Giáo phận Phát Diệm (tiếng Latin: Dioecesis de Phatdiem) là một giáo phậnCông giáo tại Việt Nam.[3][4][5] Đây là giáo phận đầu tiên ở Việt Nam được ủy thác cho hàng giáo sĩ Việt Nam cai quản thay cho các giáo sĩ truyền giáo ngoại quốc. Nhà thờ chính tòa Phát Diệm được ví như "kinh đô Công giáo" của Việt Nam.[6]
Địa giới giáo phận Phát Diệm rộng 1.787 km². Năm 2021, giáo phận Phát Diệm có khoảng 158.625 giáo dân (15% dân số), 136 linh mục và 79 giáo xứ, trong tổng số dân số địa phương là 1.038.580 người.[2] Theo thống kê năm 2022, Giáo phận Phát Diệm có 160.493 giáo dân, 165 linh mục, 523 tu sĩ, 93 đại chủng sinh và 806 giáo lý viên.[1] Nhà thờ Đức mẹ Mân Côi (còn gọi là nhà thờ đá Phát Diệm) ở thị trấn Phát Diệm, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình được chỉ định làm nhà thờ chính tòa của giáo phận.[8]
Mặc dù giáo phận Phát Diệm nằm trên diện tích rộng 1.787 km², bao gồm toàn bộ tỉnh Ninh Bình và vùng phía nam tỉnh Hòa Bình (các huyện Lạc Thủy, Yên Thủy) nhưng mật độ giáo dân lại tập trung nhiều ở huyện Kim Sơn với 80.000 giáo dân và 32 giáo xứ, chiếm 55% tổng số giáo dân của giáo phận mặc dù diện tích chỉ chiếm 11,6% tổng diện tích giáo phận.
Lịch sử
Đầu thế kỷ XIX, cả vùng Kim Sơn ngày nay vẫn còn là vùng đất bồi với bùn lầy, cỏ sậy. Năm 1828, ông Nguyễn Công Trứ được triều đình Huế phái ra Bắc để khai phá những vùng đất mới và đã lập ra huyện Tiền Hải (tỉnh Thái Bình) và huyện Kim Sơn (tỉnh Ninh Bình). Tên gọi Phát Diệm xuất hiện vào năm Minh Mạng thứ 10 (1829), khi huyện Kim Sơn được thành lập.
Năm 1659, Tòa Thánh thành lập hai Vùng Đại Diện Tông Tòa (từ đây xin gọi tắt là giáo phận) Đàng Ngoài và Đàng Trong, với hai vị Đại Diện Tông Toà tiên khởi là François Pallu và Lambert de la Motte, cũng là hai vị sáng lập Hội Thừa Sai Paris. Tuy nhiên, mãi đến năm 1666, các linh mục đầu tiên thuộc Hội Thừa sai Paris mới đặt chân lên Đàng Ngoài và bắt đầu thực sự tham gia công việc rao giảng Tin Mừng tại vùng đất này.
Năm 1679, Hạt Đại diện Tông Tòa Đàng Ngoài được phân đôi thành Đông và Tây Đàng Ngoài. Vùng đất giáo phận Phát Diệm ngày nay thuộc Tây Đàng Ngoài do Giám mục Jacques de Bourges coi sóc. Năm 1712, vùng đất ngày nay là Phát Diệm đã có 34 nhà thờ và nhà nguyện với 4.540 tín hữu.
Năm 1895, Hạt Đại diện Tông Tòa Tây Đàng Ngoài lại được phân chia lần nữa thành Tây Đàng Ngoài và Thượng Đàng Ngoài, quen gọi là Hạt Đại diện Tông Tòa Đoài (Địa phận Đoài). Phần đất Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm thuộc giáo phận Tây Đàng Ngoài do Giám mục Gendreau Đông coi sóc.
Các vị Giám mục chính tòa Quản nhiệm Phát Diệm kể từ khi được nâng lên hàng "Giáo phận" năm 1960
Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm (quen gọi là Địa phận Phát Diệm) chính thức được thành lập ngày 19 tháng 4 năm 1901 khi Giáo hoàng Lêô XIII chia Tây Đàng Ngoài thành hai: Tây Đàng Ngoài (Hà Nội bây giờ) và Hạt Đại diện Tông Tòa/Địa phận mang tên mới là Duyên Hải Đàng Ngoài, còn được gọi là Hạt Đại diện Tông Tòa (địa phận) Thanh, gồm tỉnh Ninh Bình, Thanh Hóa và Châu Lào. Ngày 3 tháng 12 năm 1924, địa phận Thanh được đổi thành Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm.
