Żelazno

wieś
Wieża mieszkalna w Żelaźnie
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	kłodzki
Gmina	Kłodzko
Sołectwo	Beata Konieczko-Rudnicka
Wysokość	310–350 m n.p.m.
Liczba ludności (III 2011)	898[2]
Strefa numeracyjna	74
Kod pocztowy	57-361[3]
Tablice rejestracyjne	DKL
SIMC	0853122
Położenie na mapie gminy wiejskiej Kłodzko Żelazno
Położenie na mapie Polski Żelazno
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Żelazno
Położenie na mapie powiatu kłodzkiego Żelazno
50°22′16″N 16°40′20″E/50,371111 16,672222[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Żelazno (niem. Eisersdorf^[4]) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Kłodzko^[5].

W przeszłości w rejonie wsi znajdowały się przysiółki:

• Łagodno (niem. Früschhäuser)^[6]
• Skorzów (niem. Wachsmann)^[7]

Obecnie nazwy niestandaryzowane.

W latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Żelazno, w latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.

Żelazno położone jest w południowo-wschodniej części Kotliny Kłodzkiej^[8]. Jest dużą i ludną wsią, której zabudowania ciągną się na długości ok. 3,6 km wzdłuż Białej Lądeckiej i Piotrówki, u wylotu szerokiej Doliny Białej Lądeckiej, pomiędzy Wzgórzami Rogówki na północnym wschodzie i Krowiarkami na południowym zachodzie. Wieś znajduje się na wysokości ok. 310–345 m n.p.m. Wieś stanowi ważne ogniwo w ciągu dużych wsi łańcuchowych Doliny Białej Lądeckiej. Na zachodzie jej zabudowa łączy się bezpośrednio z Krosnowicami, zaś na wschodzie z Ołdrzychowicami. Na południu sąsiaduje z Mielnikiem i Piotrowicami.

Dolinę zajmują użytki rolne, położone na dobrych glebach. Na wzniesieniach (Sośnina, Góra Dębowa, Wapniarka) znajdują się lasy mieszane, z przewagą świerka. Na Wapniarce dawniej rósł starodrzew bukowy z domieszką innych drzew z gatunków liściastych, a od północy świerka i sosny, który razem z kamieniołomami jest częścią projektowanego rezerwatu przyrody. W dolinie Piotrówki, poniżej Przełęczy Mielnickiej znajdują się Romanowskie Źródła, pomnik przyrody, będący największym wywierzyskiem krasowym w Sudetach^[9]. We wsi rośnie wiele starych drzew posiadających status pomników przyrody, z których część stoi w przypałacowych parkach.

Okolice wsi charakteryzują się bardzo złożoną budową geologiczną. Wzniesienia w Krowiarakach tworzą wapienie krystaliczne i dolomityczne. Z kolei Wzgórza Rogówki zbudowane są z granitoidów masywu kłodzko–złotostockiego. Ponadto występują łupki łyszczykowe i kwarcowo-grafitowe oraz amfibolity. Dolinę Białej Lądeckiej wyścielają osady trzeciorzędowe i czwartorzędowe. W wapieniach występują minerały, m.in. chloryt, hercynit^[10].

Żelazno zajmuje powierzchnię 12,11 km², z czego 733 ha stanowią użytki rolne, a 320 ha lasy. Wieś zamieszkuje 1,0 tys. mieszkańców^[11].

Demografia na przestrzeni stuleci^[12]

Żelazno powstało jako jedna z najstarszych wsi na terenie ziemi kłodzkiej, przed połową XIII w., a więc w okresie przedkolacyjnym^[13]. Osada została założona na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych. Pierwszy z nich przy starym zwany Drogą Solną, wiódł z Kłodzka do Nysy i Krakowa^[14]. Z kolei drugi był częścią antycznego szlaku bursztynowego^[14]. Nie wykluczone, iż Żelazno było osadą służebną grodu kłodzkiego, ale szybko przeszło w ręce prywatnych właścicieli. Wieś szybko rozwijała się, czemu dowodzi fakt, że wybudowano tutaj jeden z pierwszych kościołów na terenie ziemi kłodzkiej, który podlegał parafii w Krosnowicach. Pierwszymi znanymi właścicielami Żelazna byli Pannwitzowie, którzy w 1327 r. ufundowali tutaj kościół oraz w tym samym czasie otrzymali od króla czeskiego Jana I Ślepego prawo patronatu do kościoła.

