„ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ — საქართველოს მეფის — თამარის ე.წ. პირველი ისტორიკოსის თხზულება, XIII ს., რომელშიც აღწერილია თამარისა და მისი მამის გიორგი III-ის ისტორია.

ძეგლის ავტორი უცნობია. სხვადასხვა დროს მის ავტორად ვარაუდობდნენ ანტონ გნოლისთავისძეს (თედო ჟორდანია), სარგის I თმოგველს (პავლე ინგოროყვა), მანდატურთუხუცეს ჭიაბერს (სარგის კაკაბაძე), არსენ იშხნელს (კორნელი კეკელიძე), შოთა რუსთაველს (ივანე ლოლაშვილი).

ძეგლის ავტორი განათლებული პიროვნებაა. ის იცნობს დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ისტორიას, ლიტერატურას და ფილოსოფიას. თხზულება დაწერილია მაღალფარდოვანი ენით. „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ პირველ ხარისხოვანი ქართული ისტორიული ძეგლია. ის საყურადღებო ცნობებს შეიცავს XII-XIII სს. საქართველოს პოლიტიკური და სიციალურ-ეკონომიკური ისტორიისათვის.

თხზულების სრული ტექსტი შემონახულია „ქართლის ცხოვრების“ მარიამისეულ და მაჩაბლისეულ ნუსხებში და მცხეთური ნუსხის პირში. „ქართლის ცხოვრების“ ვახტანგისეულ რედაქციაში შერწყმულია თამარის მეორე ისტორიკოსის თხზულებასთან.

აზრთა სხვადასხვაობაა თხზულების შედგენის თაობაზე. ზოგიერთი მკვლევარის აზრით (პ. ინგოროყვა, ს. კაკაბაძე), აქ ორი ავტორის სხვადასხვა ნაწარმოებია გაერთიანებული. დაწერილია პ. ინგოროყვას შეხედულებით, 1195 და XIII ს. I მეოთხედში, კაკაბაძის აზრით კი – 1195 და 1270–1295 წლებს შორის. თედო ჟორდანიას და ივანე ჯავახიშვილს მიაჩნდათ, რომ ძეგლი 2 ნაწილისგან შედგება და დაწერილია ერთი პირის მიერ სხვადასხვა დროს (1195 ან 1196 და თამარის თამარის გარდაცვალებისთანავე). „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ ერთ მთლიან ნაწარმოებად მიაჩნიათ კორნელი კეკელიძეს, სიმონ ყაუხჩიშვილს, ი. ლოლაშვილს. კეკელიძის აზრით, ის დაწერილია 1222 წლის ახლო ხანებში.

• ქართლის ცხოვრება. მარიამ დედოფლის ვარიანტი, ექვთიმე თაყაიშვილის რედაქციით, ტფ., 1906;
• ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი (ცდა ტექსტის აღდგენისა), კ. კეკელიძის რედ. და გამოკვლევით, თბ., 1941;
• ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემა, ტ.2, თბ. 1959;
• История и восхваление венценосцев, перевод с грузинского, предисловие и примичание К.С.Кекелидзе, Тб.1954;
• მეორე გამოცემა წიგნში: კეკელიძე კ., ეტიუდები ძველი ქართლი ლიტერატურის ისტორიიდან, [ტ.] 12, თბ. 1973;

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 241.
• კ. კეკელიძე, „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ როგორც ლიტერატურული წყარო; წიგნი: რუსთაველის კრებული, თბ.1938;
• რ. კიკნაძე, ფარსადან გორგიჯანიძე და „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“, თბ. 1975;
• ი. ლოლაშვილი, რუსთაველი და თამარის ისტორიკოსთა ვინაობის პრობლემა, თბ. 1961;
• ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ.8, თბ. 1977;

• ქართლის ცხოვრება – ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი

ხ • გ • რ თამარ მეფის ეპოქა ოჯახი მამა — გიორგი III დედა — ბურდუხანი მამიდა — რუსუდანი და — რუსუდანი მეუღლე — გიორგი რუსი (1185 წლამდე) დავით სოსლანი (1187 წლიდან) შვილები — გიორგი IV ლაშა რუსუდანი ბიძაშვილი — დემნა უფლისწული დისშვილები — ალექსი I დიდი დავით კომნენოსი სიძე — მანუელ კომნენოსი პიროვნებები აბულასანი ალექსი კომნენოსი ანტონ გნოლისთავისძე ანტონ ქუთათელი ასათ გრიგოლისძე აფრიდონი ბაკურ ძაგანისძე ბარამ ვარდანისძე ბასილ IV ბასილი ეზოსმოძღვარი ბედიანი ბოცო ჯაყელი გუზან აბულასანის ძე ტაოელი დოთაღოს შარვაშისძე საღირ კოლონკელისძე ვარდან დადიანი ზანქან ზორაბაბელი ზაქარია მხარგრძელი ზაქარია გაგელი ზაქარია ფანასკერტელი თეოდორე II გამრეკელი თორელი ყვარყვარე-ივანე ჯაყელი ივანე მხარგრძელი იოანე VII კახაბერ ვარდანისძე კახაბერ კახაბერისძე კრავაი ჯაყელი მარუშიან ჩუნჩერახისძე მიქელ IV რატი სურამელი სარგის თმოგველი ყუბასარი ყუთლუ-არსლანი ჭიაბერი ხუაშაქ ცოქალი მოვლენები ორბელთა აჯანყება ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლა ნიალის ბრძოლა შამქორის ბრძოლა ბასიანის ბრძოლა გიორგი რუსის აჯანყება ტრაპიზონის იმპერიის დაარსება (1204) ქართველთა ლაშქრობები ხლათში (ოცდაათწლიანი ზავი) ქართველთა ლაშქრობა ირანში (1210) მთიელთა აჯანყება (1212) კულტურა შოთა რუსთაველი — „ვეფხისტყაოსანი“ მოსე ხონელი — „ამირანდარეჯანიანი“ ჩახრუხაძე — „თამარიანი“ იოანე შავთელი — „აბდულმესიანი“ ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი თამარის მონეტა თამარისა და დავითის მონეტა