Aleksander Wolszczan

Aleksander Wolszczan
Ilustracja
Aleksander Wolszczan (2007)
Państwo działania

Polska / Stany Zjednoczone

Data i miejsce urodzenia

29 kwietnia 1946
Szczecinek

profesor nauk fizycznych
Specjalność: astrofizyka, radioastronomia
Alma Mater

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Doktorat

1975 – fizyka
UMK

Habilitacja

30 października 1995 – astronomia
UW

Profesura

13 marca 1998

Polska Akademia Nauk
Status

Członek krajowy korespondent Wydziału III Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi

Nauczyciel akademicki
Uczelnia

Pennsylvania State University

Okres zatrudn.

od 1992

Uczelnia

UMK

Okres zatrudn.

1994–2008

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Zasługi RP
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Aleksander Wolszczan (ur. 29 kwietnia 1946 w Szczecinku) – polski radioastronom, profesor nauk fizycznych, nauczyciel akademicki, współodkrywca (wraz z Kanadyjczykiem Dale’em Frailem) pierwszych planet pozasłonecznych, profesor Pennsylvania State University, związany także z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu[1][2][3][4]. Laureat wielu nagród, w tym Nagrody FNP zwanej „polskim noblem” (1992) oraz Medalu Mariana Smoluchowskiego (2001) – najwyższego wyróżnienia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne. W 2021 roku pozostaje jednym z tylko sześciu laureatów obu wyróżnień.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się w Szczecinku jako syn Jerzego Wolszczana, w czasie II wojny światowej uczestnika kampanii wrześniowej i żołnierza AK (Kedyw). Rodzina przeniosła się wkrótce do Szczecina, gdzie ojciec skończył studia ekonomiczne, a od 1950 pracował w szczecińskich wyższych uczelniach[1]. Syn od dzieciństwa interesował się gwiazdami; twierdził, że został zainspirowany przez ojca, który opowiadał mu różne historie o gwiezdnych konstelacjach, np. legendy greckie, rzymskie i chińskie. Już w wieku 6–7 lat poznał podstawy astronomii; ze strychu rodzinnego domu obserwował galileuszowe księżyce Jowisza z użyciem lunetki, samodzielnie zbudowanej z soczewek okularowych[2][5].

Po zakończeniu edukacji w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Czarnieckiego w Szczecinie i maturze wyjechał do Torunia na studia astronomiczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika; już w czasie studiów pracował jako stażysta techniczny. Studia skończył w 1969, po czym został zatrudniony na etacie asystenta. Jako starszy asystent (1973) wyjechał na staż do Max-Planck-Institut für Radioastronomie w Bonn[6], instytutu dysponującego radioteleskopem Effelsberg. W 1975 uzyskał na UMK doktorat w dziedzinie fizyki[1].

Praca naukowa i dydaktyczna

Na początku stanu wojennego w Polsce ponownie wyjechał do Bonn; tam otrzymał wiele propozycji pracy naukowej w placówkach amerykańskich. Zdecydował się na wyjazd do Cornell University – uniwersytetu dysponującego największym wówczas na świecie radioteleskopem (średnica ponad 300 m), znajdującym się w pobliżu Arecibo (wyspa Portoryko). W 1990 uzyskał możliwość skorzystania z tego radioteleskopu do realizacji własnego programu badawczego. W Obserwatorium Arecibo współpracował też z Josephem H. Taylorem Jr, który w 1993 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za odkrycie nowego typu pulsarów, otwierające nowe możliwości badania grawitacji (fale grawitacyjne); o współpracy z Wolszczanem J.H. Taylor wspomniał w czasie swojego noblowskiego wykładu Binary Pulsars and Reletivistic Gravity[7] – zacytował jego publikację z 1991 na temat pulsarów milisekundowych i wspomniał o wspólnych badaniach, których wyników jeszcze nie opublikowano. W autorskiej części badań Wolszczan zaobserwował i zinterpretował sygnały radiowe z milisekundowego pulsara PSR 1257+12 (gwiazdozbiór Panny), odkrywając pierwsze 3 planety nienależące do Układu Słonecznego. Odkrycie zostało oficjalnie zaprezentowane na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego w Atlancie w styczniu 1992 i opublikowane w naukowym czasopiśmie – Nature 9 stycznia 1992[8][9]. W 1995 habilitował się z astronomii na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy Dryf subpulsów i modulacja radiowej emisji pulsarów: porównanie teorii z obserwacjami. W 2008 otrzymał tytuł naukowy profesora.

