Związek zawodowy – masowa organizacja społeczna zrzeszająca ludzi pracy najemnej na zasadzie dobrowolności. Jej celem jest obrona interesów społeczno-ekonomicznych^[2]. Tworzona może być według kryteriów gałęzi produkcji, zawodu lub regionu, w którym operuje. Związki ponadto mogą rozwijać działalność samopomocową, edukacyjną czy kulturalną^[3].

Związki zawodowe mogą składać się z indywidualnych pracowników, profesjonalistów, byłych pracowników, studentów, praktykantów lub bezrobotnych. Procentowy udział członków związków zawodowych wśród pracujących jest najwyższy w krajach nordyckich^[4][5].

Od czasu opublikowania The History of Trade Unionism(inne języki) (1894) przez Sidneya i Beatrice Webb, dominującym poglądem historycznym jest, że związek zawodowy „jest stowarzyszeniem pracowników najemnych w celu utrzymania lub poprawy warunków ich zatrudnienia”. Karl Marx opisał związki zawodowe w następujący sposób: „Wartość siły roboczej stanowi świadomą i wyraźną podstawę związków zawodowych, których znaczenia dla angielskiej klasy robotniczej nie można przecenić. Związki zawodowe mają na celu nic innego, jak zapobieganie obniżaniu płac poniżej poziomu, który jest tradycyjnie utrzymywany w różnych gałęziach przemysłu. To znaczy, chcą zapobiec spadkowi ceny siły roboczej poniżej jej wartości”^[6]. Wcześni socjaliści również postrzegali związki zawodowe jako sposób na demokratyzację miejsca pracy w celu uzyskania władzy politycznej^[7].

Współczesna definicja Australian Bureau of Statistics stanowi, że związek zawodowy to „organizacja składająca się głównie z pracowników, której główne działania obejmują negocjowanie stawek płac i warunków zatrudnienia dla swoich członków”^[8].

Według polskiego prawa „związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych”^[9].

Anarchistyczny historyk Robert James przedstawia pogląd, że związki zawodowe są częścią szerszego ruchu stowarzyszeń socjalnych, do którego należą średniowieczne gildie, masoni, stowarzyszenia oddfellowe, stowarzyszenia przyjacielskie i inne organizacje braterskie^[10].

Błędnie uważa się powszechnie, że współczesny ruch związkowy jest produktem marksizmu^{[potrzebny przypis]}. Tymczasem najwcześniejsze ze znanych dzisiaj związków zawodowych powstały prawie sto lat przed Manifestem Komunistycznym Karola Marksa, a same pisma Marksa często odnoszą się do wcześniej istniejącego ruchu robotniczego. Pierwszy odnotowany strajk robotniczy w Stanach Zjednoczonych miał miejsce w 1786, a zorganizowali go drukarze z Filadelfii, którzy sprzeciwili się obniżce płac i zażądali 6 dolarów tygodniowo^[11].

Pierwsze organizacje związkowe (znane jako kluby zawodowe, ang. trade clubs) utworzone zostały już w XVIII wieku w Wielkiej Brytanii. Początkowo miały one charakter cechów zrzeszających pracowników jednej specjalności (np. piekarze, szewcy, tkacze, drukarze) i były rozdrobnione^[12].

Rewolucja przemysłowa przyciągnęła do miast masy ludzi, w tym osoby zależne, chłopów i imigrantów. Wielka Brytania zakończyła praktykę poddaństwa w 1574, ale zdecydowana większość ludzi pozostała dzierżawcami w majątkach należących do arystokracji ziemskiej. Ta transformacja nie polegała jedynie na przeniesieniu się ze środowisk wiejskich do miejskich; raczej natura pracy przemysłowej stworzyła nową klasę „pracownika”. Rolnik pracował na ziemi, hodował zwierzęta i uprawiał rośliny, i albo był właścicielem ziemi, albo płacił czynsz, ale ostatecznie sprzedawał produkt i do pewnego stopnia posiadał kontrolę nad swoim życiem i pracą. Robotnicy przemysłowi jednak sprzedawali swoją pracę jako siłę roboczą i przyjmowali polecenia od pracodawców, oddając część swojej wolności i samostanowienia na rzecz właściciela środków produkcji. Krytycy nowego układu nazywali to „niewolnictwem płacowym”. Na bazie tych relacji zaczęły kształtować się zorganizowane grupy robotników^[11].

