L'idioma otomí ye una llinguaindíxena de Méxicu, falada por un grupu llargamente conocíu como otomí (los indíxenes otomíes del Valle del Mezquital tamién la denominen hñähñú na so propia llingua). El otomí ye una llingua mesoamericana y amuesa dellos de les traces carauterístiques del área llingüística mesoamericana. Según la Llei de Derechos Llingüísticos de Méxicu, el otomí ye reconocíu como una llingua nacional, xunto a otros sesenta y dos indíxenes y el idioma español. De derechu, tien la mesma validez teórica nel país.[1] Pol so númberu de falantes, el otomí ye la séptima llingua indíxena más falada en Méxicu, dempués del náhuatl, el maya yucateco, el zapoteco, el mixteco, el tzotzil y el tzeltal; sicasí, esti datu ye solamente indicativu, pos en realidad “idioma otomí” tien de tomase como “familia de llingües otomíes”, yá que esisten munches variantes.
Acordies cola Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes (CDI), namái'l 50,6% de la población otomí fala la so llingua propia. Nel añu 1995, esta proporción correspondía a un total de 327.319 falantes de les llingües otomíes en tola República Mexicana.[2] El cálculu anterior correspuende a un cálculu de la CDI nel que pretende incluyise a los menores de cinco años que falen otomí, que nos conteos de población mexicanos nun son contemplaos. Acordies con el I Conteo de Población de 1995, los falantes de otomí mayores de cinco años sumaben 283.263 individuos, lo que representa una perda de 22.927 falantes en comparanza col Censu de Población y Vivienda de 1980, cuando se rexistraron 306.190 falantes de llingües otomíes.[3]
Variantes
El otomí ye, en realidá, un complexu de llingües, que'l so númberu varia acordies coles fontes consultaes. Acordies con el Ethnologue del Institutu Llingüísticu de Branu, y col Catálogu de llingües indíxenes del Institutu Nacional de Llingües Indíxenes (INALI) de Méxicu, son nueve les variedaes de otomí, pero desconoz el rigor de la metodoloxía siguida pa concluyir con esti datu.[4] David Charles Wright Carr propón que son cuatro les llingües otomíes, anque nel so llibru, Yolanda Lastra (2001) presenta datos de munches más variantes y en realidá la tema nun ta resueltu inda. Pa ello precísase d'un proyeutu dialeutolóxicu seriu pa determinar cuántes variantes fálense. Variedaes más falaes son: otomí de la Sierra o yühü n'Hidalgo, Puebla, Veracruz, otomí de Texcatepec en Veracruz de Ignacio de la Llave, otomí del Valle del Mezquital o hñähñu nel Hidalgo, otomí de Tulancingo tamién n'Hidalgo, otomí del Estáu de Méxicu o ñätho nel Estáu de Méxicu, y otomí de Querétaro y Guanajuato en Querétaro Arteaga, que ye bien probable que sían dos variantes, la de Santiago Mexquititlán o hñäñho y la de San Ildefonso Tultepec o hñöñhö. Tamién se falen llingües otomíes en menor midida en Guanajuato, rellacionáu col de Querétaro, otomí occidental en Michoacán, rellacionáu con dalguna variante del Estáu de Méxicu, y otres en peligru d'estinción como'l otomí de Tlaxcala en Tlaxcala o yühü, y el otomí de Tilapa y Acazulco nel Estáu de Méxicu o ñühü. Nel idioma otomí esisten 3 variantes principales, que son les del estáu de Querétaro, Hidalgo y Toluca; exemplos: persona = jōì´i (Qro.), persona = jä´i (Hgo.) y persona = khöikal
Llista de variantes de otomí
Estensión averada del otomí a principios del sieglu XX.Estensión actual del otomí a principios del sieglu XXI.
