Hiriburua Santiago da, eta bigarren hiria eta portu nagusia, Valparaíso.
Atacamako basamortuak, Txileko iparraldean, aberastasun handiko mineralak dauzka, nagusiki kobrea. Area txikiak biztanleria eta nekazaritzako baliabideak menperatzen ditu, eta zentro kultural eta politikoa da. Txile 19. mendearen bukaeran iparraldeko eta hegoaldeko eskualdeak gehitu ziren. Iparraldeko Txile baso eta larreetan aberatsa da, eta sumendi eta lakuak dauzka. Hegoaldeko kostaldea fiordo, itsasadar, ubidezko labirinto bat da, penintsula eta uharteak bihurrituz.
Gaurko Txile Hego Amerikako nazio oparo eta egonkorrenetariko bat da. Latinoamerikako nazioan giza garapena, lehiakortasuna, per capita, globalizazioa, bakea, askatasun ekonomikoaren egoera, eta ustelkeri pertzepzio baxua sailkaturik daude. Txile Nazio Batuen kide da. Baita ere Hego Amerikako Nazioen Batasuna eta Latinoamerikako eta Karibeko Estatuen Komunitateko partaide da.
Klima
Txileko klima munduko basamortu lehorrenetariko bat du bere iparraldean - Atacamako basamortua, alegia.- Zentroan klima mediterraniar baten bidez, hezetasun subtropikala Pazko uhartean, klima ozeaniko batera, ekialde eta hegoaldean altear tundrak eta glaziarrak barneratuta. Herrialde gehienetan lau urtaroak daude: uda (abendutik otsailera), udazkena (martxoatik maiatzera), negua (ekainatik abuztura), eta udaberria (irailetik azarora).
Txilek zerrenda estu baten itxura du, ipar-hego 4.200 km dituena, Andeak eta Ozeano Barearen artean. Zabalera handiena 440 km da eta estuena, 90 km. Sumendi ugari ditu eta lurrikara gunean dago, Pazifikoko Gerrikoan, Nazca Plakaren subdukzioaren gainean, Hego Amerikar Plakaren azpian.
Ibai gehienak Andeetatik Ozeano Barera doaz zuzenean; herrialdea estua izanik, ez dira luzeak. Goi-ordokian Lauca eta Lluta ibaiak daude, Bolivia eta Txileren artekoak, eta 100 km baino laburragoak dira. Erdi-iparraldekoak nekazaritzarako garrantzitsuak dira, hala nola, Elqui ibaia (170 km) eta Maule (240 km). Ibaiok elur urtuek sortzen dituzte udan eta euriak neguan. Biobió ibaiak Araucania eskualdean du iturria eta 380 km luze da; haren ibilguan zentral hidroelektriko batzuk daude. Patagoniako ibai nagusiak Futalefú, Palena, Baker eta Pascua dira. Aintzira handiena General Carrera da, Suaren Lurraldean.
Hiri garrantzitsuenak
Santiago (metropoli-barrutia): 5.5 milioi biztanle (2002).
Txileko biztanleria oso homogeneoa da, nahiz eta nahasketa handia dagoen. Izan ere, gaur egungo txiletarrak bertako indiarren eta europarren nahasketaren ondorengoak dira. Indiar herri nagusia maputxeak dira, 300.000 inguru; Txileko erdialdeko haranean bizi dira, Bio-Bio ibaiaren hegoaldean, eta Santiago eta Concepcion hirietako kanpoko auzoetan.
Biztanleen banaketari dagokionez, aipagarria da hirietan bizi den kopuru handia, % 80 baino gehiago. Eta hirien artean, hiriburua da alde handiz handiena: 6 milioi biztanletik gertu dago; hau da, biztanleria osoaren heren bat baino gehiago hartzen du. Hiriburuaz gainera, aipagarriak dira, baita ere, Viña del Mar (292.203 biztanle), Concepción (216.061 biztanle), Valparaiso (276.474 biztanle) eta Temuco (245.347 biztanle) hiriak.
Osasun eta ekonomia baldintzei dagokienez, desberdintasun handiak daude gizatalde batzuen eta besteen artean, eta baita lurraldeko toki batzuetatik besteetara. Batzuetan herrialde garatuen ezaugarriak dituzte, eta beste batzuetan garatze bidean daudenenak. XX. mendearen bukaeran, bizi itxaropena 75 urtekoa zen, eta alfabetatze maila % 95ekoa.
Ekonomia
Txileko ekonomiaren oinarri nagusiak nekazaritza eta meatzaritza izan dira antzinatik, abeltzaintza, arrantza eta basoaren ustiapena ahaztu gabe: laboreak, frutak, barazkiak, mahatsa eta zenbait produktu industrial, batetik, eta nitrato sodikoa (Txileko nitratoa) eta kobrea, bestetik. Bestalde, industriaren garapena inguruko gainerako herrialdeen arteko handienetakoa da.
