Yerleşim ilin batısında yer alır. Çavuş Dağı'nın kuzeydoğu eteklerinde kurulmuş olan kentin tarihsel çekirdeği kalenin çevresidir. İstasyonun yer aldığı Muş Ovası'na doğru sekiler halinde gelişen kentin eski ve yeni kısımları arasında 200 m yükseklik farkı vardır.
Muş, 1929 yılında Bitlis vilayetinden ayrılarak kurulan ilin merkezi haline gelmiştir. Coğrafi açıdan, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümü içerisinde yer alır. Muş ili ve şehri ayrıca Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Projesi içinde yer almaktadır.[1]
Etimoloji
Muş isminin nereden geldiğine yönelik farklı tezler vardır. Ancak bunlardan en çok kabul göreni, Muşkilerden geldiğine yönelik olanıdır. Muşki kavmi, Muş güneyi dağlarında barınmışlar ve kuvvetli bir ihtimalle de bugün Kızıl Ziyaret tepesinde bulunan kaleyi de onlar yapmışlardır. Bu kale daha sonra I. Süleyman tarafından yıkılmıştır. Muş çevresinde bulunan birçok tarihî eserde Muşkilerin alameti olduğu söylenen yonca kabartmasına rastlamak mümkündür.
Tarihçe
Asur kaynaklarına göre Muş yöresi MÖ 13. yüzyılda Urartulara bağlı Nairi ülkesinin sınırları içerisindeydi. Daha sonraki kaynaklarda Taron adıyla geçen yöre sırasıyla İskit, Med, Pers, Makedon, Selevkos, Roma, Part, Arsakes ve Bizans yönetiminde kaldı. Birkaç kez Romalılar ile Partlar ve Bizanslılar ile Sasaniler arasında el değiştirdi. Daha sonra Emevilerin ve Abbasilerin egemenliğine girdi. Göçebe Türkmen topluluklar yöreye yerleşmeye başladı.[2]
973 yılında İmparator I. İoannis'in düzenlediği seferde yapılan anlaşma uyarınca Ermeni Bagratuni Krallığı egemenliğindeki Taron Bölgesi Bizans hakimiyetine girerken, anlaşma sonrasında imparator şehri ziyaret etmiştir. Bizans hakimiyeti sırasında Muş şehri ve civarı vassal olarak Ermeni prensler idaresinde görülmektedir. 11. yüzyıl ortalarında Muş bölgesine Selçuklular'a tabi Türkmen beylerinin akınları görülmeye başlamıştır. Malazgirt Meydan Muharebesini takip eden süreç sonucunda 1100-1102 tarihleri arasında birçok yerleşimle birlikte Muş'da Sökmen el-Kutbî tarafından ele geçirilmiş ve bunun sonucunda şehir kendisince kurulan Ahlatşahlar Beyliğinin hakimiyetine girmiştir. 1207 yılında Muş'un Eyyubiler'in hakimiyetine girdiği görülmektedir.[3] Muş, Eyyubiler'in zayıflamasıyla birlikte Bitlis Emirliği'nin etkisi altına girmeye başlamıştır.