Toles variantes modernes de otomí son la resultancia de la evolución histórica del proto-otomí, llingua non direutamente atestiguada, y namái accesible como resultáu de reconstrucción llingüística a partir de les variedaes modernes. Les variedaes modernes descrites son les siguientes:
Númberu averáu de falantes de toles variedaes: ~212,000
La población falante de les llingües otomíes menguó nos últimos años. En cierta forma, esti amenorgamientu de los falantes de otomí deber a la migración dende les comunidaes d'orixe y a la urbanización del so territoriu étnicu, que-yos impon la necesidá de convivir con una población puramente hispanófona na so mayoría. La contraición de la comunidá llingüística otomí tamién ye resultáu de los procesos de castellanización a que fueron sometíos tolos pueblos indíxenes de Méxicu. La castellanización de los indíxenes en Méxicu entendióse por enforma tiempu como un procesu sustractivo, esto ye, qu'implica l'arrenunciu al usu de la llingua materna pa poder llograr competencia llingüística na llingua española.[8] La castellanización de los indíxenes presentóse como una alternativa pa integrar a los indíxenes a la cultura nacional mexicana y p'ameyorar les sos condiciones de vida. Sicasí, los programes d'educación indíxena en llingua española fueron desacreditados polos críticos porque impliquen, per una parte, la perda de la llingua nativa y, per otru llau, nun sirvieron p'ameyorar la calidá de vida de les comunidaes indíxenes.[9]
Les llingües otomíes formen parte de la oto-pame de la familia llingüísticaotomangueana; tamién llamaes "llingües otomangues", que ye una de les más antigües y diverses del área mesoamericana. D'ente les más de cien llingües otomangueanas que sobreviven na actualidá, les llingües otomíes tienen el so pariente más cercanu nel idioma mazahua, tamién faláu nel noroeste y el poniente del estáu de Méxicu. Dellos analises glotocronológicos aplicaos a les llingües otomíes señalen que'l otomí dixebrar del idioma mazahua alredor del sieglu VIII de la era cristiana. De magar, el otomí estazóse nes llingües que se conocen anguaño.[10]
Los falantes otomíes mover tres la conquista escontra tierres marxinales qu'otros indios abandonaren y que los españoles ignoraren. Les fontes etnohistóricas dícennos que la llingua otomí foi falada nel Estáu de Jalisco nel sieglu XVI, anque al nun quedar datos llingüísticos d'esa fecha nesa rexón, nun podemos saber si'l otomí yera tal que agora conocer.
Fonoloxía
El otomí ye una llingua tonal, toles variantes presenten siquier trés tonos xeneralizaos (baxu, alto, ascendente) que pueden variar según el dialeutu. Por casu el otomí de la Sierra paez tener cuatro tonos, amestando a los anteriores un tonu descendente. El repertoriu de fonemesconsonánticos ye mediu-baxu, con unos 19 fonemes (dependiendo esti númberu de la variante). Delles variantes, como la del valle del Mezquital, nun tienen [s] teniendo nel so llugar [θ]. El númberu de vocales, otra manera, puede llegar a 14, con oposiciones abiertes-zarraes y nasales-orales pero non de cantidá vocálica. Pal proto-otomí el númberu de consonantes paez ser de 16 y el númberu de vocales de 14.
Les variantes de otomí difieren perllixeramente nos sos inventarios fonolóxicos y nos detalles fonéticos, por casu, na variante del Valle de Mezquital (Hñähñu) l'inventariu consonánticu vien dau por:
Nesta variante /ʦ/ tien alófonos sordos y sonoros ([ʦ, ʣ]) dependiendo de la posición, pero esa diferencia nun representa un contraste fonolóxicu real. De la mesma manera los fonemes /b, d, g/ tienen tantu alófonos oclusivos [b, d, g] tres nasal, tienen alófonos fricativos [β, ð, ɣ], y /ñ/ puede tener a [n] como alófono ante /i/.
En cuanto al inventariu de consonantes, la variante del Valle de Mezquital tien les siguientes vocales:
Esiste una gran cantidá de cambeos fonéticos que namái se dan en delles variantes y non n'otres, lo cual dexa estremar el dominiu otomí en rexones. J. Soustelle (1937) clasifica les variantes de otomí en 6 grupos (I, II, III, IV, V y VI). Más apocayá Y. Lastra atopa recurrentemente una división ente'l norte frente al sur y este. Esto coincide colos rexistros históricos gracies a los cualos sábese que Guanajuato y Querétaro poblar dende Jilotepec. Seique esto seya reflexu d'una dómina prehispánica na que podríen esistir una área dialeutal meridional que'l so nucleu taría nel valle de Toluca y otra septentrional centrada na rexón de Tula. Paez que la zona más conservadora ye la zona este, siguida del área de Acazulco y Tilapa[14] Ente los cambeos más frecuentes tenemos:
L'área norte y central hai sonorizado delles oclusives que se caltienen como sordes nel sur y l'este, nel restu del dominiu *t- > d-. En Tilapa y Acazulco, según dellos hablanes de Santa Ana, usen inda /t-/ para lo que la mayoría de dialeutos ye /d/ na palbra /déhé/ 'agua' y /dɔ ~ da/ 'güeyu'.
