Enkarterriko historia oso historia luzea da, historiaurrean hasi eta gaur eguneraino. Lehendabiziko bizilagun ezagunak autrigoiak omen ziren. Erdi Aroan gertaera nagusienak izan ziren, Avellanedako Juntetxea eta Batzar Nagusien sorrera, 115 arteko dorre eta dorretxeren eraikuntza, bandoen arteko liskarrak, bertako Foruaren idazketak 1394 eta 1503an, zein 1804. urte arteko iraunaldia erakunde politiko bezala. Azkenik, XX. mendean, 1.908tik aurrerako enkartazionismoaren aldarrikapena, Enkartazioaren azken XXII Egun antolatu eta ospatzearekin batera. Forua, 1394an idatzia, Gernikakoa baino 58 urte lehenagokoa da.

Aro Modernoan Gernikako Batzarrarekin izandako auziak ziren nagusi XIX. mendearen hasieran bukatu ziren arte. Gaur egun, Bizkaiko eskualdea da.

Enkarterrin historiaurreko aztarna nagusiak Karrantzako Ventalaperran eta Galdamesko Arenatzan daude. Arenatza Goi Paleolitoazko aztarnategia eta Ventalaperra Aita Barandiaran eta Telesforo Aranzadik 1931an ikertutako kobazuloa dira^[1]. Muskizko Ramos mendian ere Neolitozko hondakinak ere aurkituak izan ziren.

Eskualdean trikuharri eta tumuluak ere sarritan aurki daitezke, batez ere Karrantza haranean (La Cabaña, Cotobasero...), k. a. 4. milurtekoaren azken herenaren artzainek egindakoak^[1].

Hallstatt kulturaren hedapenarekin batera, autrigoiek^[2], euskal edo kantabru herritarrak, lurraldea okupatu zuten eta lehendabiziko biztanle ezagunak ziren. K. a. 25an, Guda kantabriarrak zirela eta, Erromatar Inperioak lurraldea inbaditu zuen^[1], Pisoracatik (egungo Herrera del Pisuerga) Flaviobrigara eramaten zizkieten produktuak babesteko. Erromatarren aztarnek oraindik bizirik diraute Enkarterriko lurretan, adibidez, Avellanedan galtzadaren zati bat eta "milliarium" bat daude. Erromatarren idazleek ere geroko 1.175an Enkartazioa (Incarnationes)i buruz idatzi zuten, Klaudios Ptolemaios, Dion Casio, Pomponio Mela, Paulo Orosio, Plinio Zaharra edo Lucio Emilio Paulo hain zuzen ere.

Goi Erdi Aroan, ezer gutxi dakigu autrigoiei zer gertatu ote zitzaien, baina Bizkaia sortzen ari zela, Enkartazioak bere izaera propio zuen. Alfontso III.a Asturiaskoaren Kronikan, Sopuerta (Subporta) eta Karrantza (Carrantium) hitzak Enkartaziaorekin lotuta daude^[3].

Erdi Aroan, Enkartazioak egoera ia burujabea zuen, Gaztela-Lleioi koroaren menpe egon zelako. Tartean Iruñeko Erresumakoa ere izan zen garai txiki biz, adibidez, Antso III.a Nagusiak Enkartazioko zati bat ez ezik Mena Harana, Urdialis eta Laredu ere konkistatu zituen^[4]. Apurka-apurka, Jaurerriek Bizkaiko Jaurerriarekin lotura sendotu zuten, bai ezkontzaz bai dohaintzaz. XIII. mendean, Haroko familiakoek Enkartazioa menpean omen zuten.

Hasieran, Bizkaiko Jaurerriko Batzar Nagusietara edozein bizkaitar joan zitekeen. Batzarrak Murgako Aretxabalgana arbolapean edo Gernikako arbolapean egiten zuten, behin deiadar-mendietatik adarren soinuaz deitua (Gorbeia, Oiz, Sollube, Ganekogorta eta Kolitza).

