|
Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie
   Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego – pomnik Feliksa Dzierżyńskiego, stojący w latach 1951–1989 na placu Bankowym w Warszawie (w dniu odsłonięcia pomnika nazwę placu zmieniono na plac Feliksa Dzierżyńskiego). HistoriaOdsłonięcie21 lipca 1951 roku na ówczesnym placu Bankowym odsłonięty został pomnik Feliksa Dzierżyńskiego. Autorem rzeźby był Zbigniew Dunajewski, autor m.in. pomnika Jana Kilińskiego w Trzemesznie. Odsłonięcie miało miejsce z udziałem przedstawicieli najwyższych władz partyjnych i państwowych, a przy okazji dokonano zmiany nazwy z plac Bankowy na plac Feliksa Dzierżyńskiego, co ustanowiono uchwałą Prezydium Stołecznej Rady Narodowej z dnia 21 lipca 1951 roku. Pomnik miał zostać odsłonięty 20 lipca 1951 – tj. dokładnie w rocznicę śmierci Dzierżyńskiego, lecz ze względu na opóźniony przejazd gości z Moskwy – ministra Mołotowa i marszałka Żukowa – uroczystość przesunięto o jeden dzień[2]. Plac Bankowy miał być ostatecznie odbudowany na 22 lipca 1951 roku, lecz wiązało się to z obniżeniem i wyrównaniem poziomu gruntu na placu, który w części zachodniej był wyższy o 70 cm. Plac postanowiono wybrukować, lecz krótki czas realizacji nie pozwolił na zdobycie materiałów i plac wyasfaltowano. Pomnik miał stanąć pierwotnie w miejscu, gdzie 1 maja 1905 Dzierżyński miał przemawiać do robotników w czasie jedynej, prowadzonej przez niego demonstracji SdKPiL – nazwanej wówczas przez PPS „krwawą awanturą”[3], lecz miejsce to po wojnie znalazło się na uboczu. Sam pomnik nie został wykonany z brązu jak planowano – wykonano go z betonu i pokryto cienką blachą chemicznie pobrązowioną. Na cokole znajdował się napis wykonany z metalowych liter: FELIKS DZIERŻYŃSKI / TO DUMA POLSKIEGO / RUCHU REWOLUCYJNEGO / B. BIERUT[4]. Akcje przeciwko pomnikowiWkrótce po odsłonięciu pomnika w 1951 lub w początkach 1952, „nieznani sprawcy” w nocy pomalowali ręce figurze Dzierżyńskiego na czerwono[5]. Szybko postawiono rusztowanie i na długo poddano pomnik pracom remontowym. Ze względu na cenzurę stalinowską nie podano tego do publicznej wiadomości – było to przed rozpoczęciem emisji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Zdaniem niektórych to wydarzenie jest mało prawdopodobne, bo pomnik znajdował się na wysokim cokole, a plac patrolowała milicja[6]. 10 lutego 1982 roku 16-letni Emil Barchański wraz z kolegami oblał farbą i podpalił pomnik. Wkrótce potem 3 marca został ujęty przez SB. Przesłuchiwany i bity jako nieletni został wypuszczony pod nadzorem kuratora. 3 czerwca zaginął nad Wisłą w nieznanych okolicznościach, a jego ciało wyłowiono 2 dni później z rzeki. Uważa się, że była to jedna z ofiar stanu wojennego w Polsce[7]. RozbiórkaW 1989 w ramach przemian ustrojowych w Polsce zaczęto usuwać symbole związane z socjalizmem. Feliks Dzierżyński, nazywany krwawym Feliksem, przywódca CzeKi, znany był jako jeden z twórców komunistycznego aparatu terroru. 