Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 12,53 km²[2]. Miasto stanowi 4,37% powierzchni powiatu.
Struktura powierzchni
Według danych z 2002 r. Radlin miał obszar 12,53 km², w tym: użytki rolne: 63%, użytki leśne: 2%[3].
„Raport o stanie miasta” z 2018 roku wskazuje, że obszar rolny w Radlinie zajmuje powierzchnię 501 ha, z kolei grunty leśne – 123 ha. Grunty zabudowane i zurbanizowane to 620 ha (w tym m.in.: tereny mieszkaniowe – 293 ha, przemysłowe – 149 ha oraz drogi – 83 ha)[4]
Współczesny Radlin jest gminą miejską, niepodzieloną na dzielnice (jednostki pomocnicze gminy). W skład miasta wchodzi kilka miejscowości, lub określeń historycznych z których większe są umownie nazywane dzielnicami[5]:
Reden (również „Rydyna”[6]) – kolonia przemysłowa Biertułtów, graniczy z Głożynami, od nazwy kopalni[6].
Oprócz tych nazw na terenie dzisiejszego Radlina funkcjonują również historyczne określenia:
Babigóra (również jako „Babia Góra Kolonia”[7]) wzniesienie pomiędzy Redenem a podnóża kopalni „Hoym” (dziś Zabytkowa Kopalnia „Ignacy” w Rybniku), rejon ul. Sokolskiej[6].
Bottrop – część kolonii Emma (Marcel), nieistniejąca[8],
Dołki (również jako „Dołki Kolonia”[7]) – część Redenu[6],
Emerżona – część Głożyn przy granicy z Pszowem. Miejsce połaci macierzanki, zwanej w lokalnym etnolekcie „ermeżoną” (stąd nazwa). Kiedyś miejsce pikników[6].
Frajgut – teren przy ul. Rydułtowskiej, zabudowany w latach 50 XX wieku[6].
Grubskie Brzegi – teren przylegający do tzw. „Versuch Kohlengrube” (próbnej kopalni) na gruntach majątku folwarku biertułtowskiego. Rejon ul. Hallera i ul. Rydułtowskiej[6].
Jasienicz – teren pomiędzy Biertułtowami a Głożynami (współcześnie rejon ul. Spacerowej i ul. Matejki w Radlinie)[6]
Marianka – część Kolonii Emma w Radlinie, tzw. druga kolonia, czyli budynki przeznaczone dla robotników kopalnianych, dziś rejon ul. Mielęckiego[6]
Magierowy Las – leśny obszar znajdujący się naprzeciw Kościoła na Głożynach. Nazwa pochodzi od pierwszego właściciela, Ignacego Magiery[6].
Myto – miejsce skrzyżowania ul. Rybnickiej i ul. Korfantego. Historyczna granica państw stanowych: wodzisławskiego i rybnickiego. Od budynku pobierania myta wzięła się zwyczajowa nazwa miejsca[6].
Sauerowiec – rejon kąpieliska nieopodal granicy Radlina z Wodzisławiem Śląskim. Nazwa od nazwiska właściciela (Sauer)[6].
„Sadzonki” – teren dziejszego osiedla przy ul. Sienkiewicza w Biertułtowach obok cmentarza. W latach 50 X wieku zlikwidowano istniejące w tym miejscu ogródki działkowe (stąd nazwa)[6]
Szluchta – (niem. schlucht – wąwóz) niegdysiejsze ślepo zakończone torowisko wewnątrz Kolonii Emma w Radlinie, służące do rozładunku węgla lub produktów spożywczych. Obecnie plac zabaw i kompleks sportowy na styku ul. Mielęckiego i ul. Wieczorka[6][9].
Tropiciel – nazwa stosowana na przełomie XIX i XX wieku, dla określenia rejonu szybu kopalni „Biertułtowy” (zgłoszona w Wyższym Urzędzie Górniczym w Brzegu[6] w 1838). Nazwa od śląskiego „tropić”, czyli „zamartwiać”, „męczyć się”, odnosząca się do słabo wietrzonych pokładów kopalni i ręcznych kołowrotów[6].
Wypędów (niem. Vipendow)– kolonia Biertułtów (ul. Wypandów i okolica). Teren występujący na mapach już w XVIII wieku obejmujący obszar wokół cieku Niedobczyckiego. Miejsce ujęcia wody źródlanej. Obecnie miejsce gdzie znajduje się tężnia w Radlinie[6].