Năm 1932, Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm được chia đôi để thành lập Hạt Đại diện Tông Tòa (Địa phận) mới mang tên Hạt Đại diện Tông Tòa Thanh Hóa.
Ngày 11 tháng 6 năm 1933, Giáo hoàng Piô XI đặt linh mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng làm giám mục người Việt Nam tiên khởi, làm giám mục phó Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm. Giám mục Tòng sau đó kế nhiệm chức Đại diện Tông Tòa năm 1935, và cai quản địa phận cho đến khi hồi hưu năm 1943. Giám mục được chọn kế nhiệm là Gioan Maria Phan Đình Phùng, nhưng ông nhanh chóng qua đời sau ít tháng chính thức là Đại diện Tông Tòa. Giám mục Tađêô Lê Hữu Từ được tấn phong năm 1945, quản lý địa phận từ năm 1945 cho đến khi di cư vào Nam, và trên danh nghĩa là Đai diện Tông Tòa Phát Diệm cho đến năm 1959. Tình hình tại Phát Diệm, linh mục Phaolô Bùi Chu Tạo đảm trách vai trò Giám quản Tông Tòa Địa phận Phát Diệm năm 1957, thăng Đại diện Tông Tòa Phát Diệm năm 1959.
Giáo phận Phát Diệm được chia thành 9 giáo hạt.[9]
Hạt Bạch Liên
Hạt Bạch Liên gồm 8 giáo xứ nằm trên địa bàn huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Bạch Liên - Xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Bình Hải - Xã Yên Nhân, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Hải Nạp - Xã Yên Hòa, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Phú Thuận - Thị trấn Yên Thịnh, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Quảng Nạp - Xã Yên Thắng, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Quảng Phúc - Xã Yên Phong, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Yên Liêu - Thị trấn Yên THịnh, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Yên Thổ - Thị trấn Yên Thịnh, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Hạt Cách Tâm
Hạt Cách Tâm gồm 8 giáo xứ nằm trên nửa phần phía bắc huyện Kim Sơn giáp sông Đáy và một phần nhỏ huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Cách Tâm - Xã Xuân Chính, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Dưỡng Điềm - Xã Hồi Ninh, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Mông Hưu - Xã Xuân Chính, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Như Sơn - Xã Xuân Chính, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Quân Triêm - Xã Chất Bình, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Quyết Bình - Xã Chất Bình, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Tín Thuận - Xã Khánh Thành, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Xuân Hồi - Xã Xuân Chính, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hạt Đồng Chưa
Hạt Đồng Chưa gồm 10 xứ nằm trên địa bàn huyện Gia Viễn và một phần nhỏ huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Antôn - Thôn Phong Tĩnh, xã Gia Phong, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Đồng Chưa - Thị trấn Thịnh Vượng, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Lãng Vân - Xã Gia Lập, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Liên Phương - Xã Gia Thủy, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Mưỡu Giáp - Xã Gia Xuân, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Mỹ Thủy - Thị trấn Thịnh Vượng, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Phúc Lai - Xã Phúc Sơn, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Trung Đồng - Xã Gia Trung, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Uy Đức - Xã Gia Hòa, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Uy Tế - Xã Gia Hưng, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
Hạt Ninh Bình
Hạt Ninh Bình gồm 12 giáo xứ và 1 chuẩn xứ nằm trên địa bàn thành phố Hoa Lư, thành phố Tam Điệp và một phần nhỏ các huyện Nho Quan, Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Ninh Bình - Phường Vân Giang, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
An Ngải - Xã Quảng Lạc, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Áng Sơn - Xã Ninh Hòa, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
Cổ Loan - Xã Ninh Tiến, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
Đại Áng - Xã Ninh Hòa, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
Đồng Bài - Xã Quảng Lạc, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Hào Phú - Xã Khánh Phú, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Hoàng Mai - Xã Ninh An, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
La Vân - Phường Ninh Giang, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
Thiện Dưỡng - Xã Ninh Vân, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
Thiện Mỹ - 390 Trần Quang Khải, phường Ninh Sơn, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình
Tam Điệp - Phường Tân Bình, thành phố Tam Điệp, tỉnh Ninh Bình
Yên Sơn - Thôn Nguyễn, xã Yên Sơn, thành phố Tam Điệp, tỉnh Ninh Bình