W lutym 2005 ogłosił na konferencji w Aspen w Kolorado, że – wraz z Maciejem Konackim – odkrył czwartą planetę w tym układzie. W maju 2007 – wraz z grupą polskich astronomów, kierowaną przez Andrzeja Niedzielskiego – odkrył planetę HD 17092 b, krążącą wokół gwiazdy HD 17092. Do tego celu użyto teleskopu Hobby-Eberly w Teksasie[10] (zob. objaśnienie istoty odkrycia i ilustracje).

Od 1992 Aleksander Wolszczan prowadzi badania i wykłada (jako profesor astronomii i astrofizyki) na Uniwersytecie Stanowym w Pensylwanii (Penn State); od 1994[1] do 2008 wykładał też na swej macierzystej uczelni[a]. Był również inicjatorem utworzenia w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Szczecińskiego Zakładu Astronomii i Astrofizyki i objął honorowe kierownictwo tego zakładu[11][1]. Wypromował co najmniej dwóch doktorów: Macieja Konackiego i Wojciecha Lewandowskiego[12].

Publikacje (wybór)

Teleskop Hobby-Eberly
Aleksander Wolszczan na terenie budowy Centrum Astronomii w Piwnicach koło Torunia.

Wyniki badań, które doprowadziły do odkrycia pierwszych planet pozasłonecznych wokół PSR 1257+12, Wolszczan publikował w latach 1992–1994 w najbardziej znanych czasopismach naukowych, Nature (wspólnie z Dale’em A. Frailem)[8][9] i Science[13]. Kolejne prace publikował wspólnie ze 136 współautorami (dane z lat 1986–2010). Były cytowane przez ponad 1170 autorów innych publikacji. Wykaz prac, sporządzony zgodnie z wynikami rankingu, otwierają pozycje[14]:

  • A planetary system around the millisecond pulsar PSR1257 + 12, A. Wolszczan, D.A. Frail, „Nature” 1992,
  • Confirmation of Earth-Mass Planets Orbiting the Millisecond Pulsar PSR B1257 + 12, A. Wolszczan, „Science” 1994,
  • The characteristics of millisecond pulsar emission: I. Spectra, pulse shapes and the beaming fraction Michael Kramer, Kiriaki M. Xilouris, Duncan R. Lorimer, Oleg Doroshenko, Axel Jessner, Richard Wielebinski, Alexander Wolszczan, Fernando Camilo, „Astrophysical Journal” 1998,
  • Measurement of Relativistic Orbital Decay in the PSR B1534+12 Binary System, I.H. Stairs, Z. Arzoumanian, F. Camilo, D.J. Nice, J.H. Taylor, S.E. Thorsett, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1997,
  • Studies of the Relativistic Binary Pulsar PSR B1534+12: I. Timing Analysis, I.H. Stairs, S.E. Thorsett, J.H. Taylor, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2002,
  • Arecibo Timing and Single-Pulse Observations of Eighteen Pulsars, Wojciech Lewandowski, Alex Wolszczan, Grażyna Feiler, Maciej Konacki, Tomasz Sołtysiński, „Astrophysical Journal” 2004,
  • Masses and orbital inclinations of planets in the PSR B1257+12 system, „Astrophysical Journal” 2003,
  • Discovery of two radio pulsars in the globular cluster M15, S.B. Anderson, P.W. Gorham, S.R. Kulkarni, T.A. Prince, A. Wolszczan, „Nature” 1990,
  • Interstellar interferometry of the pulsar PSR 1237+25, A. Wolszczan, J.M. Cordes, „Astrophysical Journal” 1987,
  • A Planetary Mass Companion to the K0 Giant HD 17092, A. Niedzielski, M. Konacki, A. Wolszczan, G. Nowak, G. Maciejewski, C.R. Gelino, M. Shao, M. Shetrone, L.W. Ramsey, „Astrophysical Journal” 2007,
  • A nearby 37.9-ms radio pulsar in a relativistic binary system, A. Wolszczan, „Nature” 1991,
  • Precision measurements of pulsar dispersion, J.A. Phillips, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1992,
  • Proper motion, age and initial spin period of PSR J0538+2817 in S147, M. Kramer, A.G. Lyne, G. Hobbs, O. Lohmer, P. Carr, C. Jordan, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2003,
  • „Timing Observations of Four Millisecond Pulsars with the Arecibo and Effelsberg Radio Telescopes”, A. Wolszczan, O. Doroshenko, M. Konacki, M. Kramer, A. Jessner, R. Wielebinski, F. Camilo, D.J. Nice, J.H. Taylor, „Astrophysical Journal” 2000,
  • Interpulse emission from pulsars at 25 MHz, J.A. Phillips, Alexander Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1989,
  • A Planet in a 0.6AU Orbit Around the K0 Giant HD 102272, A. Niedzielski, K. Goździewski, A. Wolszczan, M. Konacki, G. Nowak, P. Zieliński „Astrophysical Journal” 2008,
  • The characteristics of millisecond pulsar emission: II. Polarimetry, Kiriaki M. Xilouris, Michael Kramer, Axel Jessner, Alexis von Hoensbroech, Duncan R. Lorimer, Richard Wielebinski, Alexander Wolszczan, Fernando Camilo, „Astrophysical Journal”, 1998,
  • Timing and scintillations of the millisecond pulsar 1937 + 214, J.M. Cordes, A. Wolszczan, R.J. Dewey, M. Blaskiewicz, D.R. Stinebring, „Astrophysical Journal”, 1990,
  • High-precision timing of PSR J1713+0747: Shapiro delay, F. Camilo, R.S. Foster, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1994,
  • Improved timing formula for the PSR B1257+12 planetary system, Maciej Konacki, Andrzej J. Maciejewski, Alex Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2000.