Nazwy "Radlin" i "Biertułtowy" (centrum dzisiejszego Radlina) pojawiają się w Liber fundationis Episcopatus Vratislavienis,[13]. Nazwy te pojawiają się także w Codex diplomaticus Silesiae[13]. W XVI w. tereny dzisiejszego Radlina wchodziły w skład Wodzisławskiego Państwa Stanowego[14].
Radlin rozwijał się dość wolno. W 1783 r. Mieszkało w nim 51 rolników, 13 ogrodników i liczył tylko 279 mieszkańców. Radlin Dolny długo należał do dóbr rycerskich, a w 1804 r. Przeszedł w ręce właścicieli Wodzisławia, gdyż hrabia wodzisławski zakupił cały Radlin Dolny i część Górnego tzw. Szonowiec. Dłuższą notkę o tej miejscowości spotykamy w dokumentach pochodzących z końca XIX w., dokładniej mówiąc w zapiskach wodzisławskiego kronikarza Franza Henke, który podaje, że Radlin jest jedną z największych wsi powiatu rybnickiego i składa się z Radlina Górnego i Dolnego oraz z Obszar[14]. Henke podaje, że w Radlinie Górnym było 51 gospodarstw rolnych, zaś w wyniku parcelacji liczba ich wzrosła do 70, ale ich powierzchnia użytkowa poważnie się zmniejszyła. Poza tym było tu 89 chałupników, 2 wodne młyny, 183 domy zamieszkane przez 2190 mieszkańców, w tym 11 ewangelików i 2 żydów. Resztę stanowili katolicy. Same obszary liczyły 107 mieszkańców, w tym 8 ewangelików. Każda dzielnica miała swą własną pieczęć z herbem. I tak Radlin Górny pieczętował się sercem, z którego wychodziły 2 kwiaty, Radlin Dolny mężczyzną toczącym przed sobą koło od wozu, zaś Obszary skrzyżowanymi grabiami, kosą i cepem[6].
Willa Rudolfa Wachsmanna, dyrektora kopalni „Emma” w Radlinie, projektu Williama Müllera
Główne centrum życia mieściło się w Radlinie Dolnym (obecnie tzw. Radlin II), tu znajdowała się szkoła podstawowa i kościół – filia parafii Wodzisław, gdzie proboszczem był ks. Reszka. Do 1870 r. nie było na tych terenach obowiązku uczęszczania do szkoły. Zainteresowani mieszkańcy, np. z Obszar, wysyłali swe dzieci do szkoły mieszczącej się w Radlinie Dolnym.
Wraz z rozwojem przemysłu (głównie kompleksu kopalnianego w skład którego wchodziła kopalnia Emma, dzisiejsza KWK Marcel, elektrociepłownia oraz koksownia, dzisiejsza Koksownia Radlin). Zakłady te wchodziły w skład Rybnickiego Gwarectwa Węglowego, którego siedziba w 1907 roku zostaje przeniesiona z Berlina do centrum Radlina (Biertułtów)[15]. Intensywnie rozbudowane zostały Obszary oraz Biertułtowy, będące dzielnicami Radlina. Na terenach przykopalnianych na przełomie XIX i XX w. powstało modernistyczne osiedle-ogród zwane „Kolonią Emma”[16]. Przy pracach nad osiedlem uczestniczyli słynni niemieccy architekci wczesnego modernizmu, m.in. William Müller, czy później Hans Poelzig. Układ urbanistyczny osiedla w większości zachował się do dziś w niezmienionej formie. W latach 70. wyburzona została jedynie północna część osiedla, zwana „Bottropem”[8].
Po I wojnie światowej
Pod koniec 1918 roku władzę w miejscowości obejmuje czysto polska Rada Robotnicza. Władze w Berlinie niepokoją się, że będzie to prowadziło do utworzenia polskiej Republiki Radlińskiej. Władze robotnicze Radlina współpracują jednak z działaczami niemieckimi komunistycznego Związku Spartakusa[17]
II wojna światowa
Brama radlińskiej kopalni
W okresie okupacji hitlerowskiej na terenie Radlina funkcjonował obóz jeniecki dla żołnierzy Armii Czerwonej, ulokowany w miejscu dzisiejszego boiska przy ul. Mariackiej[18][19]. Zakwaterowani w tym miejscu jeńcy pracowali głównie w lokalnej kopalni. Wielu z nich pochowano na terenie biertułtowskiego cmentarza.
