaco, Ánimes, Santa Bárbara, Ixtilmaco, El Rincón, Tepepatlaxco.[216]
Del periodu prehispánicu sobresal les distintes representaciones ellaboraes de los dioses, según la cerámica d'esti periodu. En Yahualica foi atopáu'l "Falu de Yahualica" una escultura que ye acomuñada col cultu del Phallus, mide 156 centímetros d'altu por 30 centímetros d'anchu.[222][223]
Tamién s'atopen los Atlantes de Tula, estremaes en cuatro segmento, les escultures miden en permediu 4.60 m d'altor.[224] Créese que son representaciones de guerreros Tolteques, afatiaos con un tocáu de plumes, un pectoral de caparina (o “átlatl”, d'ende que se-yos nome “atlantes”), dardos, un cuchiellu de pedernal y una arma curva.[224] El Chac Mool ye otra escultura tolteca de gran importancia.[225]
Mientres el SIEGLU|XX||s|1}} destaquen los trés obres realizaes por Roberto Cueva del Río. El primeru atopar en Ixmiquilpan, realizáu nel edificiu del Patrimoniu Indíxena del Valle del Mezquital en 1955.[246] El segundu atopar en Pachuca de Soto allugada nel Centru de les Artes d'Hidalgo realizada en 1957.[247] El terceru atopar en Ciudá Sahagún allugáu na escuela primaria Frai Bernardino de Sahagún, realizáu en 1958.[248] En Pachuca de Soto atópense los murales realizaos por José Hernández Delgadillo nos años 1980, denominaos "Contradicciones y llucha n'Hidalgo" y "Pola democracia, el trabayu y la soberanía nacional".[249][250][251] En Tula de Allende atópase'l mural "Tula Eterna" allugáu n'en el céntricu teatru al campu, realizáu por Juan Pablo Patiño Cornejo realizáu ente 1994 y 1997.[252]
Nel SIEGLU|XXI||s|1}} el 13 de marzu de 2005 inaugurar na plaza central del Parque David Ben Gurión, una llosa pictórica diseñada por Byron Gálvez titulada "Homenaxe a la Muyer del Mundu".[253] Que les sos dimensiones son de 80 m d'anchu por 400 m de llargu, ta estremáu en dieciséis módulos que contienen dos mil ochenta figures ellaboraes con aproximao siete millones de mosaicos de dolce distintos tamaños y cuarenta y cinco distintos toos de color.[254] El 31 d'agostu de 2015 foi inauguráu na Colonia Palmitas, el Macromural de Pachuca.[255] Una de les idees yera afigurar el nomatu de Pachuca "La Bella Airosa", y sí, de lloñe los colores vense como foles d'aire.[256]
Ente la lliteratura destaquen los códices realizaos nel Méxicu prehispánicu y mientres la Nueva España. Na primer seición del Códiz de Huichapan, ye un manuscritu históricu qu'emplega'l sistema d'escriturapictórica, xunto con testos alfabéticos n'otomí, según delles gloses aisllaes en náhuatl.[257] Foi ellaboráu escontra 1632, la parte alfabética, foi escrita por Juan de San Francisco, otomí noble del pueblu de Huichapan, y fala de la historia d'esti pueblu otomí dende 1539 hasta 1632; la parte pictórica d'esti documentu, narra la historia d'esti señoríu dende l'añu 1403 hasta 1528.[257]
El Llenzu “A” o mapa del “Fundo del pueblu de Acaxochitlán”, ye una especie de croquis catastral, copia d'un planu de 1639 fecha sobre tela industrial d'algodón probablemente nel primer cuartu del SIEGLU|XIX||s|1}}.[258] El Llenzu “B” de Acaxochitlán, agora perdíu tenía como soporte una tela d'algodón, de 1.57 m d'anchu y 1.90 m d'altu, formada por dos llenzos cosíos unu enriba del otru.[258]
La música rexonal ta representada pol llamáu huapango, xéneru musical conocíu tamién como "Son Huasteco" de la Rexón Huasteca.[268] Esisten dos tipos de huapango: el tradicional y el modernu.[269] El huapango tradicional interprétase utilizando tres instrumento: jarana, violín, quinta huapanguera o guitarra. El Hupango modernu o Huapango lentu, ye la resultancia ente'l son huasteco, y el cantar rancheru comercial.[269] Son orixinarios de Hidalgo dos de los principales compositores de huapango, Nicandro Castillo y Valeriano Trejo.[270][. 76]
Dientro de la música otomí al traviés de la música manifiesta elementos culturales qu'unvien a les tradiciones y gustos del pueblu otomí.[. 77] Estos elementos fueron retomaos, o bien se crearon a partir de moliciones coleutives.[. 77] Nel Valle del Mezquitall'altu númberu de migrantes, la música “grupera” favoreció que nes fiesta marxinen la danza y la música tradicionales, esisten inclusive agrupaciones de “cumbia hñahñu”.[. 77] La música del pueblu hñähñu, usar p'acompañar el ritual de cantares y dances, tamién tien la función d'esparcimientu, pueden escuchase versiones pícares, amoroses, pastoriles, d'animales y arrullos.[271]