Przypuszcza się, że w 1330 r. była to już wieś lokowana, bowiem w dokumentach wymieniane jest dziedziczne, wolne sędziostwo, które istniało jak sugeruje większość historyków, w późniejszym okresie bez przerwy. W 1350 r. właściciele części wsi – bracia von Glubosowie sprzedali swój folwark, liczący 2,5 łana gruntów, biskupowi praskiemu Arnosztowi z Pardubic i jego bratu Wilhelmowi. Utworzyli oni następnie alodium z tej części Żelazna. Na marginesie warto zaznaczyć, że przedmiotem całej transakcji była ogromna posiadłość obejmująca szereg gruntów w różnych wsiach ziemi kłodzkiej, których wartość wynosiła 718 grzywien groszy praskich. Z tej racji sprzedaż ta była wielokrotnie poświadczana w różnych dokumentach z tego okresu. Jeszcze w tym samym roku Arnoszt z Pardubic przekazał swoje posiadłości na rzecz ufundowanego przez siebie klasztoru kanoników regularnych w Kłodzku^[15]. Mimo to główną część wsi posiadali Pannwitzowie, którzy w 1350 r. zastawili m.in. swoje dobra w Żelaźnie, Kunatowi von Wolvilsdorfowi. Poza wyżej wymienionymi posiadłościami na terenie wsi istniało jeszcze wolne sędziostwo (przynajmniej jedno), którego właściciele pisali się od nazwy wsi oraz wolne sołectwo^[15].

W 1375 r. dobra Pannwitzów obejmowały 2 łany. Rok później Jakobus Bohemus sprzedał wolne sędziostwo i alodium zakonnikom. Kilkanaście lat później, w 1388 r. Hannus von Pannwitz sprzedał 5 łanów lennych i prawo rybołówstwa w odcinku Białej Lądeckiej Hannusowi von den Bele. Pod koniec XIV w. część wsi znajdowała się w rękach wójta z Bystrzycy Kłodzkiej – Rueckera, który prawdopodobnie wybudował obronną wieżę mieszkalną^[16].

W dalszym ciągu główna część Żelazna należała do Pannwiztów. W 1415 r. doszło do dużej transakcji pomiędzy Nickelem von Pannwitzem a Nicklasem Blumylem, która dotyczyła sprzedaży bogatego sędziostwa, obejmując jego ziemię, dwór, karczmę, młyn wodny, prawo połowu ryb i rzemieślników (piekarz, krawiec, kowal, szewc). Z zachowanych źródeł wiadomo, iż jego wartość w następnym roku wynosiła 100 kop groszy praskich. Być może na początku XV w. istniały tu dwa niezależne wolne sędziostwa^[17]. W 1429 r. sędziostwo obejmowało 3 łany i 2 pręty oraz karczmę sądową, którą posiadał Wenczlow Hotteler. Rok później jako sędzia figuruje już Hannus Heinrich.

Przez cały XV w. zmieniali się właścicielce wolnego sędziostwa, chociaż wieś pozostawała własnością von Pannwitzów i kłodzkich kanoników regularnych^[15]. W 1447 r. sędziostwo ze wszystkimi gruntami i karczmą znajdowało się w bezpośrednim posiadaniu braci von Pannwitz. Jednak już w 1465 r. jako sędzia wymieniany jest Wenzel Clug, a w 1467 r. Hentczel, zaś w 1469 r. – Balthazar i Paul Reymannowie, płacący z niego 40 złotych guldenów. W 1478 r. jego wartość oszacowano na 224 guldeny węgierskie. W 1481 r. sędzią był Michael Walthir.

W 1482 r. Margaretha, córka Hansa von Pannwitza, sprzedała swój majątek w Żelaźnie Kwnesowi von Czymowiczowi. Trzy lata później sędziostwo i karczma sądowa były przedmiotem transakcji pomiędzy Elzke i Jacobusem Stanko, który zapłacił za nie 200 guldenów węgierskich, a w 1488 był wolnym sędzią w Żelaźnie.

W 1494 r. Hans von Pannwitz przekazał zakonnikom 1 łan czynszowy sędziostwa i 10 prętów gruntów. W związku z tym pod koniec XV w. zakonnicy mieli na terenie wsi już 6 łanów gruntów i odcinek rzeki. W rękach Pannwitzów pozostało jeszcze 14 łanów i 4 pręty ziemi w Żelaźnie^[15].