W wyniku działań wojennych, Radlin, jako ważny ośrodek górniczej aglomeracji, nie ucierpiał tak bardzo, jak chociażby sąsiedni Wodzisław Śląski. Mimo tego miały miejsce lokalne zrywy, a nawet bitwy. Do najsłynniejszej doszło w rejonie rolniczej dzielnicy Głożyny (tzw. "Bój w Głożynach" lub "Festung Glazin"), gdzie dziś znajduje się pamiątkowy obelisk[20].
Do największej tragedii w czasie II wojny światowej doszło w okolicach nieczynnego szybu „Reden”, który był miejscem nazistowskiego mordu na mieszkańcach terenów ziemi rybnicko-wodzisławskiej. W latach 1939–1945 hitlerowcy wrzucali żywcem do nieczynnego szybu pojmane osoby z okolicznych terenów. W miejscu tragedii dziś znajduje się pomnik upamiętniający tamte wydarzenia, oraz park miejski.
W marcu 1945 r. Armia Czerwona toczy na ziemi rybnicko-wodzisławskiej krwawe boje z cofającymi się Niemcami. Widząc sytuację na froncie, Niemcy planują początkowo unieruchomienie kopalni. Jedna zdecydowana cześć załogi w okresie walk w marcu 1945 roku, zdecydowała się nie opuszczać stanowisk pracy[19]. 27 marca Radlin został zajęty przez Rosjan. Trzy dni później żołnierze sowieccy wysiedlili większość ludności Kolonii Emma. Pomieszczenia w kamienicach radlińskiego osiedla zajął sztab 38 Armii Czerwonej – siły bojowej IV Frontu Ukraińskiego[21]. Rosyjski pisarz, poeta, dramaturg i korespondent wojenny Konstantin Michajłowicz Simonow tak opisał ówczesną wizytę w Radlinie: „Powietrze pełne było pyłu węglowego, wszędzie napotykaliśmy jeziorka węglowe o czarnej brudnej wodzie. Także gleba była czarna. Pejzaż był ponury. [...] Murowany budynek typu koszarowego z czerwonej cegły (tam kwaterował Simonow) choć z zewnątrz ponury, ale jak wiele niemieckich domów mieszkalnych, wewnątrz był bardzo przytulny [...]. Kopalnia i koksownia funkcjonowały”.[21]
Po miesiącu stacjonowania w Kolonii Emma Armii Czerwonej przystąpiono do odbudowy zniszczonej infrastruktury, uruchomienia administracji oraz szkolnictwa[22]. Już 2 kwietnia 1945 radlińska kopalnia wydobyła pierwsze 115 ton węgla[19].
W Polsce Ludowej
W 1945 naczelnikiem gminy zostaje przedwojenny wójt Radlina, Karol Brandys, były oficer Wolska Polskiego[23]. W referendum w 1946 zdecydowana większość mieszkańców (90% społeczności Radlina) opowiedziała się przeciw narzuconym propozycjom dotyczącym zniesienia Senatu, unarodowienia gospodarki i wyznaczeniu nowej granicy kraju[24]. Po wojnie znacząco zwiększa się liczba ludności w Radlinie: na początku lat 30 XX wieku mieszkało w Radlinie 8876 mieszkańców, z kolei w 1946 było ich już 14 031.[25]
1 maja 1949 nazwa radlińskiej kopalni zostaje zmieniona z „Emma” na „Marcel”, dla upamiętnienia lokalnego działacza związkowego i lewicowego, Józefa Kolorza (pseudonim „Marcel”)[19][26].
W wyniku wzrostu liczby mieszkańców Radlina, miejscowość otrzymała prawa miejskie 13 listopada 1954[27]. Oprócz działalności przemysłowej, Radlin staje się ważnym ośrodkiem na sportowej mapie Polski. W 1951 sekcja piłkarska klubu sportowego związany z radlińską kopalnią (Górnik Radlin) uzyskuje tytuł Wicemistrza I Ligi Krajowej. Na bazie tradycji przedwojennego „Sokoła” w miejscowości zaczyna funkcjonować ośrodek przygotowań olimpijskich dla gimnastyków[28]. Powstają również instytucje użyteczności publicznej: „Dom Kultury”, „Dom Sportu”, przychodnie zdrowia oraz nowe osiedla mieszkaniowe[29]. W 1975 r. Radlin (wraz z Marklowicami, Pszowem, Rydułtowami i Wilchwami) włączono do Wodzisławia Śląskiego.