El Ballet Folclóricu del Estáu d'Hidalgo, foi fundáu en 1976.[272][273] Ente les dances tradicionales del estáu d'Hidalgo, hai munches nes que los danzantes van amarutaos o mazcaraos con distintos elementos.[274] Los grupos de danzantes son acompañaos por un grupu de música, los preseos varien d'alcuerdu a la zona: na Huasteca y la Sierra utilícense jarana, violín y guitarrón nel Valle una guitarra pequeña asemeyada a la mandolina.[274]
Nel Xantolo realícense distintes dances, la mayoría solo realizaes solo por homes como: la danza de Cuanegros, los homes interpreten a les vieyes” y a los vieyos”;[275][277] la danza de los tecomates los seis danzantes visten camises y pantalón de cobertor blancu;[275] La danza de los coles, los amarutaos utilicen ropa bien vieyo y maltratada, cubren la so cara con una mázcara de trapu; executar siempres homes, dellos vistíos de muyer.[278]
Les dances nel Valle del Mezquital son de recién creación, nesta zona destaca la Danza del ixtle”, que describe'l filáu y texíu del ixtle.[. 78] La música componer de siete canto en idioma otomí, componer de catorce evoluciones y ocho paso, participen 12 muyeres y 12 homes.[281] La danza creyer en 1965, que'l so autor foi Pedro Pioquinto Secundino Miranda, orixinariu del conceyu de Ixmiquilpan.[281] Tamién del Valle del Mezquital atópase la danza de los pastores, onde un grupu de neñes bailla n'honor a la virxe María; San Sebastián Mártir ye representáu por un mozu atáu a un maderu, los danzantes baillen alredor asemeyando llanza-y les sos fleches.[280]
Alfombra de aserrin realizada pa la Fiesta del Señor del Colateral, que realízase'l 11 de mayu de cada, añu en Acaxochitlán.[283][284]
El calendariu atópase llenu de festividaes, que son productu del heriedu del mestizaje indíxena y español.[285] Esti empezar cola celebración de la Candelaria; pasando polos antroxos pa darréu celebrar Selmana Santa, llegando al Día de Muertos.[285] A la fin del añu celebrar a la Virxe de Guadalupe, les Posadas y Navidá; colo que cierra'l ciclu de fiestes relixoses.[285]
El Día de Muertos ta presente en delles rexones como'l Valle del Mezquital, Huasteca, Sierra Alta, Sierra de Tenango y Sierra Baxa.[294] Ente los otomíes del Valle del Mezquital la ufrienda, componer por un pisu de tierra, dos murios llaterales de carrizos y unu central compuestu por pencas de maguey.[294] El grupu tepehua, que comparte espaciu col grupu otomí na Sierra de Tenango, empiecen les sos celebraciones el 18 d'ochobre; nesti día, ufiértase comida a los finaos de manera violenta, pos resulten espíritus gustantes a causar enfermedaes.[294] La celebración tepehua conozse llocalmente como Santoro, una espresión llingüística empobinada a señalar sanctorum.[294] La fiesta de Xantolo que se lleva a cabu dientro de la rexón de la Huasteca.[295] El Xantolo (pallabra introducida al náhuatl pola deformación de la frase llatina festiumominum sanctorum, que quier dicir fiesta de tolos santos),[296] Mientres estos díes, celébrase'l certame Señorita Cempasúchil, eventu tradicional qu'añu con añu enmarcar nos festexos del Xantolo.[297]
En Omitlán de Juárez, realízase la Fiesta de la Mazana ente xunu y xunetu; hai una esposición de les meyores mazanes collechaes por llabradores de la rexón, y escuéyese la Reina de la Mazana.[305] La Feria de les Espigues realizar en Tlaxcoapan; l'últimu sábadu d'abril realiza una procesión nocherniega con alfombres d'aserrín pintáu con espigues de trigu.[306] En Tula de Allende, mientres marzu, realízase la Fiesta de San José, y conozse tamién como Feria Añal de Tula.[291] En Tulancingo de Bravo, celébrase la Expo Feria Tulancingo;[307] al par realízase la Fiesta de La nuesa Señora de los Ánxeles.[308][309] Mientres los díes que dura esta feria, instálase una esposición comercial, ganadera, agrícola, industrial y artesanal, según eventos deportivos y culturales.[291]
En Pachuca de Soto realiza la Feria de San Francisco, que ye la fiesta más importante del estáu d'Hidalgo. Tuvo'l so orixe nel SIEGLU|XVI||s|1}}, coles celebraciones llitúrxiques que realizaben los flaires franciscanos, n'honor de San Franciscu d'Asís, a les cualos yeren convidaes les autoridaes civil y eclesiásticu, tantu de la ciudá como de los pueblos circunvecinos.[314][315]
Pa esti eventu, realícense dos feries por separáu: la Feria Tradicional San Francisco, que se realiza nel Parque Hidalgo y en Conventu de San Francisco, y que'l so principal día ye'l 4 d'ochobre. Y la Feria Internacional de San Francisco, que se realiza nes sos instalaciones especiales. Ente'l programa de la feria destaquen les: charreadas, les corríes de toros, les muestres artesanales, gastronómiques, industriales y ganaderes, los eventos deportivu y cultural, lo mesmo que de xuegos mecánicos y bailles populares; realízase añalmente nel mes d'ochobre.