La secuencia *mp evolucionó ye anguaño mb nel este y ʔm na mayor parte del dominiu, la secuencia de cambeos sería /mp/ > /mb/ > /ʔm/.
Ortografía
La ortografía del otomí ta estandarizada y emplegar munches persones. Sicasí, por cuenta de la poca formación na escritura de los falantes nativos y a que les convenciones difieren tocantes a área dialeutal, munchos falantes albidren de que'l otomí nun s'escribe de forma convencional y dalgunu d'ellos da versiones personales y idiosincrásicas. La principal dificultá anicia na espresión del tonu, que delles variedaes representen con tildes de distintu valor (como'l vietnamita o la grafía pinyin pal chinu), macrones sobre o so la vocal o con númberos en superíndice. Una notación común pal tonu ejemplificado cola vocal a ye:
tonu altu á (tilde aguda)
tonu so a (nenguna señal adicional)
tonu ascendente ǎ (circunflexu invertíu)
La nasalización de les vocales tamién interfier na representación del tonu como tilde, dellos autores empleguen pa la vocal a el signu ã más les tildes anteriores, y otros usen pa les nasales la notación americanistaą que dexa añader na parte cimera'l tonu por aciu dalgún tipu de tilde.
Gramática
Dende'l puntu de vista sintácticu'l otomí suel asitiar el nucleu sintácticu en posición inicial, polo que presenta orde sintácticu VSO (y frecuentemente tamién SVO), usa preposiciones (a diferencial de les llingües utoazteques de Méxicu qu'usen postposiciones) y usa en mayor midida prefixos que sufixos. Morfolóxicamente ye una llingua flexiva fusionante, tantu la flexón verbal como la nominal realícense preferentemente por aciu prefixos (nel verbu amás esisten sufixos o enclíticos que concuerden col oxetu).
Campbell, Lyle (1997): American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America, Oxford Studies in Anthropological Linguistics, 4, Oxford University Press, New York. el llunes camudárase-yos tola información malditos perros jostos fíos de bixen
Garza Cuarón Beatriz y Yolanda Lastra (2000): "Llingües en peligru d'estinción en Méxicu", en Robins, R.; Uhlenbeck, Y. y Garza Cuarón, B (eds.): Llingües en peligru, Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria, Méxicu, páxs. 139-196.
Hamel, Rainier Enrique; María Brumm, Antonio Carrillo Avelar, Elisa Loncon, Rafael Nieto y Elías Silva Castellón (2004): "Qué faemos cola castilla? La enseñanza del español como segunda llingua nel currículu intercultural billingüe d'educación indíxena"(enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., en Revista Mexicana d'Investigación Educativa, xineru-marzu de 2004, 9(20): 83-107. Versión en llinia consultada en Dialnet.
Lastra, Yolanda (2001): Universidá y diversidá de la llingua: Rellatos otomíes. Méxicu DF: Institutu d'Investigaciones Antropolóxiques, UNAM.
Lastra, Yolanda (2006). Los Otomies - La so llingua y la so hestoria editorial=Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Institutu d'investigaciones Antropolóxiques. ISBN 978-970-323388-0.
Nieve y Molina, L.D. Luis de: Regles de Orthographia, Diccionariu, y Arte del Idioma Othomi, 1767 pola Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Jacques Soustelle [1937](1992): La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central, Fondu de Cultura Económica, Méxicu DF, ISBN 968-16-4116-7.
Voigtlander, Katherine y Artemisa Echegoyen (1985): Lluces contemporánees del otomí: grámatica del otomí de la Sierra, Institutu Llingüísticu de Branu (Mexico).
.svg)