Stopniowo postępował proces konsolidacji organizacyjnej związków zawodowych; związki lokalne zaczęły łączyć się w ogólnokrajowe związki poszczególnych zawodów, następnie struktury międzyzwiązkowe. Małe organizacje zaczęły się jednoczyć m.in. z inspiracji Roberta Owena, który w 1833 utworzył Krajowy Związek Związków Zawodowych(inne języki) (ang. Grand National Consolidated Trades Union). Organizacja przyciągnęła szereg socjalistów, od owenistów po rewolucjonistów, i odegrała rolę w protestach po sprawie Męczenników z Tolpuddle(inne języki), ale wkrótce upadła^[13]. W tym czasie związki zawodowe powstawały również w innych rozwiniętych gospodarczo krajach, szczególnie we Francji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych^[12].

Organizacje związkowe często odwoływały się do idei socjalizmu (różnorodnych jego odmian), syndykalizmu, liberalizmu (tzw. żółte związki zawodowe we Francji i hirschdunckerowskie(inne języki) w Niemczech), chrześcijańskiej doktryny społecznej (a szczególnie katolickiej po wydaniu w 1891 papieskiej encykliki Rerum Novarum) oraz komunizmu (po 1918); tworzyły odrębne dla każdego nurtu struktury organizacyjne^[12].

Na terenach Rosji i całej Europy Wschodniej wraz z opóźnieniami związanymi ze słabym rozwojem przemysłu pierwsze związkowe organizacje powstawały dopiero na początku XX wieku. Od początku założenia związki współpracowały z partiami robotniczymi. Liczba związków ciągle wzrastała; w 1914 związki na całym świecie liczyły 15 milionów osób, a w 1939 już 60 milionów. Współcześnie szacuje się liczbę osób zrzeszonych w związkach pracowniczych na 300 milionów^[14][12].

Po powstaniu w połowie XIX w. nowego typu związków zawodowych skupiających pracowników wykwalifikowanych jednego zawodu, w Wielkiej Brytanii w 1868 związki zawodowe wspólnie utworzyły ogólnokrajowy Kongres Związków Zawodowych (TUC). Centrale ogólnokrajowe utworzono również w innych krajach, w 1834 w Stanach Zjednoczonych powstał Narodowy Związek Zawodowy(inne języki) (ang. National Trades' Union, NTU), w 1866 — Krajowy Związek Robotniczy(inne języki) (ang. National Labor Union, NLU), ale szybko zakończyły działalność. W 1881 utworzono Federację Związków Zawodowych i Organizacji Robotniczych Stanów Zjednoczonych i Kanady(inne języki) (ang. Federation of Organized Trades and Labor Unions, FOTLU), w 1886 przemianowaną na Amerykańską Federację Pracy (ang. American Federation of Labor, AFL). W 1886 we Francji powstała Krajowa Federacja Związków Zawodowych(inne języki) (fr. Fédération Nationale des Syndicats, FNS), 1895 przekształcona w Powszechną Konfederację Pracy (CGT), w 1904 powołano centralę liberalnych związków zawodowych — Federację Żółtych Związków Zawodowych Francji(inne języki) (fr. Fédération des Syndicats Jaunes de France, FNJF); 1890 w Niemczech powołano Komisję Generalną Związków Zawodowych(inne języki) (niem. Generalkommission der Gewerkschaften Deutschlands, GK)^[12].

Rządy już od XVIII wieku starały się represjonować związki, wprowadzając zakaz ich działania i traktując je jako grupy spiskowe. Zakazy zrzeszania się w związkach wprowadzono m.in. we Francji, w Wielkiej Brytanii, Rosji, Niemczech i USA^[3].

We Francji ustawowy zakaz obowiązywał w latach 1791–1884 od ogłoszenia ustawy Le Chapeliera(inne języki) z 14 czerwca 1791, zabraniającej pracownikom najemnym tworzenia zrzeszeń, organizowania strajków i innych wspólnych akcji)^[15], w Wielkiej Brytanii do 1824, w Stanach Zjednoczonych do 1830, w Niemczech do 1869, w Rosji do 1906.