Na Sierra de les Navayes poles sos riques vetes de piedra d'obsidiana de tonalidaes negra, verde, dorada, jade o colorada, produciéronse puntes de flecha, cuchiellos y hachos pa la guerra, pero tamién instrumentos de cocina y decoración.[317] Na cestería, de vara de sauce y/o carrizu ellaboren canastes, cestos, pajareras, flautes; esto na rexón del Valle del Mezquital.[316]
Na alfarería destaca la que s'ellabora na llocalidá de Chililico nel conceyu de Huejutla de Reyes; nesta llocalidá ye una práutica que se caltién dende la dómina prehispánica, con pocos cambeos, por ello ye la comunidá alfarera más importante del estáu.[318][319][320] La folla que s'utiliza ye de color naranxa, anque hai d'otres tonalidaes como tinte en tonos de color negru, café, blancu y colloráu.[318][319][320] La decoración estrémase porque sobre'l tonu ocre de la folla, amiéstense-y flores y aves pintaes.[318][319][320]
Nel Valle del Mezquital destaca'l trabayu del ixtle, principalmente nos conceyos de Santiago de Anaya y Ixmiquilpan.[321] D'esti ellabórense ayates, bolsos, monederos, talladores pal aséu personal, petrines, manteles y carpetes. Col ixtle ellabórense tamién llazos, costales y inclusive prendes especiales como los traxes de les reines en feries municipales.[321]
Na Sierra de Tenango ellabórense bordaos denominaos tenangos onde representen la flora y fauna de la rexón; principalmente nel conceyu de Tenango de Doria y en menor midida nos conceyos de San Bartolo Tutotepec y Huehuetla.[322][323] Na so ellaboración primero dibúxase na tela'l diseñu con llapiceru, y depués empiecen a bordar, munches vegaes entemeciendo colores y otres faciendo'l bordáu nun solu color.[324]
N'Hidalgo, tres rexones carauterícense pol so vestuariu: la Huasteca, la Sierra de Tenango y el Valle del Mezquital.[326] Na rexón Huasteca la muyer visti blusa de cobertor blancu, de pescuezu cuadráu, afatáu con una tira bordada que toma parte de los costazos na que se dibuxen flores de brillosos colores que se combina con una falda blanca o de color, ensin adornu dalgunu, que llega hasta media pierna, la mayoría caminen descalces.[326]
El vestuariu de la muyer de la Sierra de Tenango componer d'una blusa de cobertor con adornos bordaos en filo verde o colloráu, que cubren el costazu y parte de la pequeña manga; falda de color negru, azul o café, que s'enredar a la cintura y cinxir con una faxa de regular anchor, texida nel telar de cintura de tipu prehispánicu.[326]
Nel Valle del Mezquital habitáu de grupos otomíes, determina l'usu del vistíu tradicional iguáu primordialmente de cobertor. La blusa lleva un finu bordáu llamáu “pepenado” que se realiza con filo de colores negru, colloráu, azul y verde, que toma los costazos, parte de les mangues, la pechera y el llombu, con dibuxos que representen el Nahui Ollin.[326] La falda a media pierna, n'ocasiones lleva un ribete bordáu nel so estremu inferior. Suelen emplegar tamién el quexquémitl puestu sobre la camisa o anoyáu a la cabeza, anque ye una prenda bien usada, ye l'ayate delgáu, fechu con fibra del corazón del maguey por cuenta de la fragosidad del suelu úsens'huaraches de cueru.[326]
El pastie ye una platillo d'orixe córnicu que se consume na Contorna Minera; ye una especie d'empanada que la so base ye farina de trigu, con un rellenu que resulta d'una combinación con carne de res, papa, perexil, pimienta, al mexicanizar esti productu amestóse chile a la receta orixinal.[327]
Nel Valle del Mezquital prepárase barbacoa, envolubrada en pencas de maguey y cocida en fornu de piedra nun fuexu so la tierra;[328][329] los ximbós, envoltorios de penca con carne enchilada de pollu, coneyu o carneru, cocida a la mesma manera que la barbacoa;[330][331]los xagis (frijoles tienros con carne de gochu y chile pasilla);[330][331] y los mixiotes que ye un platillo de diversos tipos de carnes (pollu, borregu, guajolote, etc.) envueltu na cutícula de la penca del maguey.