XV. edo XVI. mendean, elizate bakoitzak Batzar Nagusietara ahaldun bat bidaltzen hasi zirenean, Enkarterrik, Bizkaiko beste eskualde bezala Avellanedako haritzpean bere batzarrak egiten ohi zutenak, erabaki zuen, Lur Edegiaren beste elizateak ez bezala, Batzar nagusietara ahaldun bana ez bidaltzea baizik Enkarterriko ahaldun bakarra bidaltzea, Enkarterriko sindikoa hain zuzen ere.

Enkarterriko bizitza juridikoa eta politikoa Avellaneda auzoan zuen egoitza nagusia^[2]. Hantxe omen zegoen haritzpean, antzinako Enkarterriko biztanleek beren batzarrak egiten zituzten gai nagusiak erabakitzeko. Gero, haritzaren ondoan, etxe bat eraiki zuten, eguraldi kaskarrak batzarrok oztopatu ez zitzan.

Hasieran, Enkartazioko hamar errepublikek beren kontzeju zeukaten herri-asanbladan arazoak konpontzeko. Kontzeju hauen egoitzak ezagunak dira:

Errepublika guztien interesak defendatzeko Avellanedako Batzarra osatu zen eta geroko forua idatzi zen 1394an, ahozko tradizioari eutsiz. Batzarrera edozein herritar joan zitekeen, Enkartauak izatez hijosdalgo (lurraren jabeak) zirelako. Gero urteekin, nahiz eta errepublika bakoitzak bere ahaldun aukeratu, edozein herritar joan zitekeen baina eztabaidatzeko, botatzeko eta erabakitzeko eskubideak galduta. 1596an, Batzarrerako ahaldunak bakarrik joan zitezkeen, gainerako herritarren kalterako.

Avellanedako Batzarra Enkartazioko gobernu nagusia zen. Hamar errepublikek ahaldun bana hautatzen zuten^[3], orduan, batzarrean zeuden guztiak ahaldunak, sindikoa eta eskribaua ziren^[5]. Batzarraren presidentea Alkate Nagusia^[6] zen eta deialdia egiteko modua aldatu zuten: Sindikoak kontzeju bakoitzari abisu bat bidaltzen omen zien. Batzarra hasi baino lehen, gertuko Aingeruko kaperan meza ospatzen zuten.

Justizia kudeatzea tenente korrejidoreari zegokion. Behin 1401en Bizkaian Korrejidore izendatuta, Tenente Nagusia hautatu zuten justiziaz arduratzeko. Tenenteak derrigorrez Ebroz beste aldekoa izan behar zen, Avellanedan bizi eta letraua. Tenenteari zegozkionak arlo zibila, kriminala, politikoa eta militarra ziren. Bere epaiaren kontra errekurtsoa egin zitekeen Korrejidorea jotzen. Korrejidoreak erregearen agintea ordezkatzen zuen eta Valladolideko Errege Entzutegi eta Kantzelaritzan errekurtsoak jarri zitezkeen, oso garesti ateratzen ziren arren.

Enkarterri zuzentzen zuen Usadio eta Ohituren Forua 1394an idatzi zuten^[3], hau da, Bizkaiko Foru Zaharra idatzi baino 58 urte lehenago. Lehendabiziko Enkarterrietako Forua, Korrejidorea Gonzalo Moro zela, idatzia, 45 artikulu edo atal zuen. Idazteko Bizkaiko usadioa zen oinarria zenbait atal Enkarterriratu behar baziren ere eta zenbait atal zibil erantsiz. Idatziaren zergatia Foruaren hitzaurreak azaltzen du^[6]:

Egoera arriskutsua zen oso, Enkartazioa eta Euskal Herria osoa, bandoen liskarrak zirela eta, jauntxoen arteko gerrek herritar guztiei mina eragiten zieten. Liskarrok maila ezberdinetan nabaritzen ziren^[1]:

• Bandoen arteko liskarrak, Salazartarrek zuzendutako oinaztarrak eta Belaskotarrek zuzendutako ganboatarren artekoak.
• Leinu bereko bigarren eta lehensemeen artekoak.
• Leinu bereko Ahaide nagusien artekoak, bandoaren zuzendaritza lortzeko.
• Ahaide nagusiak eta hiribilduen artekoak.
• Laborariak eta Ahaide nagusien artekoak.