Mimo iż Żelazno było dużą i bogatą wsią posiadającą jeden z najstarszych kościołów na terenie Kłodzczyzny, była to tylko filia parafii krosnowickiej. 29 sierpnia 1597 r. majątek po kanonikach przejęli jezuici, którzy zostali sprowadzeni do Kłodzka.

Zmiany w historii wsi przyniosły dopiero wydarzenia wojny trzydziestoletniej. W hrabstwie kłodzkim szerzył się protestantyzm, na który przeszła większość mieszkańców, w tym w Żelaźnie. Klęska wojsk protestanckich na Białej Górze spowodowała, iż byli oni narażeni na represje ze strony zwycięzców. W 1621 r. do hrabstwa wkroczyły wojska cesarskie. Przystąpiono do nakładania kontrybucji i nawracania na katolicyzm. Nie zgadzali się na to chłopi z Żelazna, Ołdrzychowic, Rogówki, Skrzynki, Jaszkowej Dolnej i Górnej, którzy utworzyli związek obronny i wystąpili zbrojnie przeciwko żołnierzom cesarskim. W trakcie walk, które zakończyły się ich porażką, zginęło ok. 200 chłopów^[18].

Swoje dobra utracili również Pannwitzowie, chociaż w 1631 r. jakąś część wsi posiadał Dittrich von Pannwitz^[19]. Od 1631 r. dolny dwór po Pannwitzach przejął na potrzeby kolegium jezuickiego w Kłodzku dziekan Hieronymus Keck. Posiadłość tą zamieszkiwało 12 kmieci i 14 ogrodników. Według spisów kościelnych w całej wsi zamieszkiwało 4 gospodarzy płacących podatki kościelne. Część wsi była królewszczyzną, a później została nadana niejakiemu Christianowi von Saalhausenowi, który sprzedał swoje dwa folwarki w 1669 r. kolegium jezuickiemu za 5,5 tys. talarów.

W 1742 r. hrabstwo kłodzkie dostało się pod panowanie pruskie, co zostało ostatecznie potwierdzone pokojem w Hubertusburgu (1763). Rozpoczął się nowy okres w dziejach Żelazna, które w XVIII w. przeżywało szybki rozwój. W 1748 r. wieś dzieliła się na trzy części:

• Kolegium jezuickie – 7 kmieci oraz 28 zagrodników
• Klasztor jezuitów – 14 kmieci oraz 26 zagrodników i chałupników
• von Schreckendorf – 8 kmieci i 21 zagrodników oraz chałupników

W 1765 r. Żelazno miało już czterech właścicieli:

• Kolegium jezuitów – wartość: 12,6 tys. talarów; 5 kmieci, 21 zagrodników i 9 chałupników, w tym 5 rzemieślników,
• Klasztor jezuitów – wartość: 11 tys. talarów; 11 kmieci, 18 zagrodników i 13 chałupników, w tym 4 rzemieślników,
• Wolne sędziostwo – wartość: 6,2 tys. talarów; należało także do kolegium jezuickiego w Kłodzku,
• Część wolnego kmiecia – wartość: 150 talarów, także w posiadaniu kolegium

Praktycznie cała wieś znajdowała się w rękach zakonników z Kłodzka. Po kasacie zakonu jezuitów właściciele poszczególnych części Żelazna zmieniali się często^[19]. W 1787 r. osada liczyła 143 budynki. Znajdowały się tu 2 wapienniki, a zamieszkiwało ją 20 rzemieślników. Część hr. Friedricha von Redena liczyła 57 budynków z młynem wodnym. Mieszkało w niej 14 kmieci oraz 42 zagrodników i chałupników. Kolejną części Żelazna posiadał niejaki Pelke (54 budynki, w tym 2 folwarki i młyn z 7 kmieciami i 44 zagrodnikami oraz chałupnikami). Wolne sędziostwo posiadał Josef Stehr (26 budynków, w tym folwark i młyn wodny, z 4 kmieciami i 20 zagrodnikami oraz chałupnikami). Czwarta część należała do probostwa (3 domy, kościół, plebania i szkoła z 1 chałupnikiem). Ostatnią, piątą część posiadał wolny kmieć (2 chałupników).

W latach 1797–1798 A. Hoffmann, właściciel głównej części wsi wzniósł w jej dolnej części okazały pałac^[20]. W 1808 r. wdowa po nim wyszła za mąż za von Bibersteina. W 1825 r. podział wsi utrzymywał się nadal. Odpowiednio należała ona do: płk. von Bibersteina, Gottlieba Huenersky’ego, hr. Ernesta von Münchhausena zu Grainburg an der Donau, Josefa Wagnera oraz Antona Kintschera. W 1840 r. Żelazno było ogromną wsią, jedną z największych w regionie^[19].