Del valle de Tulancingo destaquen les tulancingueñas que consiste nuna tortiella de maíz con quesu mariello y xamón bañaos en mueyu verde con cebolla y crema.[330][331] Los guajolotes ye otru platillo consiste nun boliyu con frijoles negros, enchiladas tostaes con mantega y güevu cocíu nel so interior, los tradicionales son de güevu cocíu y de pollu;[332] anguaño adoptáronse munchos más ingredientes, como carne asao, salchicha, milanesa, pavu y xamón.[333]
El Templu y exconvento San Francisco cunta con una fachada estremada en dos cuerpos, nel primeru reparar la entrada de mediu puntu enmarcáu con decoración de casetones;[340] na segunda seición abrióse la ventana del coru.[340] A pesar de les series alteraciones efeutuaes na zona del claustru, caltiénse la capiya abierta.[340] Nel so interior los sos retablos orixinales sumieron pero caltienen delles pintures del periodu barrocu.[340]
Hospital del Neñu DIF María Elena Sañudo inauguráu'l 25 de marzu de 2010 nun terrén de 36 000 m² (13 400 m² de construcción).[344]
Pa Hidalgo en 2015, la esperanza de vida en total al nacer ye de 74.4 años, les muyeres tienen una esperanza de 76.9 años y los homes 72.1 años.[345] Les principales causes de muerte fueron les enfermedaes del corazón, diabetes mellitus y los tumores malinos.[345]
Acordies con el Programa Sectorial de Salú 2011-2016» de la Secretaría de Salú del estáu d'Hidalgo; la delegación estatal del ISSSTE n'Hidalgo tien una población de 326 521 derechohabientes.[346] Cunten unidaes de primer nivel d'atención como: dos Clíniques de Medicina Familiar; ventinueve Unidaes de Medicina Familiar; dos Consultorios auxiliares por conveniu, de les cualos quince unidaes son mesmes y ventiún subrogadas.[346] Les unidaes de segundu nivel del ISSSTE son: un Hospital Xeneral; dos Clíniques Hospitales y dos Clíniques de Medicina.[346]
Les unidaes de segundu nivel qu'esisten nel estáu faen un total de seis, una en cada rexón; cuatro Hospitales de Zona con Medicina Familiar, un Hospital Xeneral de Zona y un Hospital Xeneral de Sub-Zona.[346]
Educación
La tasa d'analfabetismu nel estáu d'Hidalgo ye de 8.2 %.[. 79] N'Hidalgo, el grau permediu d'escolaridá de la población de 15 años y más ye de 8.7 %, lo qu'equival a pocu más de segundu añu de secundaria.[347] De cada 100 persones de 15 años y más; 6.7 % nun tienen nengún grau d'escolaridá; 56.9 % tienen la educación básica terminada; 20.3 % remataron la educación media cimera; 14.9 % concluyeron la educación cimera; y 1.2 % non especificáu.[347]
El Cecyteh crear en 1991 mientres l'alministración de gobernador Adolfo Llugo Verduzco;[353] el 19 de mayu de 1992 la LIV Llexislatura del Congresu d'Hidalgo, sanciona la creación del CECyTE Hidalgo por aciu el decretu Non. 229, col cual créase oficialmente;[353] y ye publicáu nel diariu oficial el día 6 de xunetu de 1992.[353] El Cecyteh cunta con 40 planteles nel territoriu estatal.[354] El Cobaeh créase'l 28 de setiembre de 1984, por Decretu númberu 16 expedíu pola LII Llexislatura del Congresu d'Hidalgo, y empecipia les sos operaciones formalmente'l 28 de spubeptiembre de 1987.[355] El Cobaeh ta integráu por 53 planteles escolarizaos y 79 CEMSAD.[356]
El Institutu Teunolóxicu de Pachuca (ITP) ye una institución pública d'educación a nivel cimeru allugada en Pachuca de Soto, fundar en 1938, como'l Institutu Politéunicu d'Hidalgo, hasta'l 4 de setiembre de 1970, cuando s'autoriza la construcción del Institutu Teunolóxicu Rexonal Non.20 y el 21 de setiembre de 1971 empecipia les sos actividaes, convirtiéndose nel actual ITP.[358] L'Institutu Teunolóxicu de Pachuca cunta con una matrícula de 3152 alumnos, cuenta con una planta de 336 trabayadores, 217 docentes que sofiten l'actividá sustancial y 119 non docentes que se desempeñen n'actividaes axetives.[358]
La Rede Estatal de Telecomunicaciones ta integrada pel Centru de Control, Comandu, Comunicaciones y Cómputu (C4) Pachuca; el Subcentro C4 Tula, el Subcentro C4 Tulancingo y catorce casetes (dolce repetidores de radiu y dos pa enllaces de microondes).[151] La rede ufierta una cobertoria de radiocomunicación correspondiente a 84 % del territoriu estatal.[151] Cuntar con tres Sistemes Videu vixilancia Urbana instalaos nes ciudaes de Pachuca, Tula y Tulancingo, cada unu cunta con un Centru d'Alministración y Monitoreo.[151]
El sistema penitenciariu d'Hidalgo entiende doce Centro de Readaptación Social (CERESO) y cinco distritales, según un Centru d'Internamientu p'Adolescentes.[151] Según l'Índiz de Paz Méxicu 2015 (IPM), Pachuca allugar nel quintu llugar de les ciudaes más segures de Méxicu y ye la segunda ciudá más segura d'Hidalgo, dempués de Tulancingo.[362]