Foruak Avellanedako Batzarraren nagusitasuna irmo finkatzen zuen, erakundea Enkartazioan botere legegile bakarra eta legeak azaltzen zuen bakarra baitzen. Foruak ere Avellanedako tenentea eta alkate nagusiek bakarrik enkartauak epaitzeko eskubidea zutela finkatzen du, hau da, ez zegoen kanpoko auzitegirik enkartauak epaitu zitzakeenik, egoera horrek Gernikako Batzarra eta Korrejidorearekin liskarrak sortu zituen.

1473an eta 1476an Errege-erregina katolikoek Forua zin egin zuten. Esan dugunez, Forua kodifikatu zeneko egoera bortitza zen oso: asmoa bandoen gehiegikeriak bukatzea zen eta baita bandoen egoera aprobetxatuz bizi ziren gaizkileak apenik gabe ez geratzea. Hori dela eta, Foruaren zazpi atalak acotadoei buruz ziren eta atal bi eskaleei buruzkoak. Zigorrak oso gogorrak ziren: eskuineko eskuaren ukabila ebaki Batzarrean edo Kontzejuetan armak erabiltzeko intentzioagatik; lekuko faltsuari bost hortzetatik bat erauzi; bigamori aurpegian hiru gurutze egin berun goriaz; lapurrari belarriak ebaki...

Forua hain gogorra izanda, Francisco Pérez Vargas Korrejidoreak 1503 urtean aldatu behar zuela erabaki zuen^[4]. Foru berriak 112 atal zituen eta bere sarrerak horrela esaten du:

(Gaztelaniaz)

Hau da, antzinako Forua jadanik ez zen beharrezkoa egoera berriari begira. Foru berria ez da bakarrik foru kriminala zibil atalak gehitu zituzten eta. Foru Berria bitan zatituta dago: alde batetik Enkartazioko Foru Zaharra edo gaztelaniaz "Fuero Biejo de Las Encartaciones de Vizcaya", eta bestetik Erabakimen Foru edo gaztelaniaz "Fuero de Albedrío". Zati bakoitzak ataletan eta legetan azpisailkatuta daude. Enkartazioko Foru Berria eta Bizkaikoa oso antzekoak dira. Foru Berria, zaharra ez bezala, Gaztelako erregeek ez zuten zin egin, baina berez Enkartazioko lege nagusia zen.

Foru berriak ez zuen luzaro iraun (hirurogeita hamar urte gutxi gorabehera), 1574an, Abellanedako Batzarrean elkarturik, Enkartazioko ahaldunek 1526ko Bizkaiko Foruari jarraitzea erabaki zuten eta. Hau eztabaidatua zen baina 1576ko abuztuaren 30ean Bilbon eskritura publikoa sinatu zuten Bizkaiko Forua aukeratzeko. Harrezkero, Enkartazioak foru bi izan du garai batzutan.

Enkarterri Bizkaiko beste lurraldeak bezala auziak eta liskarrak izan zituen Jaurerriarekin hurrengo 250 urteetan zehar. Zioak asko ziren: konpetentzia norena zela, gastuak zirela, eta abar. 1628an Hiribilduak eta hiria Jaurerriarekin Konkordia sinatzeaz, Enkarterriko Sindikoa Avellanedako Juntetxean Enkarterri Bizkaiarekin batzea proposatu zuen. Batzarrak ezetz esan eta Sindikoak berriro 1629an proposatu, Batzarrak "Enkartazioari ez zetorkiola ondo lotura" erabaki zuen.