W Wielkiej Brytanii związki zawodowe zostały ostatecznie zalegalizowane w 1872, po tym jak Królewska Komisja ds. Związków Zawodowych(inne języki) w 1867 uznała, że ​​tworzenie organizacji przyniesie korzyści zarówno pracodawcom, jak i pracownikom^[16][17]. W Stanach Zjednoczonych pierwszą ogólnokrajową organizacją pracowniczą byli Rycerzy Pracy z 1869, która zaczęła się rozwijać po 1880. Legalizacja następowała powoli w wyniku serii orzeczeń sądowych^[18].

W Niemczech Wolne Stowarzyszenie Niemieckich Związków Zawodowych(inne języki) (Freie Vereinigung deutscher Gewerkschaften, FVdG) powstało w 1897 po uchyleniu konserwatywnych ustaw antysocjalistycznych kanclerza Ottona von Bismarcka^[19][20]. We Francji organizowanie się związków zawodowych było nielegalne do 1884. Bourse du Travail(inne języki) została założona w 1887, a w 1895 połączyła się z Fédération nationale des syndicats(inne języki) (Krajową Federacją Związków Zawodowych), tworząc Powszechną Konfederację Pracy (CGT)^[21].

W wielu krajach w XX wieku, m.in. w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, uchwalono przepisy umożliwiające pracodawcy dobrowolne lub ustawowe uznanie związku zawodowego^[22][23][24].

Prawny status związków zawodowych został ujęty w ramach Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy, powstałej w 1919 i działającej do dziś^[25]: Konwencja nr 87 o wolności związkowej i ochronie praw związkowych (1948)^[26], Konwencja nr 98 – prawo organizowania się i rokowań zbiorowych (1949)^[27].

Związki przyjęły zasadę dobrowolnego zrzeszania się. Powszechnie akceptują one prawo pracowników do strajku (postrzegając go jednak jako metodę ostateczną)^[2]. Choć stopniowo zezwalano na działanie związków, które wcześniej działały nielegalnie lub półlegalnie, to w wielu krajach pozostały instrumenty prawne celowo ograniczające ich działalność^[3].

Choć struktura polityczna i autonomia związków zawodowych są bardzo zróżnicowane, ich przywódcy są zazwyczaj powoływani w drodze demokratycznych wyborów^[28]. Niektóre badania, takie jak te przeprowadzone przez Economic Policy Institute(inne języki) czy Australian Centre for Industrial Relations Research and Training, wskazują, że pracownicy zrzeszeni w związkach zawodowych cieszą się lepszymi warunkami i płacami niż ci niezrzeszeni^[29][30].

Związki zawodowe mogą organizować określoną grupę wykwalifikowanych pracowników (związki zawodowe rzemieślników)^[31], grupę pracowników z różnych branż (związki zawodowe ogólne)^[32] lub próbować organizować wszystkich pracowników w ramach określonej branży (związki zawodowe przemysłowe)^[33].

W Europie Zachodniej organizacje zawodowe często pełnią funkcje związków zawodowych. W takich przypadkach mogą negocjować w imieniu pracowników umysłowych lub zawodowych, takich jak lekarze, inżynierowie lub nauczyciele. W Szwecji związki zawodowe pracowników umysłowych mają silną pozycję w negocjacjach zbiorowych, gdzie współpracują ze związkami zawodowymi pracowników fizycznych w ustalaniu normy branżowej (szw. mark) w negocjacjach ze stowarzyszeniem pracodawców w przemyśle wytwórczym^[34][35].

Związki ze względu na różnice ideologiczne można podzielić na te związane z komunizmem, reformistyczne (współpracujące z partiami socjalistycznymi czy socjaldemokratycznymi), liberalne^[3], solidarystyczne (a więc powiązane z kościołami chrześcijańskimi), anarchistyczne i żółte powiązane z partiami o profilu chrześcijańsko-demokratycznym^[2].

 Osobny artykuł: Żółty związek zawodowy.

Żółtymi związkami nazywa się także fasadowe związki zawodowe, które są zdominowane lub pod nadmiernym wpływem pracodawcy i dlatego nie są niezależnym związkiem zawodowym^[36][37].

 Osobny artykuł: Centrala związkowa.