Nel estáu'l 94.1 % de la población cunta con serviciu d'agua potable, y el 89.4 % cuenta con serviciu d'alcantarelláu.[364] El volume d'agua suministrada na entidá y el volume d'agua desagafada ye de 4321 l/s y 4155 l/s respeutivamente con un porcentaxe de desinfeición llográu de 96.2 %.[364]
La cobertoria pa la población urbana ye de 73 % y 36 % nel mediu rural.[113] La demanda d'agua pa usu agrícola representa más del 90.0 %, la demanda pa usu urbanu ye de 5 % de la demanda total,[113] l'usu nel sector industrial y mineru representa solo 2.0 % de la demanda total, la industria llétrico tamién rique 2.0 % de la demanda total.[113]
Nel estáu d'Hidalgo atopen cuatro distritos de riego. Los distritos 003 (Tula) y 100 (Alfajayucan) nel Valle del Mezquital, representen 97.5 % de la superficie total de riego, bien per debaxo ta'l distritu 028 (Tulancingo), que representa tan solo'l 1.5 % de la superficie irrigada.[113] El agua soterraño ye malo d'esplotar nes zones montascoses.[113] Hidalgo atópase dientro de la rexón hidrolóxica "Ríu Pánuco", cola salvedá d'una pequeña estensión al oriente que pertenez a la rexón "Tuxpan-Nautla", onde l'aprovechamientu hidráulicu ye mínimu.[113]
En cuasi la totalidá de los 84 conceyos que conformen la entidá, escarecer de sistemes fayadizos de manexu y disposición final de les Residuos Sólides Urbanos (SRU).[142] Esisten otros sitios, conocíos como vertideros controlaos, qu'en total contabilicen 49, nos cualos envalórase que se dispón el 6.6 %; coles mesmes, como una aición de la xestión integral nel manexu de los RSU envalórase qu'un 2.0 % recíclase.[142] En contraste, ente les opciones irregulares pa disponer los RSU xeneraos diariamente, envalórase qu'un 50.0 % correspuende a tiraderos a cielu abiertu y el 21.0 % ye suxetu a quema.[142]
El 14 de mayu de 2013, inauguróse una planta de separación de residuos sólides urbanos con infraestructura pa procesar 400 tonelaes diaries, con basura de la ciudá y la so contorna, la planta atópase allugada na comunidá de San Juan Tilcuautla, nel conceyu de San Agustín Tlaxiaca.[369]
Infraestructura
Carreteres y autopistes
Ponte Texcapa, ente les llendes estatales d'Hidalgo y Puebla.
La Rede Carretera consta de 11 830 quilómetros y ta compuesta de la siguiente manera: 931.8 quilómetros (el 7.87 % del total) correspuenden a la rede de Carreteres Federales;[370] 2528 quilómetros (el 21.37 % del total) correspuenden a la Rede de Carreteres Alimentadores Estatales ente que 8370 (el 70.76 % del total) quilómetros correspuenden a la Rede de Caminos Rurales y Fiendes.[370] L'autopistaArcu Norte, tien un llargor de 223 quilómetros, con esviaciones escontra les ciudaes de Tula de Allende y Pachuca de Soto esta ye una autopista que xune'l centro del país ensin tener que cruciar pola Ciudá de Méxicu.[371]
La rede ferroviaria que complementa'l sistema de comunicaciones cunta con 865 quilómetros, de les cualos 708 km correspuenden a les troncales y ramales.[372] El 90 % presenten una antigüedá de más de 50 años y atópense en desusu.[372]
Na ciudá de Pachuca de Soto, atópase l'organismu gubernamental Radio y Televisión d'Hidalgo creáu en 1982.[377] Esti organismu encargar de la estación de televisión pública, Canal 3 Hidalgo, creáu'l 24 de payares de 1982;[378] y d'once estaciones de radio allugaes en: Pachuca, Tula, Actopan, Ixmiquilpan, Huichapan, Jacala, Tlanchinol, San Bartolo Tutotepec, Huejutla y Tepeapulco.[377]
Tocantes a industria petrolera, cuntar cola refinería Miguel Hidalgo en Tula de Allende, les sos instalaciones ocupen una área total de 749 hectárees;[388] foi la primer refinería entamada de forma integral con plantes de procesu d'hidrocarburu d'alta capacidá.[388] La so construcción llevar a cabu en delles etapes, la primer etapa inauguróse'l 18 de marzu de 1976.[389]
Esta refinería ye considerada como una de les más importantes nel país pola so capacidá instalada, y la porción del mercáu que controla, yá que procesa'l 24.0 % de crudu total que se refina en Méxicu.[388] El volume de producción promedio de refinaos foi de 127 821 900 barriles; d'estos, el 40.1 % correspondió a gasolines; el 28.5 % a combustoleos; el 19.3 % a diésel; el 6.3 % a kerosinas y el restu a gas llicuao, combustible industrial y asfaltos.[388] Amás pol estáu pasen trés oleoductos de gas importante (Poza Rica-Venta de Carpio, Zempoala-Salamanca y Tabasco-Salamanca).[104]
Economía
PIB Hidalgo. Participación porcentual.