Baina, errepublika guztiak ez zeuden ados erabakiarekin, Gernikako Batzarrean egon behar zutenak bazeudelako. Avellanedako Juntetxea adostu ez zuenean (ez aho batez ez gehiengoz), errepublika batzuek norbere kontutik saiatu ziren. 1642ko irailaren 17an Gordexolako Harana sartu zuen eta gero Gueñeskoa ere^[3]. 1668ko urriaren 6an Zallak^[3] bide bera hartu zuen, eta Galdamesek 1672ko urrian^[3], gero Somorrostro Haraneko Hiru Kontzejuak. Errepublika bakoitzak Gernikako Batzarrean zeuden beste 72 elizate bezala ziren, bere Tenente eta berezko gobernua mantendu izan zuten arren.

Garai batean Enkartazioako herri batzuk berezko foruaz elikatzen ziren eta beste batzuk Gernikakoaz, barneko batasuna hautsiz, errepublika batuek ekonomikoki Bizkaiko Jaurerriaren gastuak ordaindu behar baitzituzten (segun eta zenbat sutegi edo foguera zuten) Avellanedako gastu orokorrean parte hartzeari uko eginez. Hala ere, auzia azkenean konpondu zuten, 1699ko abuztuaren 25an Kontzertu bat sinatu zuten eta: bost errepublika batuek bai Gernikako bai Abellanedako Batzarren gastuei aurre egingo zieten.

Errepublika ez-batuek bere zioak zituzten Gernikako Batzarrean parte ez hartzeko. 1639ko Turtzioz Kontzejuaren akta horrela dio:

(Gaztelaniaz)

Baina, benetan gakoa ekonomian zegoen. Avellaneda eta Gernikako Batzarren arteko liskar nagusiak meatze-ustiapenari buruzkoak ziren. Enkartazioak bere burdingintza erabateko ondarea zuen, Gernikakoak, aldiz, bere burua Jaurerriaren jabetzat jotze nzuen eta guztien ondarea zelakoan legeak ematen zituen, Abellanedako Batzarra lurraldearen jabea zela (Foruak horrela zioen) ahaztuz.

1738an berriro Bizkaiko Jaurerria eta bost errepublika batuen artean gastuei buruzko liskarra sortu ziren. Auzia adostu ez zenean, bost errepublikek Gernikako Batzarra utzi zuten. Hori zela eta, beste Konkordia eskritura bat sinatu zuten Enkartazioak eta Gernikak bien arteko liskarrak buka zitezen. Eskritura sinatuta, errepublika bakoitzarekin sinatutako eskriturak deusezten zituzten. Akordioa gastuetan ere lortu zuten, Enkartazioak Jaurerriko gastu orokorren zatia erabaki zuen. Ohi bezala, Enkartazioak bere gastu propioak ordaindu behar zituen eta baita itsas ertzea defendatzeko gotorlekuenak, Portugaletetik Urdialiserainoko itsas-ertzekoak. Meatze-ustiapenari buruz, Gernikari mozkinaren herena ematen zioten. Akordioa Gernikan 1740ko uztailaren 21ean sinatu zuten^[3], Avellanedan abuztuaren 2an berretsi eta 19an eskrituratu. Filipe V.a Espainiako erregeak 1741eko azaroaren 22an sendotza eman zion.

1768an Somorrostro Haraneko Hiru Kontzejuen errepublikak Abellanedako Batzarra uzten saiatu arren, ez zuen lortu. Hala ere, Avellanedako Batzarrak 1804an galdu zuen behin izandako nagusitasuna. 1799 urtean, Somorrostro Haranako zazpi kontzejuek Gernikako Batzarrari betirako erantsi zioten^[3], Avellanedako Batzarra utzita. 1800 urtean Gueñes kontzejuak eta Turtzioz Haranak ere gauza bera egin zuten^[3][4]. Gainerako errepublikak Galdames, Zalla, Artzentales eta Sopuerta urriaren 15eko Errege-Agindu baten bidez, berako herritar gehienen borontaearen aurka, Gernikako Batzarrari ere erantsi zitzaizkion.