W 1836 r. kupiec i jednocześnie przemysłowiec Hermann Dietrich Lindheim kupił główną część wsi od płk. von Bibersteina za 26 tys. talarów, na którą składały się: pałac, folwark i 75 budynków, znajdował się tu także królewski urząd celny. Lindheim pomiędzy Krosnowicami a Żelaznem założył ogromną przędzalnię lnu o 20 tys. wrzecion, które napędzane były wodami z Białej Lądeckiej^[20].

Pozostałe części wsi należały do: barona E. von Münchhausena – Dolne Żelazno (Nieder Eisersdorf), liczyło 74 budynki. Dittrichsdorf (Dittrichshof)’ należał do G. Huenersky’ego – 25 budynków z dworem i 2 folwarkami. Wolne sędziostwo Wagnera liczyło 31 budynków, ale należało do urzędnika skarbowego z Kłodzka. W części tej znajdował się szpital-przytułek. Ostatnia część była w rękach kmiecia Kintschera, a następnie jego spadkobierców, liczyła 2 budynki.

We wsi znajdował się kościół, szkoła katolicka (zbudowana w 1830 r.) Działały tu 3 młyny wodne, 3 browary, 3 cegielnie, które produkowały 132 tys. cegieł i dachówek rocznie oraz 7 tkaczy chałupników. Żelazno było wielkim ośrodkiem produkcji wapna. Istniał tu kamieniołom oraz 5 pieców do wypału wapna^[21]. We wsi pracowało ok. 40 rzemieślników różnych branż, w tym 2 zegarmistrzów^[22].

W 2 połowie XIX przędzalnię przejął zięć Lindheima – Hugon von Löbbecke, w rękach którego rodziny znajdowała się ona do 1945. W 1870 w Żelaźnie znajdowały się trzy posiadłości ziemskie należące do: W. Langera (o powierzchni 186 morgów), landrata barona von Seherr-Thossa (175 morgów) i H. von Löbbeckego (907 morgów). Rezydencja w Żelaźnie należała do jednych z atrakcji turystycznych regionu. W Żelaźnie działała gospoda oraz popularny browar. We wsi działał punkt informacyjny Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego.

W 1897 przez wieś przeprowadzono linię kolejową do Stronia Śląskiego, lokując w jej południowej części stację, która stanowiła punkt wyjścia dla wycieczek na Krowiarki i Wapniarkę.

Podczas II wojny światowej w wieży mieszkalnej urządzono niewielki obóz pracy, w którym przebywało ok. 20 więźniów różnych narodowości, w tym Francuzi, Anglicy i Polacy^[23].

W końcówce wojny (do wysiedlenia w 1946) mieszkała w Żelaźnie, będąca wtedy dzieckiem, pisarka i poetka niemiecka Monika Taubitz. Temu okresowi poświęciła autobiograficzną książkę Durch Lücken im Zaun (1977, wydanie polskie Przez dziurę w płocie, 2007)^[24].

Po zakończeniu II wojny światowej decyzją zwycięskich mocarstw ziemia kłodzka znalazła się w granicach państwa polskiego^[25]. W ciągu kilku lat dokonano wysiedlenia miejscowej ludności w głąb Niemiec, sprowadzając na ich miejsce ludność polską^[26].

Żelazno zostało siedzibą niewielkiej gromady, zachowując swój rolniczy charakter. Dawne folwarki zostały upaństwowione i przejęte przez PGR. Odnowiono część zabytków, a w pałacu ulokowano ośrodek wczasowy hutników z huty Bobrek^[27]. W wieży rycerskiej po remoncie urządzono harcówkę dla upamiętnienia obozu pracy.

W końcu lat 60. XX w. zmodernizowano drogi do Bystrzycy Kłodzkiej i Lądka Zdroju. Przebudowie poddano cały układ komunikacyjny, przenosząc główną drogę poza zabudowania. Przy okazji rozebrano jedną z zabytkowych chat: drewnianą z gankiem w przyziemiu.

W latach 70. XX w. wzniesiono we wsi dużą fermę bydła. Następnie założono wielki sad. We wsi działał Agrokompleks Sudety, potem powstał Kombinat Rolno-Przemysłowy Żelazno^[28]. Po reformie administracyjnej Żelazno w latach 1973–1976 było stolicą gminy Żelazno. W dolinie Piotrówki wybudowano dużą wylęgarnię pstrągów^[23].