1243 yılında gerçekleşen Kösedağ Muharebesi sonrasında Muş ve çevresi Moğol İmparatorluğu vassalı olarak Anadolu Selçuklu Devleti hakimiyet alanında kalmıştır. İlhanlılar döneminde birçok Moğol kabilesinin de Muş ve dolaylarını otlak olarak kullanıldığı görülmektedir. 1290'larda sonra kaotik bir coğrafyada bulunan Muş, bu tarihte otorite boşluğundan faydalanan bir Ermeni beyi tarafından ele geçirilmiştir. 1340'larda Moğol emirliklerinin güç mücadelesi sırasında büyük oranda tahrip edilmesiyle nüfusu azalmıştır. 1349 yılında, Muş'u idare eden beyin Akkoyunlular ile ittifak etmesi nedeniyle Muş ve çevresi Karakoyunluların saldırılarına maruz kalmıştır. Muş beyi Karakoyunluları yense de sonrasında Muş ve çevresinde Karakoyunlu hakimiyeti başlamıştır. 1366 yılında Celâyirliler Muş ve çevresine hâkim olsa da çatışmalar sürerek devam etmiş ve Muş'taki hakimiyet yerel beylerin idaresinde hakimiyetin hangi devlet/emirlikte olduğu belirsiz olan dönem yaşanmıştır. Timur, 1387 yılı dolaylarında Karakoyunlulara olan saldırısı sırasında Muş ve çevresini yağmaya tabi tutmuştur. 1394 yılında bölge ikinci defa Timur'un saldırılarına maruz kalmıştır. 1409'dan sonra Karakoyunlu hakimiyetinde görülen Muş'un idaresi, 27 Nisan 1417 yılında Kara Yusuf tarafından verilen fermanla aynı zamanda damadı olan Bitlis Emiri Şemseddin'e (bazı kaynaklarda Şerefeddin) Bitlis, Ahlât ve Hınıs ile birlikte yeniden verilmiştir.[4] 1457 yılında Akkoyunlular'ın hakimiyetinde yerel beyler yönetimindeki Muş, Karakoyunluların saldırısına maruz kalmıştır. 1497 yılında Muş, Bitlis Emîrliğine bağlı görülmektedir. 1508 yılında ise Bitlis ile birlikte Safeviler'in hakimiyet sahası içerisinde yer almaktadır. 1514 yılında yaşanan Çaldıran Muharebesinden sonra İdris-i Bitlisî'nin ikna ettiği yerel Kürt beylerinin de desteğiyle 1515 dolaylarında Muş ve çevresi Osmanlı hakimiyetine katılmıştır. Osmanlı hakimiyetiyle Muş kalesi ve şehri, faydası görülen Şeref (Şerefeddin) Bey'e bırakılmıştır. Bitlis Emirliğine bağlı olarak Muş'u idare eden Pazûkî aşiretinden Çolâk Hâlid Bey ise Safeviler tarafında yer alması nedeniyle Osmanlılarca idam edilerek Muş'un idaresi Şeref Bey'in oğlu Ahmed beye verilmiştir. Ancak Şeref Bey'in bağlılığı uzun sürmemiş ve onun 1531-1532 gibi Safeviler'e sığınmasıyla birlikte Muş ve çevresi Osmanlı-Safevi çatışmasına sahne olmuştur. 1534 yılında kesin Osmanlı hakimiyetinin tekrar teşekkül etmesinden sonra 1548 yılında kurulan Van Eyaletine bağlı Muş sancağının merkezi olmuştur.[5] Klasik Osmanlı sancağı olan Muş, 1593 yılı öncesinde bir süreliğine Bitlis Hükumetine bağlanmış ancak 9 Mart 1593'te ocaklık statüsü kaldırılarak yeniden klasik Osmanlı sancağı olarak idare edilmiştir. 1604-1605 yılında yeniden Bitlis hakimlerinin idaresinde olan yerleşim ilerleyen yıllarsa Bitlis Hükumetinin bir nahiyesi olarak görülmektedir.[6]