+- 1350. urtetik 1804. arte, 450 urtez, orduko 10 errepublikek gaur 15 udalerri osatzen dute: Abanto, Artzentalis, Galdamis, Gordexola, Gueñis, Karrantza, Muskiz, Trapagaran, Santurtzi, Sesto, Supuerta, Turtzioz, Urtuella, Zalla eta Zierbena. Gehitu beharreko hiriekin: Balmaseda, Lanestosa eta Portalete. Barakaldo eta Alontsoeirekin. Guzitra 20 udalerri enkartau moderno.

1804rako, Enkartazioko errepublika guztiak jadanik Gernikako Batzarrean egonda, auzi guztiak bukatu ziren. Harrezkero, Enkartazioa Bizkaiko Lur Edegiko beste elizateak bezala Bizkaiko Batzar Nagusien zati izan ziren, garai batez bertan Enkartazio bezalako taldetzat iraun zuen arren. Abellanedan harrezkero ez zuten Batzarrik egingo, Auzitegiak eta gartzelak lanean jaraitu zuten arren.

XIX. mendean Enkarterri gudu zelai bihurtu zen, Karlistaden bataila-eremua hain zuzen ere^[2]. Bilbo setiatzeko kanpainak, Somorrostro Haranean eta Portugaleten erabakiak izan ziren^[6]. Hirugarren Gerra Karlistan, Somorrostro Haranean hiru bataila izan ziren, lehendabizikoa 1874ko otsailean, bigarrena martxoan eta hirugarrena apirilean^[1].

1876ko uztailaren 21ean Cánovas del Castillok sinatutako dekretuaren bitartez Bizkaiak, tartean bere barnean zegoen Enkarterri, Foruak galdu zituen. Horrela, eskualde honetan zeuden aduanak desagertu eta bertokoak jadanik ez ziren izango meategiak uztiatzen zituztenak. Hala ere, meategien uztaitzeko prozesuaren liberalizazioa jadanik hasita zegoen 1841ean Baldomero Esparterok Espainiako Gobernuak emandako 1825eko Meategi Legeari foru-baimena kendu zionean^[1].

Mende honetan ere, industrializazioa berpiztu eta eskualdeko burdin-meatzaritzak Bizkaiko ekonomiaren motorra izan zen. Industrializazioak zeharo aldatu zuen eskualdeko izaera politika zein demografikoa. Immigrazioa Euskal Herriko beste lekuetatik ez ezik Espainiatik ere etorri zen eta ideologia berriak ezarriak izan ziren etorkinekin batera: sozialismoa, anarkismoa...

Egoera ekonomikoa eta sozialak grebak sortu zituen, 1890ean, adibidez, Gallartan 30.000 meatzarik egindakoa^[1][6][7]. 1903 eta 1910an berriro greba orokorrek eskualdea geldiarazi zuten^[4].

XX. mendeko hasieran, tirabirak izan ziren hegemonikoak izan nahi ideologien artean: abertzaletasuna eta sozialismoa. Ideologia bien arteko jarraitzaileek elkarri borrokatu zioten, batzuetan armak erabiliz ere.

1908an Lehenengo Enkartazio Eguna (Dia de la Encartación) ospatu zen Avellanedan, abertzaleek bultzatua.