Hạt Phát Diệm
Hạt Phát Diệm gồm 9 giáo xứ nằm trên phần trung tâm huyện Kim Sơn và một phần nhỏ huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Phát Diệm - Thị trấn Phát Diệm, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình[10]
Bình Sa - Xã Lai Thành, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hảo Nho - Xã Yên Lâm, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Hoài Lai - Xã Lai Thành, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Phát Vinh - Thị trấn Phát Diệm, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Phương Thượng - Thị trấn Phát Diệm, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Trì Chính - Xã Kim Chính, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Yên Bình - Xã Tân Thành, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Tri Điền - Xã Yên Thái, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
Hạt Phúc Nhạc
Hạt Phúc Nhạc gồm 9 xứ nằm trên địa bàn huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Phúc Nhạc - Xã Khánh Nhạc, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Yên Vân - Xã Khánh Vân, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Bình Hòa - Xã Khánh Hồng, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Gia Lạc - Xã Khánh Hội, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Hiếu Thuận - Xã Khánh Mậu, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Nam Biên - Xã Khánh Mậu, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Phúc Hải - Xã Khánh Trung, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Tam Châu - Xã Khánh Nhạc, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Yên Khê - Xóm Trại, Xã Khánh Cư, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
Hạt Tôn Đạo
Hạt Tôn Đạo gồm 8 giáo xứ nằm trên nửa phần phía bắc huyện Kim Sơn (các xã ở phía bắc thị trấn Phát Diệm), tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Tôn Đạo - Xã Ân Hòa, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Dục Đức - Xã Kim Định, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hòa Lạc - Xã Như Hòa, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hướng Đạo - Xã Đồng Hương, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Khiết Kỷ - Xã Ân Hòa, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Phú Hậu - Xã Hùng Tiến, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Thuần Hậu - Xã Ân Hòa, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Ứng Luật - Xã Quang Thiện, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hạt Văn Hải
Hạt Văn Hải gồm 14 giáo xứ nằm trên phần phía nam huyện Kim Sơn giáp vịnh Bắc Bộ, tỉnh Ninh Bình, xếp theo ABC:
Văn Hải - Xã Văn Hải, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Cồn Thoi - Xã Cồn Thoi, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hóa Lộc - Xã Định Hóa, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hải Cường - xã Văn Hải, Kim Sơn, Ninh Bình
Như Tân - Xã Kim Tân, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Tân Khẩn - Xã Kim Mỹ, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hợp Thành - Xã Cồn Thoi, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Kim Đông - Xã Kim Đông, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Kim Hải - Xóm 1, thị trấn Bình Minh, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Kim Tạo - Xóm 4, thị trấn Bình Minh, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Kim Trung - Xã Kim Trung, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Tân Mỹ - Xã Kim Mỹ, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Tùng Thiện - Xã Kim Tân, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Phùng Thiện - Xã Văn Hải, huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình
Hạt Vô Hốt
Hạt Vô Hốt gồm 11 giáo xứ và 1 Giáo họ độc lập nằm trên địa bàn huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình và các huyện Lạc Thủy, Yên Thủy, tỉnh Hòa Bình, xếp theo ABC:
Vô Hốt - Xã Lạc Vân, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Di Dân - Thị trấn Hàng Trạm, huyện Yên Thủy, tỉnh Hòa Bình
Đồng Đinh - Xã Thượng Hòa, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Khoan Dụ - Xã Khoan Dụ, huyện Lạc Thủy, tỉnh Hòa Bình
Lạc Bình - Xã Thạch Bình, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Mỹ Châu - Xã Quỳnh Lưu, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Ngọc Cao - Xã Đức Long, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Phúc Châu - Xã Phú Sơn, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Sào Lâm - Xã Văn Phú, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Sơn Lũy - Xã Đức Long, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
Xích Thổ - Xã Xích Thổ, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình
An Lạc - Xã Thống Nhất, huyện Lạc Thủy, tỉnh Hòa Bình