Nekazaritzako produkzioa laboreetan (garia, oloa, garagarra), artoan eta patatan oinarritzen da batez ere; fruta arbolen produkzioa, baina, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari da. Txile nekazaritzako produktuak inportatu beharrean izaten da (landare olioak eta azukrea, esate baterako), eta inbertsio handiak egin izan dira urtegiak eraikiz eta azpiegitura hidraulikoa hobetuz ureztapen eremua handitzeko.
Abeltzaintzarako eremu hoberenak hegoaldean daude, Lagosko eskualdean, adibidez. Osornoko hiria abeltzaintzako produktuak (esnea, larrua) eraldatzeko industrien (esnekiak, oinetakoak) erdigunea bihurtu da. Patagonia eta Magallanes aldean ere, abeltzaintza da ogibide nagusia.
XIX. mendearen bukaeran, eskualde hura kolonizatuz joateaz batera, behi hazkuntza sartu zuten biztanle dentsitate txikiko eta lur eremu zabaleko lurralde hartan. Abeltzaintza hedatu ahala, haragia eta artilea esportatzeko hozkailuak egiten zituzten enpresa handiak sortu ziren. Nazioaren ekonomian askoz pisu handiagoa du, baina, arrantzak: Peruren ondoren, Txile da Hego Ameriketako arrain harrapatzaile handiena, eta munduko esportatzaile nagusietako bat.
Itsasbazterraren luzera dela eta, batetik, eta uraren egoera fisiko eta itsas hondoen morfologia egokia, bestetik, arrantza da Txileko ekonomia jarduera nagusietako bat. Harrapatzen den arrain gehiena irina eta olioa egiteko ez ezik, jateko ere prestatzen eta esportatzen da.
Antzinatik Txilek ospe handia izan du bere mea-baliabideen aberastasunarengatik. Nazioaren ekonomiarentzat kobreak du pisurik handiena, Txile baita munduko kobre ekoizle nagusia (munduko erreserba guztien heren bat ia). Kobre mea nagusiak Chuquicamatan –Antofagastan–, El Salvadorren –pixka bat hegoalderago– eta Tenienten –Santiagotik hurbil– daude.
Kobreaz gainera, burdina dago Atacama hegoaldean, urrea Andacollo eta Marga Margan, zilarra La Serena, Taltal eta Caracolesen, molibdenoa Valparaiso, Vallenar, Santiago eta Coquimbon, manganesoa, beruna, zinka eta merkurioa. Mea ez metalikoen artean, Aucanguilchako sufrea, fostafo naturalak eta guanoa dira garrantzitsuenak. Energia sortzeko meetan, berriz, aipagarriak dira Concepcion, Valdivia, Llanquihue eta Magallanesko ikaztokiak, eta Magallanesko itsasartetik hurbil dauden petrolio hobiak.
Industriari dagokionez, eraikuntza eta mekanika dira indartsuenak. Huachipatoko altzairutegiak, gainera, industria horiek hornitzeko adina ekoizten du. Kimika industriak ez ditu herrialdearen beharrizanak asetzen eta produktu sorta zabalak inportatu behar izan ditu urtero.
Industria txikiagoen artean, aipagarriak dira ehungintza, larrugintza, haragi izoztuak, garagardo fabrikak eta zigarro fabrikak. Turismoak ekonomiaren suspertzaile nagusietako bat izateko adina baliabide eta azpiegiturak ditu. XX. mendearen azkeneko hamarraldian, milioi eta erdi turista inguruk bisitatu zuten Txile urtero.
Gizakiaren lehenengo aztarnak Goi Paleolitoaren amaierakoak dira eta Txileko jatorrizko biztanleak iparraldean aimarak, atacamarrak eta diagitak eta hegoaldean maputxeak izan ziren. Muturreko hegoaldean txonoak, yamanak, alakalufeak eta onak bizi ziren, eta Pazko uhartean kultura polinesiar aurreratu eta misteriotsua.
Fernão de Magalhães esploratzaile portugaldarra hara iritsitako lehendabiziko europarra izan zen, 1520eko azaroan gaur egun haren izenarekin deitutako Magallanes itsasartean zehar igaro zenean. Espainiar konkistatzaileak 15 urte geroago lurraldea menperatzen saiatu ziren, baina Diego de Almagrok lehendabizikoan porrot egin zuen. Pedro de Valdiviak, azkenean, 1541ean lehenengo kokalekua sortu zuen, "Santiago de Nueva Extremadura" izenekoa, egungo hiriburua dena. Geroago, borroka gogorrak izan zituzten maputxeek espainiarren aurka, hiru mende iraun zuen Araucoko Gerran. Txileko kapitaintza nagusia edo Txileko Erresuma (1541–1818) Espainiar Inperioaren kolonia hegoaldetarrena izan zen, baztertua eta pobretua.
.svg)
.jpg)