Espainiako Bigarren Errepublika hasi eta berehala, abertzale eta tradizionalistek adostutako Lizarrako Euskal Herriarentzako Sortarauari aurre egiteko sozialistek beren estatutu propioa bultzatu zuten, indarra zuten eskualdean. Hori zela eta, Enkarterrik autonomia izateko saiakerak Portugaleten hasi ziren^[8]. 1931eko uztailaren 18an Portugaleteko Udalak Enkarterrik arrazoi tradizionalak, historikoak eta geografikoez zeukaten bere buruei gobernatzeko eskubidea aldarrikatu zuen, eta baita Udalen batzar bati dei egin ere.

Batzarra 1931ko abuztuaren 9an Sopuertan egin zuten^[9]. Udalak Turtzioz, Artzentales, Galdames, Sopuerta, Barakaldo, Sestao, Portugalete, Trapagaran, Abanto-Zierbena, Santurtzi, Ortuella eta Muskiz ziren, Basauri ere, nahiz eta Enkarterriren zati bat inoiz ez izan, batzarrara joan zen. Balmaseda, Zalla eta Gueñes prozesuaren emaitzaren zain ziren, baina ekimena "oso interesgarria" zela esan zuten. Batzarrean Autonomi estatutuaren aurreproiektu bat eraakutsi zuten, oinarri batzuk jarrita.

Oinarriok Enkarterriko autonomia Espainiako Bigarren Errepublika barnean aurreikusi zuten^[10]. Lehenengo oinarriak guztiz demokratikoa zen erregimen politikoa aurreikusi zuen: Horrela nahi zuten Udal zein herritar guztiek Enkarterriko Autonomiaren zati bat izan ziztezkeen. Hizkuntza ofiziala gaztelania izango zela, popularra zen beste edozein mesprexatu gabe. Gainera, boteraren oinarrizko iturria Errepublikako Konstituzioa zen. Bigarren oinarriak gobernuak (Kontseilu Exekutiboa) zein parlamentua (Ordezkarien Biltzarra) Gobernu zentralaren baimena behar zuela esan zuen. Hirugarrenak udaleko administrazioa sortzen du. Laugarrena Errepublikako Gobernuari ematen zion Justizia Administrazioa eta bostgarrena Ogasuna (zerga sistema baten berriaren zain). Seigarren oinarria erregimen sozialari buruzkoa da, zazpigarrena hezkuntzari buruzkoa eta zortzigarrena Estatu espainolekin harremanei buruzkoa. Gainera beste oinarri bat zeukan Autonomiari geroaldian izandako anexioei buruzkoa.

1931eko Espainiako Konstituzioa onartzea Lizarrako Estatutuaren aurkakoa bihurtu zen eta Enkartazioaren aldeko autonomia mugimendua itzali zen.

Bestetik, Gerra Zibila zela eta Lizarrako Estatutua Bizkaian eta Arabako zati batean jarri zen indarrean. Bizkaia, eta berarekin batera Enkartazioa, Errepublikaren alde azaldu zen, baina gerrak gutxi iraun eta 1937ko erdialderako, altxatuek Bilbo hartu eta gero, Santoñarako bidean zegoela, Eusko Jaurlaritza hasiberriak Enkartazioa zeharkatuz utzi zuen Euskal Herria.

1950eko hamarkadatik aurrera gertuko Ezkerraldean industriarekin lotutako hazkunde ekonomikoa berriro hasi bazen ere, eskualdeak lehen sektoreari ekin zion.

1979an Gernikako Estatutua onartu eta 1981ean Bizkaiko Batzar Nagusiak eta Kontzertu Ekonomikoa berrezarri zituen. Handik aurrera Enkartazio osoak barruti bakar bat osatzen du eta 13 batzarkide edo juntero aurkeratzen du distritu enkartautik.

XXI MENDEA

Egun 300.000 lagun dira enkartauak 20 udalerriotan biziz.

1908tik gaur arte 109 urtetako enkartazionismo politikoa daramagu, bertako historian oinarrituta eta bi hizkuntzen (euskara eta kantabrua) berreskurapenean 21 urtez oinarrituta.