Şehir ve çevresiyle ilgili dönemin seyyahları, elçileri ve tarihçileri tarafından çeşitli tanımlamalarda bulunulmuştur. Marco Polo 1271-1274 yılları arasında Moğol hâkimiyetindeki topraklara yaptığı seyahatte Muş ve çevresini eserinde: Bu krallığın dağlarında Kürt denen insanlar yaşar. Bunlar Nasturi ve Yakubi Hristiyandır. İçlerinden bazıları Sarazen olup Muhammed’e taparlar; cesur ve iyi okçudurlar, ama çok kötü insanlardır, tacirleri rahatlıkla soyarlar. Çok büyük miktarda pamuk yetiştirilen ve başka şeylerin yanı sıra büyük bokeran (bir çeşit kumaş) imalatı da yapılan Muş ve Mardin denen başka bir vilayet de buradadır. Tacirler ve zanaatkârlar burada kalabalıktır ve Tatarların kralına tâbidirler. olarak tanımlamıştır. Ebü'l-Fidâ burada yaşayan birinin anlatımından yola çıkarak 1332 tarihli Kitâbu Takvîmü'l-Buldân adlı kitabında Muş şehrini; suru olmayan, dağın eteğinde ve vadi ağzında küçük bir belde olarak tariflemiştir. İlhânlı devlet adamı Müstevfî, 1340 yılında Muş’un eskiden büyük bir şehir olduğu ancak gördüğünde harabe bir halde olduğunu ifade etmiştir. 1474-1478 yılları arasında Muş’a gelen Venedik elçisi Jasaphat Barbaro Muş ve çevresinin eskiden Ermenistan olarak adlandırıldığını, burada yaşayanların Karakoyunlu ve Akkoyunlu olarak adlandırıldığını belirterek burasının Türkmen ülkesi olarak adlandırıldığını belirtmiştir. Barbaro yerleşimi ise, sağlam ve küçük kalesi olan ve bu kalenin altında 3 mil (yaklaşık 4,8 km) çevreye sahip kalabalık bir şehir olarak tanımlamıştır. Osmanlı coğrafyacısı Âşık Mehmed'in (d.1556-ö.1598 sonrası) Menâzirü'l-Avâlim adlı eserinde kalesi olmayan bir belde olarak tarif edilmiştir.[5]
17 Kasım 1738 tarihli bir belgeye göre Bitlis beyi adına Muş'u mütesellim olarak Alaaddin Bey yönetmektedir. Bitlis bey ailesi Şerefhanların etkisinin azalmasını fırsat bilen Alaaddin Bey, Muş ve çevresini kontrol altına almaya başlamıştır. Bu durumdan rahatsız olan Bitlis beyi, 1747 yılında Muş üzerine yürümüş ancak Alaaddin Beyin güçleri karşısında yenilerek geri çekilmiştir. Alaaaddin Bey bir süre daha Muş ve çevresine hakim olsa da hakkındaki şikayetler üzerine 1754 yılında Erzurum Valisi Çeteci Abdullah Paşa, Muş üzerine yürüyerek buraları ele geçirmiştir. Bundan sonraki süreçte Muş ve çevresinin yöneticisi Alaaddin Paşazadeler ailesinin idaresinde kalmıştır.[7]
Şehir, 1821 yılı dolaylarında Feth Ali Şah'ın oğlu Abbas Mirza tarafından ele geçirilmiş ve tahrip edilmiştir.[8] 1830'ların sonunda Muş'da bulunan Amerikalı misyoner Horatio Southgate'e göre şehirde; 5 cami, 10 medrese ve 3 Müslüman okulu, Ermenilere ait 5 kilise ve 1 okul ile 1 hamam ve 1 han bulunmaktadır.[9] 1838 yılında Muş'u ziyaret eden Britanya'nın Erzurum konsolosu James Brant şehirde 700 Müslüman ve 500 Ermeni ailesinin bulunduğunu belirtmiştir. Alman botanikçi Karl Heinrich Koch ise 1846 yılında yerleşimde 1.000 Müslüman ve 415 Ermeni ailesinin bulunduğundan bahsetmiştir.[8]
1850'lerden itibaren Kafkasya’dan çeşitli boyutlarda göç dalgası başlamış ve Osmanlı tarafından Muş bölgesi de bu göçmenlere iskan yeri olarak açılmaya başlamıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’na kadar kısmi Kafkas halklarının göçü savaş sonrasında yoğun bir göç dalgası şeklinde kendini göstermiştir. Bu göçmenlerin Muş şehir merkezinden ziyade köy ve nahiyelere yerleştikleri görülmektedir.[10] İngiliz seyyah Henry Fanshawe Tozer 1881 yılında şehirde 5.000 Müslüman ve 1.800 Ermeni ailesinin yaşadığına dair verdiği bilgi, İngiliz seyyah Henry Lynch tarafından yanlış görülmüş ve kendisi şehrin nüfusunun 20.000 kişiden fazla olmadığını ifade etmiştir. Şemseddin Sâmi ile Vital Cuinet'in öngörülerine göre de şehir nüfusu 1890'larda 37.000 kişi dolaylarındadır. 1899 yılına ait Rus raporunda kasabada 1.500'ü Müslüman ve 1.200'i Ermeni olmak üzere toplam 2.700 ev olduğundan bahsedilmiştir. 