W wielu publikacjach współautorami byli polscy współpracownicy z Instytutu Fizyki UMK[15].

Stowarzyszenia naukowe

Aleksander Wolszczan jest członkiem wielu stowarzyszeń naukowych, m.in.[16]:

Uhonorowanie

W 1977 otrzymał Nagrodę Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego[18]. W 1995 odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej[19]. Został uznany w 1999 przez „Nature” za autora jednego z 15 fundamentalnych odkryć z dziedziny fizyki. W 1998 znalazł się też na liście 25 odkrywców wszech czasów, opublikowanej przez pismo „Astronomy”[20]. Media wielokrotnie informowały o nominowaniu do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki[21][22][23][24], jednak wyrażało to tylko stosunkowo powszechne oczekiwania, ponieważ Komitet Noblowski nie ujawnia list osób nominowanych przez 50 lat od roku nominacji[25].

W 1996 rotrzymał nagrodę Beatrice M. Tinsley Prize od American Astronomical Society[16].

W Polsce postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z 11 listopada 1997, za wybitne zasługi dla nauki polskiej, został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski[26][1]; za odkrycie pierwszego pozasłonecznego układu planetarnego otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (1992)[3][27] i Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1993)[1].

W 2006 jego nazwisko[20][28] znalazło się na liście[29] Honorowych Obywateli Miasta Szczecina, którą otwierają Jan Paweł II, Lech Wałęsa, Kazimierz Majdański, Władysław Bartoszewski oraz w grupie „Szczecinianie Stulecia”, wyłonionej w 1999 w plebiscycie, ogłoszonym przez szczeciński oddział Gazety Wyborczej, Polskie Radio Szczecin i TVP Szczecin[2]. Został uhonorowany tytułem Ambasador Szczecina 2005.

W Toruniu został uhonorowany pierwszą z „katarzynek” w Piernikowej Alei Gwiazd (Rynek Staromiejski) z podpisami słynnych torunian[30]; został wyróżniony jako Torunianin XX wieku[16].

W 2007 powstał film dokumentalny w reżyserii Jana Sosińskiego pod tytułem „Gwiazdor – Aleksander Wolszczan”. Obraz przybliża sylwetkę naukowca oraz przedstawia jego zainteresowania i opowieści dotyczące wcześniejszego życia w Polsce[31][32].

