Diru papera da paperean inprimatutako dirua, zehazkiago diru fiduziarioa, balio materialik ez duelako, egungo txanpon gehienek bezalaxe. Herrialde edo lurralde bateko banku zentralak edo legezko beste erakunde batek inprimatu eta jaulkitzen du, herrialde horretako erabilera legaleko diru moduan. Txanponak diru kopuru txikietarako erabiltzen diren bitartean, diru papera kopuru handietarako erabili ohi da. Izan ere, kopuru handietarako txanponak ez dira oso erosoak.
Historia
Sorrera Txinan
Diru papera Txinan sortu zen, Tang dinastiaren garaian,[1] VII. eta IX. mende artean. Biztanleen artean merkataritza errazteko truka bide gisa sortu zen.
Hastapenean, bankuen gisako erakundeek ematen zituzten diru paperak, baina Song dinastiarekin, XI. mendearen hasieran, estatuaren eskumen bilakatu zen diru papera inprimatzea.
XIII. mendean, Marco Polo veneziarra Txinara iritsi zelarik, diru paperak haren arreta piztu zuen, eta zehatz idatzi zuen horretaz, ekoizpena, balioa eta erabilera deskribatuz. Bidaia horretan egindako oharrek Mendebaldean diru paperaren ekoizpenari eta erabilerari buruz dauden lehen erreferentziak biltzen dituzte.[2]
Europan garai hartan nagusi ziren baldintzetan, papera ordainbide ulertezin bat zen. Marco Poloren garaikideentzat, diru paperen gaineko informaziok fantasiazkoa eta sinesgarritasunik gabea zirudien. Esploratzaile ezagunaren deskribapenak urte batzuk geroago egiaztatu ahal izan ziren, Ming dinastiak XIV. mendean jaulkitako diru paperekin. Txinatarrek «diru hegalari» deitu zioten diru paperari, alde batetik, pisu oso apala zuelako, eta, bestetik, eremu zabaletan hedatzeko erraztasunagatik. X. mende inguruan, ongi egituratutako zirkulazio sistema zuten. Diru papera erabiltzen hasi orduko agertu ziren faltsutzaileak.[3] Txinako agintariak gogorki borrokatu ziren haien aurka, zigor zorrotzen bitartez, batzuetan heriotza zigorra ere aplikatuta.[4]
1150 inguruan, tenplarioek txartelak jaulkitzen zituzten, erromesek tenplarioen bulegoetan utzitako baliozko objektuen truke, Lur Santurantz ontziratu aurretik; gordailuaren balioa adierazten zuen dokumentu bat jasotzen zuten. Lur Santura iristean, agiria balia zezaketen balio bereko funtsak jasotzeko.
XIII. mendean, txinatar yuanaren diru papera ezagutarazi zen Europan, Marco Poloren eta beste zenbait bidaiariren kontakizunen bidez. Berehala, Italian eta Flandrian, segurtasun arazoak saihestu eta distantzia luzeetan eskudiru kopuru handiak garraiatzeko ezintasunagatik, diru merkatariak kanbio letrak erabiltzen hasi ziren. Bankuko diru paper arrunten aurrekaritzat jo izan dira halako zor agiriak. «Bankuko diru paper» terminoa bankuko diru paperetatik («nota di Banco») sortu zen XIV. menden: banku batean gordailututako metal preziatua (gehienetan, urrea edo zilarra) eskuratzeko eskubidea aitortzen zion txartelaren jabeari.[6]