1879 Berlin Antlaşması uyarınca aynı yıl oluşturulan Bitlis vilâyetine sancak merkezi olarak bağlanmıştır.[8] Rus general Vladimir May-Mayevsky şehri, pazarında bulunan birçok dükkanı ile bölgesindeki ticaret merkezi olarak tanımlamıştır.[9] 1900'lerin başında Ermeni isyanları şehirde tahribata neden olurken, 3 Mayıs 1903'te yaşanan deprem nedeniyle de yerleşimde hasar meydana gelmiştir.[8] 1907 yılında Alman misyoner kuruluşları tarafından şehirde kız ve erkek olmak üzere 2 yetimhane ve sonrasında da buradaki çocukların eğitimi için kız ve erkek olmak üzere 2'de okul kurulmuştur.[11]
19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarında Minare, Kale ve Süfela (Süfla-Yukarı) mahallelerinin varlığı bilinen şehirde; 27 camii ve mescid, 2 minare, 5 hankâh, 10 iptidai, 9 medrese (Cumhuriyet öncesi Alaaddin Bey ve Ulucami medreseleri hizmette), 1 kütüphane, 1 rüşdiye ve 1 mülki idadi mektebi ile 3 Ermeni mektebi (Katolik Mektebi, Protestan Erkek Mektebi ve Protestan Kız Mektebi), 4 ya da 7 kilise, idare ve belediye meclisi, bidayet mahkemesi, hapishane, banka, nüfus, vergi ve zaptiye daireleri bulunmaktadır. Ermeni asıllı Amerikalı tarihçi Richard G. Hovannisian tarafından 1910'ların başında şehirde Ermenilere ait 800 dükkan ve atölyenin bulunduğu iddia edilmiştir.[9] Alman coğrafyacı Ewald Banse tarafından I. Dünya Savaşı öncesinde şehrin nüfusu 20.000 olarak belirtilmiştir. Ewald Banse'nin verdiği bilgi doğrultusunda yaşanan isyanlar, göçler ve doğal afetler gibi etkenlerle şehrin nüfusunda önemli bir azalış olduğu görülmektedir. 1915 yılında yürürlüğe giren Tehcir Kanunu uyarınca da şehirdeki Ermeniler büyük oranda zorunlu göçe tabi tutulmuştur. 18 Şubat 1916 tarihinde ilk Rus işgaline uğrayan şehir 26 Temmuz'da Osmanlı güçlerince kurtarılsa da 9 Ağustos'ta yeniden Rus güçlerince ele geçirildi. Ruslar'ın çekilmesiyle 1 Mayıs 1917'de yeniden Osmanlı hakimiyetine giren şehir savaş nedeniyle büyük tahribata uğramıştır.[8]
Cumhuriyet Dönemi
Ermeni isyanları ve Rus işgali sonucu Muş şehri harabe haline gelmiştir. Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından sonra il merkezi durumuna getirilen Muş, 30 Mayıs 1926'da il statüsü kaldırılarak Bitlis'e bağlı kaza olmuştur. 1927'de gerçekleştirilen ilk nüfus sayımında 4.227 nüfus bulunmakta olup uzun yıllar küçük bir nüfusa sahip şehir konumunda kalmıştır.[8] 3 Haziran 1929'da yeniden kurulan Muş ilinin merkez kazası olmuştur. Osmanlı döneminden kale ve eteğinde bulunan yerleşim Cumhuriyet ile birlikte başlanan imar çalışmaları kapsamında ovaya doğru yayılım göstermeye başlamıştır. 1950'lerin başında 5 mahalle 1200 evin bulunduğu bir şehir olarak görülmektedir. 1966 Varto depremi şehri etkilemiş ve depremden sonra Varto'da boşaltılan köylerden Muş'a yerleştirilenler için 11223 adet baraka, konut ve ahır inşa edilmiş olup şehrin nüfusunda önemli bir artış meydana gelmiştir. 1972 yılında tamamlanan hatla İran'la olan ticaret yoluna bağlanan şehri gelişimine katkıda bulunmuştur.[9]
Nüfus
Muş sokaklarından bir görünüm (Eylül 2006)
1893 yılı Osmanlı nüfus sayımına göre Muş Sancağı'nda yaşayan kişi sayısı 99.560 kişidir. Bunların çoğunluğu (%54) Ermenilerden oluşmaktadır. Muş'taki toplam Ermeni nüfusu 53.776 kişiyi bulmaktadır. Muş'taki Kürt ve Türk nüfusu ise toplam 42.647 kişidir (%43).