W 2017 został laureatem Medalu Bohdana Paczyńskiego[33].

Reperkusje współpracy z SB

Na przełomie września i października 2008 ujawniono w polskich mediach, że w latach 1973–1986 Wolszczan współpracował ze Służbą Bezpieczeństwa; sam potwierdził ten fakt, jednak podkreślił, że we wszystkich rozmowach z urzędem przekazywał informacje nieistotne – zwykle ogólnie znane – i nikomu nie zaszkodził. Na początku października zrezygnował z etatu na Uniwersytecie w Toruniu. Rezygnacja została przyjęta przez rektora, lecz równocześnie obie strony wyraziły chęć dalszej współpracy naukowej[34][35]. W 2012 opublikowano informację, że jeden z dwóch kandydatów na rektora UMK, prof. Andrzej Tretyn, zwycięzca nadchodzących wyborów[36], zaproponował przekazanie Wolszczanowi oficjalnego zaproszenia do pracy na uczelni. Opinie były podzielone[37].

Uwagi

  1. ↑ Przyczyną odejścia z UMK były efekty lustracji, w czasie której ujawniono współpracę A. Wolszczana z SB (zob. sekcja Reperkusje współpracy z SB).

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g Praca zbiorowa, red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. T. 2. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 2000, s. 643. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
  2. ↑ a b c Dariusz Czołgowski, Aleksander Wolszczan. Szczeciński Kopernik, [w:] Szczecinianie stulecia, Wyd. Piątek trzynastego, s. 116, OCLC Szczecinianie [zarchiwizowane z adresu 2016-03-19].
  3. ↑ a b Prof. dr hab. Aleksander Wolszczan. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej. [dostęp 2015-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-24)].
  4. ↑ Prof. Aleksander Wolszczan, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-04-26].
  5. ↑ VI Liceum Ogólnokształcące. [w:] Nabór Szkoła Ponadgimnazjalna 2012 [on-line]. Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. [dostęp 2012-10-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-24)]. (pol.).
  6. ↑ Max-Planck-Institut für Radioastronomie. [w:] Strona internetowa instytutu [on-line]. www.mpifr-bonn.mpg.de. [dostęp 2012-10-30]. (niem.).
  7. ↑ Joseph H. Taylor Jr: Binary Pulsars and Reletivistic Gravity. [w:] Nobel Lecture (December 8, 1993) [on-line]. www.nobelprize.org. [dostęp 2012-10-31]. (ang.).
  8. ↑ a b A planetary system around the millisecond pulsar PSR1257 + 12. [dostęp 2012-10-29]. (ang.).
  9. ↑ a b A. Wolszczan, D.A. Frail, A planetary system around the millisecond pulsar PSR 1257+12, „Nature”, 355 (6356), 1992, 145_147, DOI: 10.1038/355145a0 [dostęp 2012-10-30] (ang.).
  10. ↑ A Planetary Mass Companion to the K0 Giant HD 17092.
  11. ↑ Zakład Astronomii i Astrofizyki. [w:] Strona internetowa Uniwersytetu Szczecińskiego [on-line]. www.us.szc.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  12. ↑ System Wspomagania Wyboru Recenzentów [online], recenzenci.opi.org.pl [dostęp 2019-07-06].
  13. ↑ A. Wolszczan: Confirmation of Earth-mass planets orbiting the millisecond pulsar PSR B1257+12. [w:] Science 264 (5158) [on-line]. www2.astro.psu.edu, 22 kwietnia 1994. s. 538–542. [dostęp 2016-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-29)]. (ang.).
  14. ↑ Publications of Alexander Wolszczan. [w:] Microsoft Research [on-line]. www.journalogy.net. [dostęp 2012-10-30]. (ang.).
  15. ↑ Lista pracowników i doktorantów. [w:] Strona internetowa Wydziau Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej [on-line]. www.fizyka.umk.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  16. ↑ a b c Joanna Poros: Aleksander Wolszczan – odkrywca planet poza Układem Słonecznym. www.naukawpolsce.pap.pl, 2004-03-17. [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-15)]. (pol.).