Po 1989 roku
23 sierpnia 1989 na terenie KWK "Marcel" podpisane zostało porozumienie pomiędzy Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym a Dyrektorem Generalnym Wspólnoty Węgla Kamiennego w Katowicach, po akcji strajkowej w kopalniach KWK "Marcel", KWK "Morcinek", KWK "Jowisz" i KWK "Gródziec". W porozumieniach brał udział m.in. Leszek Piotrowski[30]. Na przełomie kwietnia i maja 1990 r. w Radlinie (będącym wówczas dzielnicą Wodzisławia Śląskiego) powstaje Radlińskie Towarzystwo Kulturalne, skupiające się zarówno na działalności kulturalnej, jak również na postulacie odłączenia się Radlina z Wodzisławia Śląskiego[31].
1 stycznia 1997 r. Radlin został odłączony od Wodzisławia Śląskiego[32], jednak dawne dzielnice Radlin Dolny i Górny, tworzące razem tzw. Radlin II, pozostały w granicach administracyjnych Wodzisławia. W latach 1997–1998, już jako ponownie niezależne miasto, Radlin administracyjnie należał do województwa katowickiego (następnie śląskiego).
Zabytkowa kapliczka Św. Jana Nepomucena z datą „1719” (data prawdopodobnie nie jest datą postawienia kapliczki, 1719 to data ekshumacji zwłok Świętego związana z procesem beatyfikacyjnym. Beatyfikacja Świętego miała miejsce w 1721 roku, zaś kanonizacja w 1729[37])
Zabytkowa kapliczka Św. Jana Nepomucena z datą „1719”
Handel i usługi
Wraz z rozwojem urbanistycznym gmin wchodzących w skład dzisiejszego miasta Radlin, głównie Biertułtów i Obszar, oraz rozwojem przemysłu górniczego, charakter miasta zmieniał się z rolniczego na przemysłowo-usługowy. Wpłynęło to również na handel i usługi. Od drugiej połowy XIX wieku w centrum Biertułtów funkcjonować zaczyna gospoda „Wollner Gasthaus Inhaber Wilhelm Mrosek”[40] która była ważnym ośrodkiem nie tylko usługowym, ale i kulturalnym gminy i regionu. Od 1897 następuje szybki rozwój budownictwa w okolicy dzisiejszej kopalni „Marcel”, głównie w obrębie Kolonii Emma, na terenie której funkcjonować zaczął konsum kopalniany[41]. Główny plac targowy znajdował się wówczas na terenie dzisiejszego Parku im. Leopolda Zarzeckiego w Biertułtowach[42].
Drugim etapem rozwoju sfery handlowej i usługowej to przełom lat 70. i 80., kiedy to w dzielnicy Radlin powstają punkty handlowe w ramach sieci sklepów górniczych (tzw. „sklepy G.”)[43]
Przełom ustrojowy po 1989 umożliwił większą swobodę zakładania działalności gospodarczej, co znacząco wpłynęło na zwiększenie punktów drobnego handlu i usług. Oprócz lokalnych przedsiębiorców na terenie miasta zaczynają funkcjonować supermarkety oraz dyskonty.
W Radlinie znajduje się przystanek kolejowy Radlin Obszary z którego odjeżdżają pociągi Kolei Śląskich w kierunku Rybnika i Wodzisławia Śląskiego. W mieście jest również towarowa stacja kolejowa Radlin Marcel, obsługująca wyłącznie ruch towarowy z KWK i EC Marcel i Koksowni Radlin. Najbliższa stacja kolejowa z międzynarodowymi połączeniami kolejowymi znajduje się w Wodzisławiu Śląskim.
|Tradycje działalności na niwie kultury w Radlinie, sięgają czasów przełomu XIX i XX w. Ważną postacią dla krzewienia działalności kulturalnej w Radlinie, był Leopold Zarzecki, założyciel Związku Katolickich Robotników im. św. Józefa i Towarzystwa Młodzieży Polskiej „Eleusis”[44].