Sector d'actividá económica
Porcentaxe
Actividaes primaries
3.67
Agricultura, cría y esplotación d'animales, aprovechamientu forestal, pesca y caza
3.67
Actividaes secundaries
41.98
Minería
1.06
Xeneración, tresmisión y distribución d'enerxía llétrica, suministru d'agua y de gas por ductos al consumidor final
2.52
Construcción
9.56
Industries manufactureras
28.84
Actividaes terciaries
54.35
Comerciu
14.38
Servicios d'agospiamientu temporal y de preparación d'alimentos y bébores
La información más recién alluga a Hidalgo con un Índiz de desenvolvimientu humanu estatal de 0.723 Mediu (2015).[6] El Productu Internu Brutu d'Hidalgo xube a 264 242 millones de pesos en precios constantes en 2016,[8][7] y el PIB per cápita foi 92 445 pesos.[8][7] Al cuartu trimestre de 2015, la Población Económicamente Activa (PEA) xubió a 1 295 452 persones, lo que representó'l 62.3 % de la población n'edá de trabayar.[10] Del total de la PEA, el 96.8 % ta ocupada y el 3.2 % sacupada.[10]
Mineral de la Reforma ye'l conceyu con mayor desenvolvimientu humanu n'Hidalgo, con un IDH de 0.822; en contraste, el conceyu con menor desempeñu na entidá ye Tepehuacán de Guerrero, que'l so IDH ye de 0.537.[390] La fienda en desenvolvimientu ente dambos conceyos ye de 34.6 %.[390]
Mientres 2014 n'Hidalgo'l valor de les esportaciones, algamaron un monto de 1721.6 millones de pesos, lo que representó'l 0.5 % a nivel nacional. Destacó como principal actividá la industria manufacturera con un valor nes sos esportaciones de 1719.1 millones de pesos.[10] Los subsectores con mayor participación fueron: productos derivaos del petroleu y del carbón (40.1 %) y equipu de tresporte (34.4 %).[10] Con al respeutive de les remeses, algamó un total de 725.2 millones de pesos mientres el periodu xineru-avientu de 2015.[10]
La superficie agrícola semada nel añu 2013 foi de 576 907 hectárees, d'estes, 146 428 ha foi de riego (25.4 %) y 430 479 ha foi d'envernada (74.6 %).[391] De los setenta y seis cultivos semaos nel estáu los principales en cuenta a superficie semada fueron: maíz (44.0 %); cebada (19.0 %); alfalfa (8.0 %); frijol (6.0 %); avena forrajera (5.0 %); café cereza (4.0 %) y camperes (4.0 %) qu'en xunto suman el 91.0 % de la superficie total.[391]
El volume de la producción de 7 557 117 tonelaes, de la mesma, produciéronse 5 732 467 tonelaes en riego (75.9 %) y 1 824 650 tonelaes n'envernada (24.1 %).[391] Siendo los principales cultivos tocantes a producción: alfalfa (58.0 %), camperes (12.0 %), maíz (9.0 %), avena forrajera (7.0 %), maguey (6.0 %), y cebada (2.0 %) que suman el 93.0 % de la producción del estáu.[391] El valor de la producción xubió a 8 015 293 000 pesos, en riego llogróse 4 018 827 000 pesos (50.1 %) y n'envernada 3 996 466 000 pesos (49.9 %).[391]
Tocantes a agricultura a pesar de ser una zona semidesértica, el Valle del Mezquital ye moteyáu "La Tenada d'Hidalgo", por cuenta de la so gran producción;[. 80][392][393] el 61 % de la población del Valle del Mezquital, viven de l'agricultura.[392]
N'Hidalgo esiste una superficie arbolada de montes de clima fríu templáu onde s'aprovechen especies maderables como'l pinu, oyamel, cedru blancu y encina perteneciendo les primeres al grupu de conferir, y el postreru al grupu arborio de les latifoliadas.[394] La superficie forestal del estáu ye de 817 640 ha de les cualos 454 486 son de monte, 252 036 de zones grebes y 13 184 d'otres formaciones.[135] L'actividá forestal apurrió pocu menos del 1.0 % del PIB estatal.[151]
El volume de la producción pecuaria mientres l'añu 2013 foi de 545 000 de les cualos 109 732 tonelaes foi en carne en canal destacando la producción d'ovín.[391] El valor de la producción pecuaria xubió a 8015 millones de pesos.[391] Los sos principales productos tán clasificaos en tres categoríes: carne en canal con una participación del 20.6 %, lleche 78.0 % y otros productos 1.4 %.[391]