19. yüzyılın sonlarında çoğunluğunu Ermeniler'in oluşturduğu şehrin nüfusu 27 bin civarındaydı. Savaşlar ve kıtlık nedeniyle sürekli azalan bir nüfus seyri izleyen şehrin 1950'deki nüfusu 7.050'ydi. 1955'te 10.888'e, 1965'te 15.687'ye, 1970'te 23.058'e yükselmiştir. Aniden yükselişe geçmesinin nedeni il merkezi olması nedeniyle ilçelerden ve özellikle Varto'dan gelen göçlerdir. 1980'de şehir nüfusu 40 bini, 1990'da 45 bini, 2000'de de 67 bini aştı.[2]
Bu kadar hızlı nüfus artışının sebebi yine kırsaldan gelen göçtür. 2007 sonunda nüfus 70 bine yaklaşmıştır. Nüfusun çoğunluğu Kürt kökenlidir. Kentte diğer önemli nüfusu da Türkler (büyük bir kısmı yerli, kalanı ise Karapapaklar ve Balkan Muhacirleri), Araplar ve SünniZazalar oluşturur.[kaynak belirtilmeli]
Muş kenti, ekonomik açıdan geri kalmış şehirlerdendir. İklimsel ve coğrafi özellikler sebebiyle ekonomik gelişme gösterememektedir. Muş ilinde sanayi gelişmemiştir. Kent ekonomisinde sanayi ve ticaret tüm sektörün %10'unu, hizmet sektörü ise %70'ini oluşturmaktadır. Merkez köyler de katıldığında hizmet sektörü yerini tarım sektörüne bırakır.
Merkez ilçe genelinde ekonomik yapı temelde tarım ve hayvancılıka dayalıdır ve halkın büyük kısmı kırsal alanda yaşadığı için, merkez ilçe nüfusu düşüktür. Tarım ve hayvancılık da büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yapıldığı için verim çok düşüktür. Muş ovasında yetiştirilen ürünler, şekerpancarı, nohut ve tahıldır. Bunun yanında tütün üretimi de yapılmaktadır.
Muş‘ta kişi başına düşen gelir 578 Dolar’dır. Karasal ve sert bir iklime sahip olan Muş kentinde, hayvancılığa dayalı sanayi geliştirilmesi ve üniversiteye önem verilmesi planlanmaktadır. Ancak hayvancılığın geliştirilmesi ve hayvancılıktan verim alınması için çalışmalar yapılması da gündeme gelmektedir. Kurulan Muş Alparslan Üniversitesi'nin kente canlılık katması beklenmektedir.
Şeker fabrikası bölgenin önemli sanayi tesisidir. Süt ürünleri, un, yem, çivi ve tel fabrikası yanında kırsal kesimdeki el tezgâhlarında dokunan halılar ekonomiye katkıda bulunur.
Spor
Şehrin en büyük ve en köklü spor kulüplerinden Muşspor, 1984'te kurulmuş (1990-1991) sezonunda Zeki Eker’in başkanlığı döneminde 3. Lig 2. Grup'ta şampiyon olan kulüp, tarihinde ilk kez 2. Lig'e (Şu anki 1. Lig) yükselmiştir. 2006'da kapanmıştır. 2015'te ise [[Muşspor (2015)|Muş 1984 Muşspor}} kurulmuştur.
Eğitim
Muş'ta kayıtlı 305.010 kişinin %89,5'i okuma-yazma bilmektedir. Bu oran erkeklerde %97,7 iken kadınlarda %89,5 oranındadır. Muş'ta 8.774 öğrenci taşımalı eğitimden yararlanmaktadır. 14.736 öğrenci muhtelif okul pansiyonlarında konaklamaktadır. Muş'ta 5.638 öğretmen görev yapmakta olup 1.342 öğretmen ihtiyacı bulunmaktadır. Muş'ta yükseköğretim sınavlarına girip de yerleşen öğrencilerin oranı %58,71 oranındadır. Bu oranla Türkiye'de 75. sıradadır.
Muş genelinde 16 adet okulöncesi eğitim kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %22,37'dir.
Muş genelinde 457 adet ilkokul kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %99,9'dur.