+- 1350. urtetik 1804. arte, 450 urtez, orduko 10 errepublikek gaur 15 udalerri osatzen dute: Abanto, Artzentalis, Galdamis, Gordexola, Gueñis, Karrantza, Muskiz, Trapagaran, Santurtzi, Sesto, Supuerta, Turtzioz, Urtuella, Zalla eta Zierbena. Gehitu beharreko hiriekin: Balmaseda, Lanestosa eta Portalete. Barakaldo eta Alontsoeirekin. Guzitra 20 udalerri enkartau moderno.

• José Victor Arroyo Martín: "Las Encartaciones en la configuración institucional de Vizcaya (S.XVIII)", EHU, 1990.
• Fernando de la Quadra-Salcedo: "Fuero de las M.N. y L. Encartaciones", Casa de Misericordia, Bilbo,1916
• Fernando Martínez Rueda: "Las Juntas Generales de Abellaneda", Enkarterriko Museoa
• Fernando Martínez Rueda: "El discurso foral de las Encartaciones y sus protagonistas en el siglo XVIII"
• R. González Rojas: "Las Encartaciones y Avellaneda", BBK 1982.
• Eduardo Escarzaga: "Avellaneda y la Junta General de Las Encartaciones"
• Antonio Trueba: "Las Encartaciones", GEU Argitaldaria
• Estanislao Jaime Labayru eta Goikoetxea: "Historia General de Vizcaya"
• Jesús Etxebarria Mirones eta Txomin Etxebarria Mirones: "Tradiciones y costumbres de las Encartaciones"
• Jesús Etxebarria Mirones eta Txomin Etxebarria Mirones: "Ermitas de las Encartaciones : historia y tradiciones festivo-religiosas"
• Jesús Etxebarria Mirones eta Txomin Etxebarria Mirones: "Orígenes históricos de Las Encartaciones. Siglos X-XIII: toponimia, onomástica y lengua propia"
• Txomin Etxebarria Mirones: "El habla montañesa o cántabra en la toponímia de Las Encartaciones"
• Txomin Etxebarria Mirones: "Toponimia y apellidos de origen prerromano en Las Encartaciones, Cantabria, Aiala y Las Merindades"
• Txomin Etxebarria Mirones: "Cantabros, autrigones y romanos en relación a las Encartaciones, Cantabria y las Merindades"
• Jesús María de Sasia: "Toponimia euskérica en las Encartaciones de Vizcaya"
• Gabriel Carretié González: "Los orígenes de Bilbao, Las Encartaciones y Tierra de Ayala"
• Miguel Sabino Díaz García: "La molinería tradicional en Las Encartaciones"
• Juan Manuel González Cembellín: "Torres de las Encartaciones"
• E. César Orjas: "Vocabulario histórico de las Encartaciones de Bizkaia"
• José Ángel Barrio Loza eta Alfonso de Andrés Morales: "Bizkaia : arqueología, urbanismo y arquitectura histórica: Bilbao y su entorno, las Encartaciones, 1989-1991" , Deustuko Unibertsitatea eta Bizkaiko Foru Aldundia.
• Joseba Trancho: "Montes de las Encartaciones" Grupo Alpino Turista
• Rafael González Orejas: "Vocabulario histórico de las Encartaciones de Bizkaia" 1996.
• Mikel Gorrotxategi Nieto: "Sustitución y alteración de topónimos en las Encartaciones de Bizkaia" 2000.
• Itziar Rubio Barcina: "Enkarterrietako antzinako kartografia" Bizkaiko Batzar Nagusiak 1996.
• Javier Ybarra y Bergé: "La Casa de Salcedo de Aranguren"
• A. Pérez de Azagra : "Noticias Genealógicas sobre los P. de Rivera y los Salcedo y otras Casas Vascongadas..." 1943.

• Bizkaiko Foru Liburutegia
• Bizkaiaren historia
• (Gaztelaniaz) Las Encartaciones