Hidalgo cunta con una amplia tradición borreguera concentrar nes rexones d'Apan, Tulancingo, Tizayuca, Actopan y Ixmiquilpan.[151] Cuntar con siete rastros y diecinueve mataderos, que tienen una cobertoria en ventiocho conceyos del estáu, cuntando con cincuenta y seis conceyos ensin establecimientu rexistráu.[346]
La producción acuícola nel estáu tomó relevancia nos últimos años, l'afitamientu de les cadenes granibles trucha y tilapia; mientres el ciclu 2013 túvose un volume de producción d'ocho mil tonelaes con un valor de la producción de 193.5 millones de pesos.[391] El volume de la producción de pesca n'Hidalgo ye de 8000 tonelaes, ocupando'l 2.° llugar nacional na producción pesquera d'estaos ensin costa.[396] Les principales especies son: carpa col 55.6 % de participación na producción, mojarra 39.1 % y trucha 3.7 % que representen el 98.4 % de la producción estatal.[396]
Tocantes a tresformamientu de productos agrícoles y ganaderos cuntar con 3518 establecimientos dedicaos a esti rubro, los conceyos con mayor númberu son Pachuca, Ixmiquilpan, Actopan, y Tula, qu'en xunto representen 29.8 % del total.[391]
La minería ye una de les actividaes más antigües, con una llarga tradición na entidá.[400][401] La minería del estáu d'Hidalgo representa'l 1.06% del PIB estatal.[401] Cerca del 75.4 % del valor de la producción minera correspuende a los minerales non metálicos, destacando grava, arena y caliar.[401]
El comerciu nel estáu tuvo un comportamientu estable nos últimos años; siendo'l segundu sector con mayor contribución al PIB estatal.[397] Hidalgo cunta con siete centrales de abasto, 60 mercaos y 211 tianguis.[397] El 54.0 % de los conceyos nun dispón d'un mercáu públicu y los habitantes d'estos conceyos abastécense al traviés de tianguis que s'instalen siquier una vegada a la selmana.[397]
L'estáu d'Hidalgo puede consolidase como un importante destino turísticu en Méxicu, de la ufierta nacional turística representa'l 1.6%.[403] Coles mesmes, ufierta un mercáu ampliu de servicios turísticos, 567 hoteles 598 restoranes, 102 balnearios, 93 chigres, 22 centros nocherniegos, 74 axencies de viaxes, 5 ranchos cinexéticos, 39 arrendadores y tresportadores y cinco campu de golf.[403]
L'Estáu d'Hidalgo estremar en seis corredores turísticos: Corredor de Balnearios, Corredor del Monte, Corredor de los Cuatro Elementos, Corredor Tolteca, Corredor de Faciendes y Corredor Sierra-Huasteca, que representen niveles de desenvolvimientu y productos turísticos estremaos.[403]
En baloncestu destaquen los equipos universitarios, del CENHIES Los Lleones (as); y les Garces de Plata de la UAEH, que ye unu de los equipos fundadores de la Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu.[413] El golf foi introducíu ente 1822 y 1825 col ingresu de compañíes britániques y a mediaos del SIEGLU|XIX||s|1}}, el golf yá se xugaba en Pachuca.[414] A pesar de nun cuntar con documentos que lu confirmen, sábese qu'en 1898, un miembru del conseyu direutivu del club escocés de Saint Andrews, visitó un campu de golf en Pachuca.[414] Pa 1924 fundir na ciudá'l Pachuca Country Club.[414]
Nos primeros años de la Nueva España, les autoridaes prohibieron que los indíxenes exercitar nel manexu del caballu, una de les primeres autorizaciones de que se tien conocencia, foi la dada pol VirréiDiego Fernández de Córdova.[415] Quien dio autorización por que ventidós indios, van montar a caballu, y asina poder curiar y llendar el ganáu pertenecientes a la Facienda de Santa Lucía, filial de la de San Javier nel distritu de Pachuca; esto asocedió'l 16 de payares de 1619 dempués pasu a los llanos de Apan onde se desenvolvió la Charrería.[415]