Związki zawodowe często łączą się w centrale związkowe, działające w formie federacji lub konfederacji w danym kraju^[38].

Do największych centrali związkowych na świecie należą m.in.^[39]:

• Amerykańska Federacja Pracy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych (ang. American Federation of Labor and Congress of Industrial Organizations, AFL-CIO)
• brytyjski Kongres Związków Zawodowych (ang. Trades Union Congress, TUC)
• Włoska Konfederacja Pracowniczych Związków Zawodowych (wł. Confederazione Italiana Sindacati Lavoratori, CISL)
• Włoska Powszechna Konfederacja Pracy (wł. Confederazione Generale Italiana del Lavoro, CGIL)
• hiszpańskie Komisje Robotnicze (hiszp. Comisiones Obreras, CC.OO.)
• Czesko-Morawska Konfederacja Związków Zawodowych (cz. Českomoravská konfederace odborových svazů, ČMKOS)
• Norweska Konfederacja Związków Zawodowych(inne języki) (norw. Landsorganisasjonen i Norge, LO)
• Ogólnoindyjski Kongres Związków Zawodowych (ang. All India Trade Union Congress, AITUC)
• Indyjski Narodowy Kongres Związków Zawodowych (ang. Indian National Trade Union Congress, INTUC)
• Kongres Południowoafrykańskich Związków Zawodowych (ang. Congress of South African Trade Unions, COSATU)
• Ogólnochińska Federacja Związków Zawodowych
• Powszechna Konfederacja Pracy (fr. Confédération générale du travail, CGT)

W Polsce największymi centralami związkowymi są^[40]:

• Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ)
• Forum Związków Zawodowych (FZZ)
• Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” (NSZZ Solidarność)

Niektóre związki współpracują ze sobą na scenie międzynarodowej. Pierwsze takie przypadki znane są jeszcze z czasów I Międzynarodówki. Do XX wieku utworzone zostały międzynarodowe sekretariaty zawodowe. Oprócz tego powstawały organizacje grupujące związki o określonej orientacji. Były to m.in. powstała w 1919 i istniejąca do 1939 socjalistyczna Międzynarodowa Federacja Związków Zawodowych, powołana w 1920 Międzynarodowa Konfederacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych (od 1945 przemianowana na Światową Konfederację Pracy(inne języki)), utworzona w 1921 komunistyczna Czerwona Międzynarodówka Związków Zawodowych (Profintern) działająca do 1937^[2] i niewielkie Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników (Międzynarodówka Anarchistyczna)^[3].

W 1945 powołano Światową Federację Związków Zawodowych do której przystąpiły niemal wszystkie ówczesne związki. W 1949 doszło do rozłamu w wyniku którego reformiści utworzyli odrębną Międzynarodową Konfederację Wolnych Związków Zawodowych(inne języki) (ang. International Confederation of Free Trade Unions). Integracja zaszła również w trzecim świecie, gdzie utworzono ośrodki kontynentalne lub regionalne. Jedną z takich regionalnych struktur była utworzona w 1956 Międzynarodowa Konfederacja Arabskich Związków Zawodowych^[2].

 Osobny artykuł: historia związków zawodowych w Polsce.

W Polsce działalność związków zawodowych regulują: ustawa z dnia 23 maja 1991 o związkach zawodowych oraz ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o związkach zawodowych rolników indywidualnych.

Związek zawodowy jest osobą prawną i powstaje z mocy uchwały o jego założeniu, podjętej na zgromadzeniu założycielskim przez co najmniej 10 osób. Następnie zgromadzenie uchwala statut i wybiera komitet założycielski liczący od 3 do 7 osób. Związek zawodowy podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Związki zawodowe mają prawo uczestniczenia w sporach zbiorowych i zawierania układów zbiorowych pracy. Dalej idące uprawnienia posiadają związki zawodowe reprezentatywne w skali kraju (np. uczestniczenie w obradach Rady Dialogu Społecznego, opiniowanie projektów aktów prawnych). Od 1 stycznia 2019 r. członkiem związku zawodowego może być każda osoba wykonująca pracę zarobkową^[43].

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• lista polskich związków zawodowych
• wolności związkowe
• strajk
• reprezentacja interesów pracowniczych

• Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 2022 r. poz. 854)