Muş genelinde 192 adet ortaokul kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %86,46'dır.
Muş genelinde 44 adet ortaöğretim kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %42,42'dir.
Şehirde Muş Alparslan Üniversitesi, yükseköğretim alanında faaliyet göstermektedir. Üniversitede Türkiye geneline göre önlisans programlarının kontenjanları fazla olması dikkat çekmektedir. Eğitim Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, İslami İlimler Fakültesi, İletişim Fakültesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Spor Bilimleri Fakültesi, Uygulamalı Bilimler Fakültesi gibi fakülte birimlerinden ve Fen Bilimleri Enstitüsü, Sosyal Bilimler Enstitüsü gibi enstitü birimlerinden oluşmaktadır. Toplamda ise 9 fakülte, 6 yüksekokul, 14 araştırma merkezi, 114 bölüm ve 2 enstitü ile eğitime devam etmektedir. Üniversitede toplam 467 öğretim elemanı görev yapmaktadır. Yaklaşık 9.887 lisans ve 178 yükseklisans öğrenci mevcudu ile şehrin ekonomisine ve kültürüne önemli katkılarda bulunmaktadır. 3 yükseköğretim yurdunda 2.038 öğrenci konaklamaktadır. Üniversite, hem dünya hem de ülke çapında "gelişmemiş üniversiteler" kategorisinde bulunmasına rağmen bütçesinin büyük bir kısmını İslami İlimler Fakültesine harcadığı yönünde eleştirilmeltedir.
Muş'taki en önemli eğitim sorunu, bölge halkının sosyo-ekonomik sıralamada son sıralarda yer almasıdır. Bu durum da insanların eğitim için harcama yapmak yerine devlet yatırımlarını beklemesine neden olmaktadır. Muş eğitimindeki diğer önemli sorun ise nicelik ve nitelik farkının en fazla olduğu illerden biri olmasıdır. Bu konuda sık sık eleştirilen milli eğitim müdürlüğü ise iktidar tarafından desteklenen ve sarı sendikalar içinde yer alan Eğitim Bir-Sen sendikasının yardımıyla yöneticileri görevlendirmektedir. Sonuç olarak -diğer sendikaların raporlarında tespit edildiği üzere- yöneticilik görevi için yeterli birikimi olmayan, liyakatsiz ve siyasi eğilimli kişiler; yönetici yapılmakta ve niteliksiz (göstermelik) çalışmalar ortaya koymaktadır. Diğer yandan bu yöneticilere tepki geliştiren öğretmenler, birçok faaliyete katılmamayı tercih etmektedir. Bu da bir diğer önemli sorun olan mobbingi ortaya çıkarmaktadır. Muş, eğitimde mobbing oranlarının en yüksek olduğu illerden biridir. Usulsüz yöntemlerle yönetici olan kişiler, kendilerini kanıtlamak adına nicel verilerin yükseltilmesi için öğretmenlere angarya görevler vererek baskı kurmakta ve bu durum da öğretmenlerin bölgede veya okulda kalma süresini düşürmektedir.
Muş'ta görev alan eğitimciler genel olarak üç sendika altında gruplaşmıştır: Türk Eğitim-Sen, Eğitim Bir-Sen, Eğitim Sen. İktidar yanlısı olan ve sarı sandikalar içinde yer alan Eğitim Bir-Sen, il genelinde birçok usulsüz atamaya karışmasıyla eleştirilmektedir. Aynı soy isimli birçok kişi yöneticilik görevlerini sürdürmekte, yerli yöneticilerin müteahhitlik gibi meslek dışı işlerle ihaleler gerçekleştirmesi ve özel kurumlarda usulsüz çalışmaları kamu vicdanına dokunmaktadır. Bakanlık tarafından ise bu olaylara herhangi bir müdahalede bulunulmamış, yalnızca öğretmenlerin bölgede bulunma süresi arttırılmış ve aile birleştirme hakkından yararlanmaları engellenmiştir.
Kültür
Muş lalesi, şehrin önemli tanıtım objesidir. Muş lalesi, Muş'un Türkiye çapında markalaşmasına öncülük eden bir kültürel değeridir. Muş lalesi Nisan sonu ile Mayıs başlarında çiçek açar ve 15 günlük kısa bir ömrü vardır. Her yıl Mayıs ayında festival düzenlenir.