  17. ↑ URSI Mission Statement. [w:] Strona internetowa International Union of Radio Science (fr. Union Radio-Scientifique Internationale) [on-line]. www.ursi.org. [dostęp 2016-12-31]. (ang.).
  18. ↑ Nagroda Młodych PTA [online], www.pta.edu.pl, 2 listopada 2014 [dostęp 2022-12-05].
  19. ↑ M.P. z 1995 r. nr 31, poz. 365 – pkt 31.
  20. ↑ a b Szczecińskie honory dla prof. Wolszczana. torun.wyborcza.pl, 2006-07-25. [dostęp 2016-10-13]. (pol.).
  21. ↑ Zbigniew Wojtasiński: Klątwa Marii Skłodowskiej. Polski naukowiec może wreszcie otrzymać Nobla. [w:] „Wprost”, Nr 41/2007 (1294) [on-line]. www.wprost.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  22. ↑ Wolszczan: jeszcze będzie Nobel. [w:] TVN24 (rozmowa z Aleksandrem Wolszczanem) [on-line]. www.tvn24.pl, październik 2008. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  23. ↑ Rafał Molenda: Prof. Wolszczan kandydatem do Nobla. [w:] Radio Szczecin on-line [on-line]. www.radioszczecin.pl, październik 2009. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  24. ↑ Bozon Higgsa raczej bez Nobla. Szansa Polaka?. [w:] Polskie Radio Jedynka» Sygnały dnia [on-line]. www.polskieradio.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  25. ↑ Nomination and Selection of Physics Laureates. [w:] Nobel Prizes / Nobel Prize in Physics [on-line]. www.nobelprize.org. [dostęp 2012-10-30]. (ang.).
  26. ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 listopada 1997 r. o nadaniu orderów (M.P. z 1998 r. nr 6, poz. 110).
  27. ↑ Andrzej Tadeusz Kijowski: Opis obyczajów w 15-leciu międzysojuszniczym 1989–2004. T. t. II „A Teraz Konkretnie”, rozdz. XIII „O obrotach sfer Wolszczana”. AnTraKt, 2010. ISBN 978-83-923292-7-5.
  28. ↑ Profesor Aleksander Wolszczan. [w:] BIP Urzędu Miasta Szczecin > Honorowi Obywatele Miasta Szczecin [on-line]. bip.um.szczecin.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  29. ↑ Honorowi Obywatele Miasta Szczecin. [w:] BIP Urzędu Miasta Szczecin [on-line]. bip.um.szczecin.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  30. ↑ Znani torunianie i wielcy w Toruniu > Piernikowa Aleja Gwiazd. [w:] Toruński Serwis Turystyczny [on-line]. turystyka.torun.pl. [dostęp 2012-11-05]. (pol.).
  31. ↑ Jan Sosiński (scenariusz i reżyseria): Gwiazdor – Aleksander Wolszczan. [w:] Film dokumentalny (49 minut) [on-line]. www.filmweb.pl, 2005. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  32. ↑ Małgorzata Piwowar. Dokument o spadkobiercy Mikołaja Kopernika. „Rzeczpospolita”. Wtorek, 30 października 2007 roku. 254 (7851). s. 20. 
  33. ↑ Krzysztof Czart: Profesor Aleksander Wolszczan laureatem Medalu Bohdana Paczyńskiego. Urania-Postepy Astronomii, 2017-09-12. [dostęp 2017-09-13]. (pol.).
  34. ↑ Aleksander Wolszczan: Podpisywało się jedno, robiło drugie. wiadomosci.dziennik.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  35. ↑ Rektor UMK przyjął rezygnację prof. Wolszczana. www.gazetaprawna.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  36. ↑ Prof. Andrzej Tretyn rektorem UMK!. torun.gazeta.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).
  37. ↑ Zaproszenie do powrotu na UMK?. www.rp.pl. [dostęp 2012-10-30]. (pol.).

Linki zewnętrzne

Laureaci Medalu Mariana Smoluchowskiego
XX wiek
XXI wiek

Laureaci Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w obszarze nauk ścisłych
XX wiek
XXI wiek
Laureaci Medalu Bohdana Paczyńskiego