ბასიანის ბრძოლა
ქართულ-სელჩუკური ომების ნაწილი
ბასიანის ბრძოლის სქემა
თარიღი	27 ივლისი, 1202
მდებარეობა	ბასიანი (ახლანდელი ერზრუმი, თურქეთი)
შედეგი	საქართველოს გამარჯვება
მხარეები
რუმის სასულთნო მენგუჯეკიდები საქართველოს სამეფო
მეთაურები
რუქნ ად-დინ სულეიმან-შაჰი დავით სოსლანი ზაქარია II მხარგრძელი შალვა ახალციხელი
ძალები
150,000[1]–400,000[2][3][4] 65,000[2]–90,000[1]

ბასიანის ბრძოლა — საქართველოს სამეფოს ლაშქრის ბრძოლა რუმის სასულთნოსა და მუსლიმური ალიანსის წინააღმდეგ ბასიანში (ახლა თურქეთის ტერიტორია), ქალაქ არზრუმიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთით დაახლოებით 60 კმ-ზე. გაიმართა 1202 წელს. ბრძოლის თარიღი სადავო იყო, მაგრამ ბოლოდროინდელი კვლევა 1203 ან 1204 წლებს ემხრობა. თანამედროვე მუსლიმი მემატიანეს იბნ ბიბის თანახმად, ბრძოლა მოხდა ახ.წ. 598 წელს (1201 წლის 1 ოქტომბერი - 1202 წლის 19 სექტემბერი). თანამედროვე თურქი ისტორიკოსების აზრით, ბრძოლის ადგილად, როგორც წესი, იდენტიფიცირებულია მიცინგერდის (მაზანკერტის) ციხე.

XII საუკუნის ბოლოს რუმის სასულთნო ქაოსში ჩავარდა თურქმენთა თავდასხმების, ჯვაროსნული ლაშქრობებისა და კილიჯ არსლან II-ის (1156-1192) შთამომავლებს შორის სასტიკი ბრძოლების გამო. 1197 წელს რუქნ ად-დინ სულეიმან შაჰმა, კილიჯ არსლან II-ის მეხუთე ვაჟმა, დაიპყრო კონია და აიძულა თავისი ძმა ქაიხუსრო I დაეტოვებინა ქვეყანა და გადასახლებულიყო კონსტანტინოპოლში. რუქნ ად-დინმა დაიწყო ექსპანსიის პოლიტიკა, დაუპირისპირდა ბიზანტიას, კილიკიის სომხურ სამეფოს და საქართველოს სამეფოს, გააერთიანა ანატოლიის დიდი ნაწილი მისი მმართველობის ქვეშ.

ქართული სამეფოს აღზევება მეფე დავით IV აღმაშენებლის დროიდან გაგრძელდა თამარის მეფობის წლებში, რომელმაც 1195 წელს შამქორის ბრძოლაში მოახერხა დიდი მუსლიმური კოალიციის დამარცხება.^[5]

საქართველოს წარმატებით შეშფოთებულმა,^[5][3][4] სულთანმა რუქნ ად-დინ სულეიმან შაჰმა,შეკრიბა მაჰმადიანი,ანატოლიელი ბეილიკები საქართველოს წინააღმდეგ. საქართველოსა და რუმის სასულთნოს ინტერესები ერთმანეთს დაუპირისპირდა შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე, სადაც ორივე მხარე ცდილობდა ესარგებლა ბიზანტიის სისუსტით და დაემკვიდრებინა საკუთარი ფეხი.^[6][3]

რუქნ ად-დინის მაცნე წერილები თამარის სთხოვდა დანებებას და ემუქრებოდა ურჩი ქრისტიანების განადგურებით.^{[7][8][3][6][9]} ნათქვამია,რომ:

„მე ნუქარდინ. სულთანი ყოვლისა ცისა-ქუეშისა უმაღლესი, მიმსგავსებული ძლიერებასა ანგელოზთასა, თანამდგომი ღმრთისა, მოვლინებული მოჰმედისაგან მოგიმცნობ მეფესა ქართველთასა თამარს. ყოველი დიაცი რეგუენია და შენ გიბრძანებია ქართველთა აღებად ჴრმალთა და ღმრთისაგან საყუარელისა ისლემთა ერისა დაჴოცად მუსულმანთა. და კუალად ნათესავსა ზედა თავისუფალსა დადებად ხარკი ყმებური. და აწ მე მოვალ, რათა უსაჯო სამართალი სახლსა სპარსთასა და განგწუართო შენ და ერი ეგე შენი არაოდეს კადრებად აღებად ჴრმლისა, რომელი ღმერთსა ჩუენდა უბოძებია. ხოლო ცხოვნებით იგი ოდენ ვაცხოვნო, რომელმან უწინარეს მოსლვისა ჩემისა თაყუანისმცეს წინაშე კარვისა ჩემისა და აღიაროს ქადაგება მოჰამად მოციქულისა, და უარ ყოს სჯული შენი და ჴელითა თჳსითა იწყოს წინაშე ჩემსა ლეწად ჯუარისა, რომლისა მიმართ დაგიცთ ცუდი სასოება, და აწ მოელოდი ნაცვალსა ჩემსა, რომელი შეამთხჳე სპარსთა.[10]“

ელჩმა ასევე გადმოსცა ზეპირი შემდგომი სიტყვა:რუქნ ად-დინი თამარს ცოლად შეირთავდა, თუ იგი ისლამს მიიღებდა, თორემ ის თავისი ხარჭი გახდებოდა. ზაქარია II მხარგრძელმა ელჩს დაარტყა და უთხრა: „ელჩი რომ არ იყო, ჯერ ენას მოგაჭრიდი და შემდეგ თავს“ და მიუთითა ქართველების მიერ რუქნ ად-დინის ღვთაებრივი განკითხვის მოლოდინზე.^[11]

ქართული ლაშქარი 65-90000 ჯარისკაცით,^[1] მზად იყო საბრძოლველად ათ დღეში და როგორც კი რუქნ ად-დინის დესპანი წავიდა, დავით სოსლანის მეთაურობით ბრძოლის ველზე აღმოჩნდა.^[5] მის შემადგენლობაში შედიოდნენ ზაქარია და ივანე მხარგრძელები, შალვა და ივანე ახალცხელები და სხვა ცნობილი სარდლები.^[12] „თამარ მეფის ამბავი“ აღწერს, თუ როგორ შეიკრიბა ვარძიაში ლაშქარი საბრძოლველად გადასვლამდე და როგორ მიმართა თამარმა ჯარს ეკლესიის აივნიდან.^[13] როგორც თამარის მატიანეში ნათქვამია, „თვით თამარი დადიოდა თავისი ლაშქრის სათავეში, ფეხშიშველი, ცრემლით დაბანილი პირით“.^[3]

რუქნ ად-დინმა ჯარი შეკრიბა: მას დაეხმარა მისი სიძე, ერზინჯანის ემირი, მაგრამ ის ერზრუმმა გაუშვა და ახსოვდა, რომ ის საქართველოს ვასალი იყო.^[12] მუსლიმური (არაბული და თურქული) წყაროების მიხედვით მას ჰყავდა 400 000 ჯარისკაცი.^[14][4] მათი რაოდენობა მერყეობს 150 000-დან 400 000 ჯარამდე.^[1]

სულთნის ლაშქარს ბასიანში ბუნებრივი სიმაგრეებით დაცული პოზიცია ეკავა, ამიტომ ქართველებმა ხერხს მიმართეს: ღამით ჩუმად მტრის ბანაკს მიადგნენ და ჯარები საბრძოლველად დააწყვეს. მარჯვენა ფრთაზე „აფხაზნი და იმერელნი“ იდგნენ, მარცხენაზე — „ამერელნი და ჰერნ-კახნი“, ცენტრში — 30-40 ათასიანი რაზმი შალვა და ივანე ახალციხელებისა და „სხვათა თორელთა“. წინამებრძოლთა რაზმს სათავეში ედგა ზაქარია მხარგრძელი. ბრძოლის საერთო მეთაური იყო დავით სოსლანი.