Muş üzümü de meşhur ürünüdür. Üzümcülüğün gelişmesi için çalışmalar yapılmaktadır.
Muş yöresi, halkoyunları açısından halay bölgesine girer. Tipik Doğu Anadolu halay oyunları bu yörede de görülür.
Kent merkezinde çokça eski eserlere rastlamak mümkündür. Yıldızlı Han, Muş kent merkezinde yukarı çarşıda yer alır. 1307'de yapıldığı kayıtlara geçmiştir. Selçuklu dönemi eseridir. Bir bölümü yıkılmıştır. Aslanlı Han diğer bir Selçuklu eseridir. Bu hanın yanında Alaeddin Bey Çeşmesi ile Alaeddin Bey camisi yer alır. Alaeddin Bey Hamamı ve Ulu Cami ile Hacışeref Camisi diğer eski camilerindendir. Şehir merkezinde önemli türbeler de vardır. İbrahim Samidi ve Şeyh Muhammed-i Mağribi gibi. Şehir silüetine, Alaeddin Bey damgasını vurmuştur.
Merkez ilçede bulunan diğer kültürel varlıklar şunlardır; Dere Kilisesi, Surp Karabet Manastırı, Hasbet Kalesi, Mercimek Kalesi, Muşet Kalesi, Alaeddin Cami, Hacı Şeref Cami ve Şadırvanı, Muş Ulu Camii, İbrahim Samidi Türbesi, Kesik Baş Türbesi, Şeyh Halil Türbesi, Şeyh Muhammed-i Mağribi Türbesi, Alaeddin Bey Hamamı, Dere Hamamı, Arslanlı Han, Yıldızlı Hanı, Alaeddin Cami Çeşmesi, Murat Köprüsü. Mercimek Kalesi Höyüğü de Merkez İlçede bulunan kültürel varlıklar içerisindedir.
Murat Köprüsü Muş-Varto yolu üzerindedir. 12 gözlü olup 143 metredir. Çengilli köyünde bulunan Surp Garapet Manastırı adlı kilise ise yıl içindeki günleri simgelediği yönünde bilinen 360 odadan oluşmaktadır.
Sivil Mimarlık örneği yapıları ise, Anadolu Lisesi ve Atatürk İlkokulunun binaları örnek gösterilebilir. Öte yandan, Tahsin Saraç Evi bir diğer örnektir.
Ulaşım
Van ve Bitlis'i batıdaki Buğdan Geçidi üzerinden Bingöl'e bağlayan karayolu şehirden geçer. Bu yol bir noktada Hınıs üzerinden Erzurum'a bağlanır.
Ayrıca şehrin en önemli ulaşım araçlarından biri de Muş Havalimanı'dır. (IATA: MSR, ICAO: LTCK) 1992 yılında hizmete giren havalimanı şehir merkezine 18 km uzaklıktadır.
^abTürkiye İller Ansiklopedisi, 2. Cilt, Milliyet Yayınları, s. 296
^Ersan, Mehmet (2009). Selçuklular Devrinde Sason Ermenileri-I. Uluslararası Batman Ve Çevresi Tarihi Ve Kültürü Sempozyumu. İstanbul: Batman Valiliği. s. 360-362. ISBN978-605-378-043-4.
^Taşkıran, Hasan (2020). "XV. Asırda Bitlis ve Çevresinin Siyasi Tarihi". Tarih ve Gelecek Dergisi. 6 (4). DergiPark. ss. 1134
1155. 7 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2024.5. harf sırasında bulunan |sayfalar= parametresi line feed character içeriyor (yardım)
^Kılıç, Orhan (1998). "Muş Sancağı Dirlikleri (1604-1605)". OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi. 9 (9). DergiPark. ss. 241-262. 7 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2024.
^abcdefTuncel, Metin (2020). "Muş". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 31. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 368-371. 21 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2024.
^"1935 Genel Nüfus Sayımı"(PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
^ . "1945 Genel Nüfus Sayımı"(PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı"(PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
"Merkezi Dağıtım Sistemi"(html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
"Merkez Nüfusu - Muş". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
"Muş Merkez Nüfusu". nufusune.com.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