Europako diru paperen sorrera
Europan, lehen bankuko diru paperak XVII. mendean agertu ziren; berezi beharrekoak dira John Law eskoziar finantzariak jaulkitakoak. Ofizialki diru paperak jaulki zituen lehen bankua, 1661ean, Stockholmeko Bankua izan zen, Riksbank edo Suediako banku zentralaren aurrekaria.[7][8] Frantzian, Luis XIV.ren erregetza iritsi arte, diru paperak kreditu erakunde txikiek baino ez zituzten egiten, hedakuntza mugatu batez eta Estatuaren babesik gabe. Handik aitzina, banku zentralak hasi ziren txanponak eta diru paperak jaulkitzen herrialde bakoitzean.[6]
Faltsifikazioa eta segurtasun neurriak
Urrezko eta zilarrezko txanponak faltsutzea ez zen hain errentagarria. Aldiz, paperezko dirua iruzurrerako gai erakargarria izan da betidanik. Hori dela eta, bankuek segurtasun neurri ugari hartu ohi dituzte. Gaur egungo diru paperak paper bereziarekin egiten dira, kotoizkozuntz luzeak erabiliz eta inprimatzeko teknika konplexuekin. Askotan, paperaren konposizioan lihoa, kotoia edo beste ehun zuntz batzuk sartzen dira. Zenbait herrialdetan, hala nola Australian, Mexikon, Brasilen, Paraguain, Txilen, Guatemala, Zeelanda Berrian eta Hong Kongen, polimerozko diru paperak egiten dira, erresistentzia handitzeko. Gainera, zenbait holograma txertatzen dira, inprimatzeko teknika normalekin erreproduzitzeko zailtasun astunak ezarri nahirik.
Faltsutzeak saihesteko, zenbait segurtasun neurri erabiltzen dira:
Ur marka edo filigrana: paperean irudi bat edo gehiago daude, argi kontrara ikusten diren lodiera aldeaz osatuak.
Zuritzailea: zuritzaile optikorik gabeko papera erabiltzen da (horrela ezin da paper arrunta erabiliz faltsifikatu). Hori argi iturri ultramore batekin hauteman daiteke.
Erliebeak: paperak erliebe arin bat dauka zenbait zatitan, ukituz antzematen dena.
Optikoki aldakorra den tinta: kolorez aldatzen den tinta da, behatzailearen angeluaren eta argiaren norabidearen arabera.
Suntsitzea
Diru paper birrindua.
Diru paper bat higaduragatik ateratzen da zirkulaziotik, hau da, higaduragatik hondatuta dagoenean. diru paperak sailkatzeko makina batetik igarotzen dira beren benetakotasuna eta zirkulatzeko gaitasuna zehazteko. Zirkulatzeko gai ez direla esan daiteke, maiztuta, zikinduta, hondatuta, zati bat galduta edo puskatuta badaude. Egokiak ez diren diru paperak banku zentralera itzultzen dira, modu seguruan suntsi daitezen, abiadura handiz diru paperak sailkatzeko makinen bidez. Makina horiek zeharkako birrintzeko gailu bat erabiltzen dute, P-5 segurtasun maila duen papera birrintzeko makina baten antzekoa (30 mm² baino gutxiagoko piezak), DIN 66399-2 arauaren arabera. Horrela, diru papera 500 pieza txikitan suntsitzen du eta berreraikitzea saihesten du, diru paper askoren zatiak nahastuta daudelako.