16 listopada 1989 pracownicy Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich, w otoczeniu prasy i warszawiaków, przystąpili do rozłożonych na dwa dni prac przy demontażu pomnika. W dniu 17 listopada sprawiająca wrażenie solidnej rzeźba rozpadła się na trzy betonowe segmenty, z których została zmontowana. Po zdjęciu z cokołu przez dźwig samojezdny, od korpusu odpadł segment rzeźby z głową, uderzając o bruk placu[8], a na linach pozostał tylko tułów. Rozsypane kawałki pomnika zabierane były na pamiątkę. Moment niszczenia pomnika został upamiętniony także na serii 3 znaczków pocztowych II obiegu „Solidarności”. Pomnik nie został przekazany do galerii socrealizmu przy pałacu w Kozłówce – elementy po rozbiórce pomnika zostały zdeponowane w magazynach Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich[9][10]. W 2018, po 29 latach przechowywania w magazynie Zarządu Dróg Miejskich, betonowa figura Feliksa Dzierżyńskiego została przekazana Muzeum Historii Polski[11]. W 2020 została umieszczona w galerii Polacy wobec komunizmu w nowej siedzibie muzeum w Cytadeli. Nie została odtworzona dokładnie w postaci sprzed demontażu. Pozbawiona jest fragmentów odłupanych w trakcie upadku lub niedługo po nim przez osoby obserwujące rozbiórkę, takich jak nos. Poza tym jest ustawiona w pozycji pochylonej, jak w jednej z faz rozbiórki. W ramach instalacji artystycznej ma być ustawiona obok ekranu, na którym jest wyświetlany film dokumentujący demontaż[12]. Pomnik Juliusza Słowackiego29 września 2001 w pobliżu miejsca po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego stanął pomnik Juliusza Słowackiego, odsłonięty przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i poświęcony przez prymasa Polski Józefa Glempa. Błędy lokalizacji miejsca po monumencie i miejsce pomnika Juliusza SłowackiegoPomnik Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się w osi środkowego ryzalitu pałacu Ministra Skarbu[8] – na południowy zachód od miejsca, gdzie dziś stoi pomnik Juliusza Słowackiego – tj. na północ do tej osi centralnej części budynku (zob. zdjęcie pomnika Feliksa Dzierżyńskiego). Nie jest też prawdą, jak podają powszechne informacje[13], że do pomnika Juliusza Słowackiego wykorzystano postument i cokół pomnika Feliksa Dzierżyńskiego. Były to różne postumenty: postument pomnika Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się na szerokim oktagonalnym dwupoziomowym podeście w rodzaju sceny, do którego prowadziło 4 i 6 stopni[14]. Cokół, do którego prowadziły 3 stopnie z podestu, był licowany jasnym granitem, na każdej ze stron znajdowały się płyciny i w górnej części szeroki gzyms. Frontowa strona cokołu płycina zawierała płaskorzeźbę – odlew metalowy – przedstawiającą Feliksa Dzierżyńskiego na czele demonstracji. Choć zarówno pomnik Feliksa Dzierżyńskiego jak i pomnik Juliusza Słowackiego znajdowały się w tej samej osi pałacu, podest pomnika Dzierżyńskiego miał większą powierzchnię[a] – zajmując większą przestrzeń między torami tramwajowymi a budynkiem dawnego Ministerstwa Skarbu i sam pomnik Dzierżyńskiego znajdował się bliżej budynku. Miejsce po nieistniejącym pomniku Feliksa Dzierżyńskiego i dzisiejszy pomnik Juliusza Słowackiego znajdują się w miejscach odległych między sobą o kilkanaście metrów. Postument po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego został rozebrany wraz z pomnikiem w 1989 r., a miejsce, w którym się znajdował, zostało oczyszczone, pokryte asfaltem i zamienione na parking samochodowy. Parking znajduje się w tym miejscu do dziś. W jego pobliżu wybudowano po ponad 10 latach nowy cokół[b] pomnika Juliusza Słowackiego (2001). Odniesienia w kulturzeZapisem wydarzenia rozbiórki pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie był film – reportaż Z życia pomników (1990)[15]. UwagiPrzypisy
Bibliografia
Zdjęcia
Wideo
Information related to Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie |
||||||||||||||||||||||||||