Wieś znacznie ucierpiała podczas tzw. Powodzi tysiąclecia w lipcu 1997, a odbudowa trwała kilka lat. Ponownie Żelazno zostało zalane w czerwcu 2009 r.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty^[29]:

• kościół par. pw. św. Marcina, pierwsza świątynia w tym miejscu powstała ok. 1326 r. Obecny kościół pochodzi z poł. XIV w. Został znacznie przebudowany na przełomie XVII i XVIII w stylu barokowym
• cmentarz przy kościele
• ogrodzenie – mur z obejściem podcieniowym z budynkami bramnymi, z XVI w., XVIII wieku
• dworzec kolejowy, murowano-szachulcowy z 1907 r.
• zespół pałacowy (nr 63), z k. XVIII w., XIX–XX w.:
  • pałac Hoffmanna, wzniesiony w latach 1797–1798^[30] przez Franza A. Hoffmanna. Przebudowany i rozbudowany w 1869 r. – drugiej poł. XIX w. przez H. Löbbeckego; mieści się w nim obecnie dom wczasowy
  • park, z drugiej połowy XVIII–XX w.
  • ogrodzenie parku i budynek bramny, z 1908 r.
  • folwark, z XIX–XX w.:
    • oficyna pałacowa
    • oficyna mieszkalna
    • stajnia i spichrz
    • gołębnik
    • kuźnia
• zespół pałacowy (nr 109), po 1860:
  • dwór von Münchhausenów, eklektyczny z drugiej poł. XIX w.
  • park
• wieża mieszkalna, pochodzi z końca XIV w., wzniesiona w stylu gotyckim, przebudowywana w XVI i XVIII w.

inne zabytki:

• most kratowy, wybudowany w latach 1882–1883, stanowi główną przeprawę przez Białą Lądecką.

Przez wieś przechodzą dwie ruchliwe drogi prowadzące na południe i wschód ziemi kłodzkiej. Najbardziej ruchliwa jest droga krajowa 33, prowadząca z Kłodzka do granicy państwa przez Przełęcz Międzyleską, od której w południowej części wsi odgałęzia się droga wojewódzka nr 392 w kierunku do Stronia Śląskiego. W Żelaźnie na południowym krańcu wsi znajduje się stacja kolejowa, którędy wiodła linia kolejowa nr 322, zwana Koleją Doliny Białej Lądeckiej. Ruch pasażerski wstrzymano na niej w 2004 r. Wciąż trwają prace nad jego przywróceniem w postaci szynobusów Kolei Dolnośląskich^[31].

Komunikację autobusową prowadzi przedsiębiorstwo Beskid i PKS Kłodzko.

We wsi znajduje się niepubliczna szkoła podstawowa i niepubliczne gimnazjum, działające jako Zespół Szkół Niepublicznych w Żelaźnie, prowadzonych przez Stowarzyszenie Inicjatywa Edukacyjna „Nasze Żelazno”. Szkoła Podstawowa powstała w 2011 roku w miejsce zlikwidowanej szkoły gminnej. Rok później powstało gimnazjum.

Żelazno po zakończeniu II wojny światowej znalazło się w granicach Polski. W latach 1945–1973 wieś tworzyła gromadę, wchodzącą w skład powiatu kłodzkiego w województwa wrocławskiego. Po zmianach w podziale terytorialnym kraju Żelazno zostało siedzibą gminy (1973), którą zniesiono trzy lata później. Od 1976 r. wchodzi w skład gminy Kłodzko^[32]. Ostatnia zmiana miała miejsce w 1990 r., kiedy to na terenie gminy utworzono sołectwa jako jednostki pomocniczego podziału administracyjnego gminy, którego jedna z siedzib znalazła się w Żelaźnie.

• A. Herzig, M. Ruchniewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej, wyd. Oficyna Wydawnicza „Atut” / Dobu Verlag, Wrocław–Hamburg 2006.
• J. Kögler: Die Chroniken der Grafschaft Glatz, nowe wydanie: Dieter Pohl, t. 3, wyd. Dr. Dieter Pohl Verlag, Köln 1998, s. 211–232.
• K. Marcinek, W. Prorok, Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, Kłodzko 1995.
• M. Perzyński, Gminy Kłodzko skarby i osobliwości. Przewodnik dla dociekliwych, wyd. Wrocławski Dom Wydawniczy, Wrocław 2002.
• Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, t. 15, wyd. I-BIS, Wrocław 1994.