Diru paper motak
Diru ordezkagarria
Hala esaten zaio atzean % 100eko erreserba metalikoak (gehien bat, urrea) dituen diru paperari. Gobernuak erreserba horiek gorde behar ditu, diru paperaren jabeak hala eskatzen duenerako.[10] Diru ordezkagarriaren adibide dira, Estatu Batuetan, urre eta zilar ziurtagiriak ―Ogasunaren altxorrean urrezko eta zilarrezko gordailu bermatuak baitituzte― edo 1927an jaulkitako Indian head izeneko urrezko txanponak.[11]
Diru paper bihurgarria
Dirua paper bihurgarria balio metaliko bera duten txanponez edo diru estandarrez truka daiteke, diruaren jabeak hala eskatuta. Gobernuak ez du halako dirua bermatzeko % 100eko erreserbarik gorde behar. Diru itzulketaren berme gisa, balio metalikoa duen diruzko zati nominal bat gordetzea aski da, diru bihurgarri guztia ez baita aldi berean diru truke itzultzeko aurkezten.[10]
Diru paper bihurrezina
Diru paper mota hau ezin da trukatu balio metaliko bera duten txanponez edo diru estandarrez. Altxor publikoa ez du urrezko edo zilarrezko erreserbarik gordetzen, berme gisa. Dirua gobernuaren agindu idatziaren gainean ematen da. Urrea, zilarra edo beste herrialde batzuetako moneta gorde daitezke, berme gisa, baina halako erreserbak ez dira mantentzen diru paper bihurrezinen jabeentzat. Izan ere, gobernuak eskumena du balioak edo idatzizko aginduak berreskuratzeko. Diru paper bihurrezinaren adibide dira, besteak beste, alemaniar markoaLehen Mundu Gerraren garaian, dolarra Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibilaren garaian edo frantziar libera Frantziako Iraultzaren garaian.[10]
Diru fiduziarioa
Diru fiduziarioa da benetako balioa baino handiagoa duen dirua. Halako diruaren benetako balioa arbitrarioa da: jendeak onartu egiten ditu agintariek jaulkitako terminoetan: balio nominal bat finkatzen da eta diru fiduziarioa ez da diru estandarrarekin aldatzen. Truke bitarteko gisa eta balio estandar gisa erabiltzen da. Diru fiduziarioa paperezko dirua edo beste edozein salgai izan daiteke, baina garrantzitsuena da balio erreala ez dela balio nominalaren berdina. Diru fiduziarioa mundu osoan erabiltzen da.[12]
Hastapenetan, banketxeak zituen metalezkotxanponak erreklamatu eta eskuratzeko bide bat ziren diru paperak, baina eskuz esku ibiltzeko erraztasunaren eta banku sistemaren gaitasunean jendeak pixkanaka hartutako konfiantzaren eraginez, trukerako bide arrunt bihurtu ziren. Orain, diruaren oso proportzio txikia osatzen dute diru paperek, ordainketa elektronikoek diru paperen eta txanponen beharra deuseztatu baitute.
Alde onak
Diru paperek abantaila naturala dute txanponekiko, eramateko arinagoak baitira.
Diru paperek ez dute balio ekonomikorik galtzen higaduraren ondorioz; izan ere, egoera txarrean egon arren, legezko kreditu balioduna izaten jarraitzen dute banku jaulkitzailearentzat.
Garraio kostua eta erabiltzeko komenigarritasuna: txanponak garraiatzea garestia izan daiteke balio handiko transakzioetarako; aldiz, balio nominal handiko diru paperak jaulki daitezke, balio bereko txanponen aldean zama askoz ere arinagokoak.
Diru paperaren fabrikazio prozesua merkea eta azkarra da.[14] Adibidez, Estatu BatuetakoErreserba Federalaren arabera, dolar 1eko eta 2ko diru paper bat egitea 2,8 zentimo kostatzen da. Gainera, dolar higatu edo hondatuak zirkulaziotik atera behar izan baino lehenago, 4,5-15 urte igaro ohi dira.[15]
Beste aberastasun erreserba edo adierazleak ez bezala, paperezko dirua nahierara inprima daiteke, printzipioz. Premia izanez gero, hala nola larrialdi nazionaleko edo diru deflazioko denboretan, nahi adina diru paper inprimatu eta jar daiteke zirkulazioan.