ქართველებმა იერიშის წინ მტრის მოციქული გაათავისუფლეს და სანამ იგი რუქნადინთან დაბრუნდებოდა, ქართველთა მეწინავენი განთიადისას მტრის ბანაკში შეიჭრნენ. მოულოდნელმა თავდასხმამ სელჩუკთა ლაშქარში არეულობა გამოიწვია. რუქნ ად-დინმა შეძლო უკუქცეულთა შეჩერება, საბრძოლველად დაწყობა და შეტევაზე გადასვლა. ხელჩართულ ბრძოლაში ორივე მხარეს დიდი ზარალი მოსდიოდა. მთიანი ოღროჩოღრო ბრძოლის ველი ცხენოსანთა მოქმედებას ზღუდავდა, ამიტომ ქართველები ჩამოქვეითდნენ და ისე იგერიებდნენ იერიშებს. მტერმა ბრძოლაში ახალი ძალები ჩააბა. ქართველთა მეწინავეებმა მათი შეკავება ვეღარ შეძლეს. რუქნადინს ბრძოლა მოგებული ეგონა, მაგრამ ქართველებმა ჩასაფრებული მთავარი ძალები აამოქმედეს. ჯერ დავით სოსლანმა მარცხენა მხრიდან შეუტია, როდესაც რუქნადინმა თავისი ძალები მის წინააღმდეგ გადაისროლა, მარჯვენა ფრთიდან ამერთა და ჰერეთ-კახეთის რაზმები გადავიდნენ შეტევაზე. თურქებმა ვერ გაუძლეს ორმხრივ იერიშს და „ზარგახდილნი“ (თავზარდაცემულნი) უკუიქცნენ.

ქართველებმა მტერს დაღამებამდე სდიეს, ხელთ იგდეს დიდი ალაფი, სულთნის დროშა და უამრავი ტყვე. დაჭრილი რუქნადინი ბრძოლის ველიდან არზრუმს გაიქცა. ბასიანის ბრძოლამ კიდევ უფრო განამტკიცა საქართველოს ჰეგემონობა ახლო აღმოსავლეთში.

აქსარაი დამარცხებას მიაწერს სელჩუკების ჩასაფრებას, ხოლო ქართული მატიანე ხაზს უსვამს ქართველი ჯარისკაცების სიმამაცეს და ღვთის დახმარებას, თუმცა აღიარებს, რომ ქართველები რაღაც მომენტში თითქმის დამარცხდნენ.

ბასიანის ბრძოლამ ორივე მხარეს დიდი დანაკარგი მიაყენა.^[5][4][1]რუქნ ად დინი იძულებული გახდა უკან დაბრუნებულიყო ერზრუმში^[15] და ქართველებმა საბრძოლო დროშები დაიპყრეს.^[4] სულთნის მრავალი მოკავშირე ქართველებმა შეიპყრეს, მათ შორის სულთნის მოკავშირე ერზინჯანის ემირი.^[3]

„საისტორიო კრებულში“ სომეხი ისტორიკოსი ვარდან არეველცი იკვეხნის, რომ დავითმა „აავსო საქართველო ტყვეობითა და ძარცვითა თურქებით“.^[16] ყოფილ ვასალზე თავდასხმის გამო განრისხებულმა თამარ მეფემ ბრძანა, რომ ერზინჯანის (ბაჰრამშაჰის) ემირის მონებად გაყიდვა ერთი რკინის ცხენის საფასური იქნებოდა.^[17][3][7]

ბასიანთან გამარჯვებამ საქართველოს მისცა უპირატესობა,რომ რეგიონი უზრუნველყო. ამ ბრძოლაში თავისი წარმატების გამოყენებით თამარ მეფემ შეიერთა არანი და დვინი, ასევე დაიმორჩილა ყარსის საამირო, შაჰ-არმენიდები და ერზრუმისა და ერზინჯანის ემირები.^[5][18][7]