W latach 60. w Radlinie powstaje Zakładowy Dom Kultury przy KWK „Marcel”, późniejszy Miejski Ośrodek Kultury w Radlinie. W 1990 r. w Radlinie powstaje Radlińskie Towarzystwo Kulturalne, początkowo jako forma protestu przeciwko planom przeznaczenia Domu Kultury na cele handlowe i chęć poprawy sytuacji życia kulturalnego na terenie Radlina[45]. Po odłączeniu się Radlina ze struktur Wodzisławia Śląskiego powstają kolejne organizacje kulturalne na terenie miasta, m.in. Stowarzyszenie Kobiet Aktywnych w Radlinie, Radlińska Przystań, Stowarzyszenie SZOK, czy Stowarzyszenie Młody Radlin[46]
Organem prasowym radlińskiego samorządu jest miesięcznik „Biuletyn Radlin”[47]. Oprócz tego w mieście wydawane są czasopisma „Wici” (wyd. Radlińskie Towarzystwo Kulturalne)[48], „wARTo!” (wyd. Miejski Ośrodek Kultury)[49], oraz prasa wyznaniowa (parafialna).
Edukacja
Przedszkola
Szkoła Podstawowa nr 3
Przedszkole Publiczne nr 1 im. Gromadki Misia Uszatka[50]
Przedszkole Publiczne nr 2
Przedszkole Publiczne nr 3 im. Akademii Wesołych Bajtli[51]
Uczniowski Klub Sportowy Trójka Radlin – szermierka[60]
Stowarzyszenie Dalekowschodnich Sztuk Walki „Tao”
Uczniowski Klub Sportowy „Ronin”
Radlińskie Towarzystwo Przyjaciół Szermierki
PTTK Oddział Radlin
Klub Gimnastyczny „Radlin”
Osiągnięcia sportowe
Z Radlinem związane są nazwiska dwudziestu Olimpijczyków, którzy pochodzili bądź trenowali w radlińskich klubach sportowych. Przede wszystkim reprezentując Klub Sportowy Górnik Radlin oraz Klub Gimnastyczny „Radlin”, którego obiekt gimnastyczny pełnił również rolę Ośrodka Przygotowań Olimpijskich.
Radlińscy Olimpijczycy:
– Jan Deutschmanek, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie (1928)
– Paweł Gaca, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach (1952)
– Janina Kurzanka-Bartoniek, gimnastyczka, uczestniczka Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach (1952)
– Ryszard Kucjas, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach (1952)
– Paweł Gawron, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach (1952)
– Jerzy Krasówka, piłkarz, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach (1952)
– Paweł Sobek, piłkarz, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach (1952)
– Alfred Kucharczyk, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Rzymie (1960), w Tokio (1964) i w Meksyku (1968)
– Ernest Hawełek, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Rzymie (1960), i w Tokio (1964)
– Wilhelm Kubica, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Tokio (1964), w Meksyku (1968) i w Monachium (1972)
– Mikołaj Kubica, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Tokio (1964), w Meksyku (1968) i w Monachium (1972)
– Sylwester Kubica, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Meksyku (1968), w Monachium (1972) i w Montrealu (1976)
– Jerzy Kruża, gimnastyk, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Meksyku (1968) i w Monachium (1972)
szermierka: Towarzystwo Sportowe Górnik Radlin: Wicemistrzostwo Polski Seniorek w Szpadzie (Dominika Mosler), 2013[64], Wicemistrzostwo Polski Juniorów Młodszych, 2015[65]
↑Radlin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ abBłażejB.AdamczykBłażejB., Radlin : wypisy do dziejów, Radlin: [Przedsiębiorstwo Graficzne Drukmasz], 2012, ISBN 978-83-934605-1-9, OCLC804817109 [dostęp 2021-01-27]. Brak numerów stron w książce
↑ abF.F.HenkeF.F., Kronika czyli opis topograficzno-historyczno-statystyczny miasta i wolnego mniejszego państwa stanowego Wodzisław na Górnym Śląsku, Towarzystwo Miłośników Ziemi Wodzisławskiej, 2001. Brak numerów stron w książce
↑DariuszD.ZalegaDariuszD., Józef Kolorz: Za chlebem i o chleb, „La Monde Diplomatique Edycja Polska, 09/139 wrzesień 2017”, 6 października 2017. Brak numerów stron w czasopiśmie
Franz Henke: Kronika czyli opis topograficzno-historyczno-statystyczny miasta i wolnego mniejszego państwa stanowego Wodzisław na Górnym Śląsku. Wodzisław Śląski: Towarzystwo Miłośników Ziemi Wodzisławskiej, 2001.