Anonimoa da, pertsona bakoitzak modu konfidentzialean egin daitezke gastuak, arrastorik utzi gabe. Diru elektronikoaren zatirik handiena, berriz, hirugarren baten esku egon behar da, hala nola banku baten, merkataritza etxe baten edo telefonia etxe baten esku; beraz, aise jarraitzen ahal dira egindako gastuak eta, larrialdi edo salbuespenezko egoeratan, gobernuek erraz atzeman edo konfiska ditzakete diruak,[16]
Alde txarrak
Bost euroko diru paper hondatu bat, erdibitu ondoren zinta itsasgarriaz berregina.Diru paperak ez dira txanponak bezain iraunkorrak; ikusi besterik ez dago zenbat txanpon eta diru paper historiko gordetzen den gaur egun. Sute edo uholde baten aurrean, diru paperak guztiz desagertzeko zorian egon daitezkeen bezala, txanponen iraunkortasuna askoz ere handiagoa da. Esate baterako, ehunka urtez itsaso azpian hondoratutako itsasontzietatik errekuperatzen diren txanponek balio bat izaten jarraitzen, batzuetan handia, hondoratzearen ezaugarrien edo pasatako denboraren arabera.[17]
Diru paperak, txanponak bezala, inflazioaren mende daude. Diru paperak neurriz gain inprimatu eta zirkulazioan jartzeak inflazio tasa handiak eragin ditzake. Billeteen kopurua handitu ahala, balioa jaitsi egiten da, diru paper gehiago dagoelako ondasun eta zerbitzuak ordaintzeko, eta, ondorioz, prezioak igo egiten dira.[18]
Diru paperen faltsutzea betidanik izan da arazo bat, bereziki koloretako fotokopiagailuak eta ordenagailu bidezko irudien eskanerrak hedatu zirenetik. Herrialde askotako banku zentralek neurri ugari hartu izan dituzte diruaren segurtasuna handitzeko, baina, hala eta guztiz ere, diru paper faltsu gero eta sofistikatuagoak atzematen dira; halakoen adibide bat da, besteak beste, superdolar izenekoa.[19]
Faltsutze arriskuari eta erabilera higadurari aurre egiteko, paper berezitan edo polimerozko paperetan inprimatu behar izaten dira diru paperak; balio nominal handietan, jaulkipen kostua handiagoa izan daiteke, txanponekin alderatuta.[20]
Diru papera zikindu egiten da; gaixotasunen transmisore garrantzitsu bat izan daiteke, eskuz esku garbitu gabe pasatzen baita.[21]
Lapurtzen erraza da, balio handiko moneta ostu eta garraiatu baitaiteke leku eta zama gutxi hartuta.
Paperezko diruak ez du inolako baliorik normalean jaulkipen eremutik kanpo; aldiz, urrezko eta zilarrezko txanponak nonahi erabil edo truka daitezke, berezko balio bat baitute.
Diru paperak egiteko materialak
Papera
Txartel gehienak kotoizko paperarekin egiten dira, metro koadroko 80 eta 90 gramo arteko pisuarekin. Kotoialihoarekin,abakarekin edo bestelako ehunzuntzekin nahasten da batzuetan. Oro har, dirua egiteko papera berezia da, paper arruntaren aldean: askoz hauskaitzagoa da, higadurari aurre egiten dio eta, gainera, ez ditu papergintzan erabiltzen diren ohiko azidoak, paper arruntak argi ultramorearen azpian distira pixka bat egitea eragiten dutenak. Paper gehienetan ez bezala, diru paperen papera alkohol polibinilikoarekin edo gelatinarekin sortzen da, uraren ordez, erresistentzia handiagoa emateko. Aspaldidanik dator paper berezia erabiltzeko joera: txinatar lehen diru paperak masustondo azalaren paperean inprimatzen ziren.[22]
Diru paper gehienak moldeko fabrikazio prozesuaren bidez egiten dira. Hala ere, eraikuntza nahiko konplexua izaten da: elementu fluoreszenteak, magnetikoak, metalikoak eta mikroinprimaketak biltzen ditu. Segurtasuna paperezko leihoetan oinarritzen da; leihoak xafla holografikoekin estaltzen dira, kopia zailtzearren. Teknologia hori euroaren diru paperetan aplikatzen da, besteak beste.[23]