დამარცხების მიუხედავად, მუღისუდინ თოგრულ შაჰმა, სულთან რუქნ ად-დინის ძმამ,შეინარჩუნა ერზრუმის კონტროლი. თუმცა, მოგვიანებით, 1206 წელს, ქართველებმა აიღეს ურჩი ქალაქები ერზრუმი და ყარსი.^[7]

გამარჯვების შემდეგ მთავარეპისკოპოსმა ანტონ გნოლისთავისძემ შეიძინა არაბული სამედიცინო ტრაქტატი, რომელიც თარგმნა ქართულად და შექმნა „წიგნი ექიმებისთვის“ (წიგნი საექიმოი)“, ერთ-ერთი ყველაზე ადრეული გალენური მედიცინის ნაშრომი საქართველოში.^[19][12]

• საქართველოს ბრძოლების სია

• სილაგაძე ბ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 220.
• აბდალაძე ა., ერთი სომხური ანდერძ-მინაწერი ბასიანის ბრძოლის შესახებ, «მაცნე. ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია» , 1972, № 1;
• გამყრელიძე ა., ბასიანის ომის თარიღი და ტრაპიზონის იმპერიის დაარსების ზოგიერთი საკითხი, კტ.: კავკასიის ხალხთა ისტორიის საკითხები, თბ., 1966;
• ცინცაძე ი., ბასიანის ბრძოლა, თბ., 1971;
• ჯავახიშვილი ივ., ქართველი ერის ისტორია, წგნ. 2, თბ., 1965.
• ალასანია გ., ბასიანის ბრძოლის თარიღისათვის, მაცნე: ისტორიის.. სერია, 1 თბ., 1975
• მეტრეველი რ., თამარ მეფე, თბ., 1991
• ჯაფარიძე გ., საქართველო და მახლობელი აღმოსავლეთის ისლამური სამყარო, თბ., 1995

ხ • გ • რ თამარ მეფის ეპოქა ოჯახი მამა — გიორგი III დედა — ბურდუხანი მამიდა — რუსუდანი და — რუსუდანი მეუღლე — გიორგი რუსი (1185 წლამდე) დავით სოსლანი (1187 წლიდან) შვილები — გიორგი IV ლაშა რუსუდანი ბიძაშვილი — დემნა უფლისწული დისშვილები — ალექსი I დიდი დავით კომნენოსი სიძე — მანუელ კომნენოსი პიროვნებები აბულასანი ალექსი კომნენოსი ანტონ გნოლისთავისძე ანტონ ქუთათელი ასათ გრიგოლისძე აფრიდონი ბაკურ ძაგანისძე ბარამ ვარდანისძე ბასილ IV ბასილი ეზოსმოძღვარი ბედიანი ბოცო ჯაყელი გუზან აბულასანის ძე ტაოელი დოთაღოს შარვაშისძე საღირ კოლონკელისძე ვარდან დადიანი ზანქან ზორაბაბელი ზაქარია მხარგრძელი ზაქარია გაგელი ზაქარია ფანასკერტელი თეოდორე II გამრეკელი თორელი ყვარყვარე-ივანე ჯაყელი ივანე მხარგრძელი იოანე VII კახაბერ ვარდანისძე კახაბერ კახაბერისძე კრავაი ჯაყელი მარუშიან ჩუნჩერახისძე მიქელ IV რატი სურამელი სარგის თმოგველი ყუბასარი ყუთლუ-არსლანი ჭიაბერი ხუაშაქ ცოქალი მოვლენები ორბელთა აჯანყება ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლა ნიალის ბრძოლა შამქორის ბრძოლა ბასიანის ბრძოლა გიორგი რუსის აჯანყება ტრაპიზონის იმპერიის დაარსება (1204) ქართველთა ლაშქრობები ხლათში (ოცდაათწლიანი ზავი) ქართველთა ლაშქრობა ირანში (1210) მთიელთა აჯანყება (1212) კულტურა შოთა რუსთაველი — „ვეფხისტყაოსანი“ მოსე ხონელი — „ამირანდარეჯანიანი“ ჩახრუხაძე — „თამარიანი“ იოანე შავთელი — „აბდულმესიანი“ ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი თამარის მონეტა თამარისა და დავითის მონეტა