El Centru Estatal d'Altu Rendimientu d'Hidalgo tien el so dexa na ciudá, ta dotáu d'un banzáu semi olímpica; pista de tartán; caxa de bateo; campu pa llanzamientu de pesu, discu y xavalina; un dojo pa la práutica de yudu, onde amás ta l'equipu de peses; una cancha de tenis; ximnasiu d'usos múltiples con 600 m² y villa olímpica con capacidá pa 80 persones.[419] Dientro d'esti complexu atopa'l Velódromu Bicentenariu con un circuitu de 250 m, peraltes de 40 graos y na recta de 12.5, y tribunes pa 800 persones.[420][421]
El Club de Golf Pachuca, ta compuestu por nueve fuexos, tien un percorríu de 3589 yardes per vuelta; esto ye, 7178 yardes pa completar los 18 fuexos.[422] Tamién cunta con dos fuexos par 3 (los más curtios), cinco hoyo par 4, y dos fuexos par 5 (los más llargos).[422] La ciudá de Pachuca de Soto cuenta con un llenzu charru oficialmente denomináu "Lienzo Cuna de la Charrería" que foi venci del "Congresu y Campeonatu nacional Charru" en cinco causes en 1946, 1980, 1985, 2000, 2010 y 2017.[423] Tamién destaca'l Autódromu Moisés Solana inauguráu en 1988 y lleva el nome del reconocíu pilotu mexicanu Moisés Solana; cuenta con 1750 m de llargor por 12 m d'anchu.[424]
↑ Faise diferencia del Sitiu Ramsar y l'Área de Proteición de Recursos Naturales. El Sitiu Ramsar ye compartíu con dos conceyos de Puebla. Solo considérase l'área dientro del estáu d'Hidalgo.
↑ Faise diferencia del Sitiu Ramsar y l'Área de Proteición de Recursos Naturales. L'Área de Proteición de Recursos Naturales ye compartíu con diez conceyos de Puebla. Solo considérase l'área dientro del estáu d'Hidalgo.
↑Tasa de natalidá per númberu de nacencies d'una población por cada 1000 habitantes nun añu.[172]
↑Tasa global de fecundidá per númberu de nacencies nacíes vivos por cada 1000 muyeres nun añu.[172]
↑Tasa global de mortalidá per númberu de fallecimientos por cada 1000 persones nun añu.[172]
↑Tasa de Mortalidá infantil por númberu de fallecimientos de neños por cada 1000 nacencies nun añu.[172]
↑Datos ellaboraos del Censu de Población y Vivienda INEGI 2010.
↑Dimensión de la comunidá llingüística acordies con el númberu de falantes pa la población de 3 años y más.[173]
↑Dimensión de la comunidá llingüística acordies con el númberu de falantes pa la población de 5 años y más.[173]
↑Dimensión de la comunidá acordies con el númberu de prauticantes mayores de 5 años d'edá.[173]
↑ La suma d'escueles per serviciu puede diferir del total, por cuenta de qu'esisten dalgunes qu'imparten más d'un serviciu.[348]
↑Acordies con el sitiu oficial de la Lliga MX la so capacidá ye 27 512,[416] y d'alcuerdu al sitiu oficial del C.F. Pachuca la so capacidá ye de 30 000.[417]
↑Montoya, Juan Ricardo (2 de marzu de 2010). «Camuda Osorio l'himnu d'Hidalgo». www.razón.com.mx. Archiváu dende l'orixinal, el 2014-01-16. Consultáu'l 15 de xineru de 2014.
↑ 22,022,122,222,3Estrada Alburquerque, Anselmo (23 de xineru de 2014). «Doble himnu al estáu». Periódicu Criteriu d'Hidalgo. Archiváu dende l'orixinal, el 2 de setiembre de 2014. Consultáu'l 2 de setiembre de 2014.
↑Comisión Interinstitucional pa Celebrar los Festexos del bicentenariu en Hidalgo. «Agustín Sanguínes». Bicentenariu n'Hidalgo. Gobiernu del estáu d'Hidalgo. Consultáu'l 18 de setiembre de 2015.
↑ 139,0139,1CONANP. «Sitio Ramsar en Méxicu». Comisión Nacional d'Árees Naturales Protexíes. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-10-04. Consultáu'l 11 d'avientu de 2015.
↑«Johan Moritz Rugendas». Imáxenes del Arte Mexicano. Universidá de les Artes. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-08-26. Consultáu'l 25 d'agostu de 2015.
↑«El Barón de Courcy». Imáxenes del Arte Mexicano. Universidá de les Artes. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-08-29. Consultáu'l 29 d'agostu de 2015.
.svg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.jpg)
.jpg)
._01.jpg)
.jpg)
.jpg)
_2.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
._102.jpg)
_07.jpg)
.jpg)
._01.jpg)
.jpg)
.jpg)