Polimeroa
Lehen polimerozko diru paperak 1980ko hamarkadan kaleratu zituzten Costa Ricak, Haitik eta Man Uharteak, baina arazoak zituztenez ―tintaren higadura azkarra, besteak beste― berehala erretiratu zituzten. 1988an, Australiakpolipropileno biaxialarekin egindako polimerozko lehen diru papera ekoitzi zuen; 1996an, balio guztietako diru paper sorta osoa polimerozko diru paperekin ordeztu zuen lehen herrialdea izan zen.[24] Geroztik, polimerozko diru paperak beste herrialde askotara hedatu dira, kontinente guztietan.[25] Polimerozko diru paperak iraunkortasuna hobetzeaz gain, faltsifikazioa saihesteko segurtasun elementu ugari jasotzen ditu.[26]
Beste material batzuk
Zeta edo oihala
Urteetan zehar, papera ez den beste material batzuk erabili izan dira diru paperak inprimatzeko. Besteak beste, larrua[27] eta zeta ehunak.[28]
Zeta eta gisako zuntz batzuk erabili izan dira diru paperak fabrikatzeko, iraunkortasun eta segurtasun handiagoa emateko. Bielefeld hiriak zeta, larru, belus, liho eta egur jaulkipenak egin zituen. Esan daiteke bildumagileentzat egin izan zituela, zirkulazio arrunterako baino gehiago.[29]Txinako Gerra Zibilaren garaian, 1933an, lehen banku komunista aitzindari batek ―SichuanShaanxiko Sobieteko Langileen eta Nekazarien Bankuak― kotoiz egindako diru paperek jaulki zituen, irudi iraultzaile komunistak erakutsiz.[30]Bigarren Boer Gerran, 1902an, larrialdietarako dirua inprimatzera iritsi ziren, 1902an, soldaduen alkandoratatik hartutako oihal zatietan.[31]
Diru paperen orientazioa gehienetan horizontala den arren ―hau da, papera alde zabalenera etzanik―, batzuetan orientazio bertikalean inprimatu izan dira. Estatu Batuetan, Dowling Duncan diziplina anitzeko diseinu etxe batek egindako azterketa batek argitu zuen jendeak modu bertikalean erabiltzen eta tratatzen dituela diru paperak, horizontalean inprimatuta egonagatik ere, batez ere dirua kutxazain automatikoen eta beste diru makina batzuen bidez prozesatzen denean.[34]
Sri Lankak diru paperen atzealdea orientazio bertikalean inprimatzen du, 1979az geroztik.[35] 1993 eta 2013 artean, Brasilek formatu bertikalean inprimatu izan ditu diru paperen atzealdeak.[36] Era berean, Hong Kongen 2018ko diru paperen serieak aurrealdea modu horizontal tradizionalean izan arren, atzealdea formatu bertikalean zeukan.[37] Kanadan, 2018an 10 dolarreko diru paper serie bat kaleratu zuten formatu bertikalean,[38] nahiz ez zen orduan lehenengo aldiz pentsatu diru paper bertikalak ateratzea.[39]Ipar Irlandan, Ulster Bankuak 5 eta 10 liberako diru paper bertikalak kaleratu zituen 2018an.[40]
Euskal diru papera
1937an euskal diru papera inprimatu zuen lehenbizikoz Eusko Jaurlaritzak, gerra egoeran, pezetetan eta Espainiako Errepublikako erakundeekin adostuta. Hastapenean, bederatzi banketxe eta kutxak jaulkitako diru paperak kalitate eskasekoak ziren, baina 1937koapirileko dekretu batek aginduta, diru paper berriak egin ziren,[41] atzealdean euskal eszenak zituztenak, Nikolas Martinez Ortiz de Zarate margolariaren lanak. 5, 10, 25, 50 eta 100 pezetako diru paper haiei eliodoroak esan izan zitzaien, Eliodoro de la Torre orduko Ogasun sailburuaren izenagatik.[42]
Diru paper formatuan jaulkita, 1, 2, 5, 10 eta 20 euskoko diru paperak daude. Ez dago txanpon formaturik.
Ramuntxo Partarrieuk egin zituen diru paperen diseinuak, Bob Edmek egindako argazkien gainean. Argazkiotan Euskal Herria edota euskararekin lotura duten irudiak ageri dira:
