Εκτός από τη «μητρική» ανιλίνη, ο όρος επεκτείνεται και σε πολλά «θυγατρικά» παράγωγα ανιλίνης, που θεωρητικά προέρχονται από την ανιλίνη με επιπλέον υποκαταστάσεις στη φανυλομάδα. Οι «θυγατρικές» ανιλίνες συνπεριλαμβάνουν τις τολουϊδίνες (μεθυλανιλίνες), τις ξυλιδίνες (διμεθυλανιλίνες), τις χλωρανιλίνες, τα αμινοβενζοϊκά οξέα, τις νιτρ(ο)ανιλίνες, και πολλές άλλες.
Ιστορία
Η ανιλίνη πρωτοαπομονώθηκε με αποσυνθετικήαπόσταξηινδικού το 1826, από τον Όττο Ουνφερντόρμπεν (Otto Unverdorben)[3], που την ονόμασε «κρυσταλλίνη» (crystallin). Το 1834 ο Φρίντριχ Ρούνγκε (Friedrich Runge)[4] απομόνωσε από τη λιθανθρακόπισσα μια ουσία που παρήγαγε ένα όμορφο γαλάζιο χρώμα, μετά από κατεργασία με χλωράσβεστο [Ca(ClO)2], και την ονόμασε «κυανόλη» (cyanol)[5]. Το 1841 ο Καρλ Τζούλιους Φρίτσε (Carl Julius Fritzsche) έδειξε ότι επιδρώντας με υδροξείδιο του καλίου (KOH) σε ινδικό παράγεται ένα ελαιώδες υγρό, που το ονόμασε «ανιλίνη», από το όνομα ενός από τα φυτά που παράγουν ινδικό, το «Indigofera anil»[6][7]. Το 1842, ο Νικολάι Ζίνιν (Зинин, Николай Николаевич) ανακάλυψε ότι ανάγοντας το νιτροβενζόλιο παράγεται μια αρωματική βάση (δηλαδή η ανιλίνη), που την ονόμασε «βενζιντάμ»[8]. Το 1843, ο Άουγκουστ Βίλχελμ φον Χόφμαν (August Wilhelm von Hofmann) ερεύνησε όλες τις παραπάνω ουσίες και απέδειξε ότι είναι ταυτόσημες, δηλαδή μία και μόνη ένωση. Οι ονομασίες της, που επικράτησαν, είναι το «ανιλίνη» και το (συστηματικό) «φαινυλαμίνη»[9].
Συνθετική βιομηχανία χρωμάτων
Το 1856, ένας (τότε) φοιτητής του φον Χόφμαν, ο Γουΐλλιαμ Χένρυ Πέρκιν (Sir William Henry Perkin), ανακάλυψε τη μωβεΐνη, ανακάλυψη που χρησιμοποιήθηκε από τη βιομηχανία για την παραγωγη του πρώτου συνθετικού χρώματος. Ακολούθησαν και άλλα συνθετικά χρώματα, όλα παράγωγα της ανιλίνης, όπως η φουσίνη, η σαφρανίνη και η ινδουλίνη. Την εποχή της ανακάλυψης της μωβεΐνης, η ανιλίνη ήταν ακριβή. Λίγο αργότερα, όμως, εφαρμόζοντας μια μέθοδο παραγωγής της, που αναφέρθηκε το 1854 από τον Αντουάν Μπεσάμπ (Antoine Béchamp)[10], άρχισε να παράγεται (μαζικά) «κατά τόνους»[11]. Η αναγωγή νιτροβενζολίου κατά Μπέκαμπ επέτρεψε την εξέλιξη της μαζικής βιομηχανικής συνθετικής παραγωγής χρωμάτων (κυρίως) στη Γερμανία. Στις μέρες μας, οι εταιρείες «BASF» (τα δυο πρώτα αρχικά από την οποία προέρχονται από τις λέξεις Badische Anilin) και «Soda-Fabrik», είναι ανάμεσα στους μεγαλύτερους χημικούς προμηθευτες παγκοσμίως, «αντανακλώντας» την κληρονομιά από την ανάπτυξη της βιομηχανίας συνθετικών χρωμάτων, που ξεκίνησε από παράγωγα της ανιλίνης και επεκτάθηκε και σε άλλα συγγενικά αζωχρώματα. Άλλωστε, και το πρώτο «αζώχρωμα» ήταν το «κίτρινο ανιλίνης»[12].
Παραγωγή
Βιομηχανική
Η βιομηχανική παραγωγή ανιλίνης περιλαμβάνει δύο (2) στάδια:
Το παραγώμενο νιτροβενζόλιιο υδρογονώνεται (τυπικά στους 200-300 °C, παρουσία καταλυτών, παράγοντας τελικά ανιλίνη:
Η αναγωγή νιτροβενζολίου σε ανιλίνη πρωτοπραγματοποιήθηκε από το Νικολάυ Ζίνιν (Nikolay Zinin) το 1842, χρησιμοποιώντας ανόργανο σουλφίδιο ως αναγωγικό [αντίδραση Ζίνιν (Zinin reaction)].
Εναλλακτικά, η ανιλίνη μπορεί να παραχθεί με επίδραση αμμωνίας (NH3) σε φαινόλη (PhOH). Η τελευταία παράγεται (συνήθως) με τη διεργασία κουμενίου.[2]
Στο εμπόριο διαχωρίζονται τρεις (3) «τύποι» ανιλίνης:
«Έλαιο ανιλίνης για μπλε», που αντιστοιχεί σε καθαρή ανιλίνης.
«Έλαιο ανιλίνης για κόκκινο», που αντιστοιχεί σε μείγμα ισομοριακών ποσοτήτων ανιλίνης, ορθοτολουϊδίνης και παρατολουϊδίνης.
«Έλαιο ανιλίνης για σαφρανίνη», που αντιστοιχεί σε μείγμα ανιλίνης και ορθοτολουϊδίνης, που λαμβάνεται από το απόσταγμα του προϊόντος της συμπύκνωσηςφουχσίνης.[13]
Παραγωγή θυγατρικών ανιλινών
Συχνά οι θυγατρικές ανιλίνες παράγονται με νίτρωση των αντίστοιχων υποκατεστημένων αρωματικών ενώσεων, με ακόλουθη αναγωγή της νιτροομάδας σε αμινομάδα. Για παράδειγμα, το τολουόλιο (PhMe) μετατρέπεται σε τολουϊδίνες και το χλωροβενζόλιο (PhCl) μετατρέπεται σε 4-χλωρ(ο)ανιλίνη.[2]
Δομικά, το μόριο της ανιλίνης είναι σχεδόν επίπεδο. Η σχεδόν επιπεδότητα οφείλεται στη σύζευξη του μονήρους ηλεκτρονιακού ζεύγους του ατόμου του αζώτου της με σύστημα των πηλετρονίων του αρωματικού δακτύλιου της. Το μήκος του δεσμού C-N είναι σχετικά βραχύτερο, σε σύγκριση με το συνηθισμένο. Στην ανιλίνη, τα μήκη των δεσμών C-N και C-C είναι κοντά στα 139 pm, που δείχνει (ομοιότητα με) π δεσμό ανάμεσα σε άζωτο και άνθρακα.[23]
Η παρουσία της αμινομάδας ενεργοποιεί τον βενζολικό δακτύλιο, οπότε οι αντίστοιχες αντιδράσεις γίνονται ταχύτερα σε σχέση με το βενζόλιο και παράγονται όχι μόνο ο- και π- διπαράγωγα, αλλά συχνά και πολυπαράγωγα της ανιλίνης. Ορισμένα όμως αντιδραστήρια προσβάλλουν πρώτα την αμινομάδα. Σ' αυτήν την περίπτωση χρειάζεται «προστασία» της, συνήθως με οξικό ανυδρίτη. Η παρουσία της ακετυλομάδας όμως απενεργοπποιεί κάπως το σύστημα, οπότε ελαχιστοποιείται η παραγωγή πολυπαραγώγων και παρεμποδίζεται στερεοχημικά την παραγωγή ο-παραγώγων της ανιλίνης. ΄Τέλος με παρουσία οξέων σχηματίζεται πρωτονιώνεται η αμινομάδα και απενεργοποιείται ο αρωματικός δακτύλιος, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται κυρίως μ-παράγωγα της ανιλίνης[45].
Η παραπάνω συνολική στοιχειομετρική εξίσωση αντιπροαωπεύει κατά προσέγγιση τις ακόλουθες δράσεις του μεθυλενίου στην ανιλίνη:
Παρεμβολή στο δεσμό C-Η των ο-ατόμων άνθρακα: Προκύπτουν δύο (2) ισότιμα άτομα μετρώντας δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα, αντίστοιχα. Σχηματίζεται ο-τολουϊδίνη[58].
Παρεμβολή στο δεσμό C-Η των μ-ατόμων άνθρακα: Προκύπτουν δύο (2) ισότιμα άτομα μετρώντας δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα, αντίστοιχα. Σχηματίζεται μ-τολουϊδίνη[58]..
Προσθήκη στο δεσμό C=C των 1,2- ατόμων άνθρακα: Προκύπτουν δύο (2) ισότιμα άτομα μετρώντας δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα, αντίστοιχα. Σχηματίζεται πρόσκαιρα ένα ασταθές δικυκλικό σύστημα που αυτοδιασπάται σχηματίζοντας κυκλοεπτατριεν-1,3,5-υλαμίνη[59].
Προσθήκη στο δεσμό C=C των 2,3- ατόμων άνθρακα: Προκύπτουν δύο (2) ισότιμα άτομα μετρώντας δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα, αντίστοιχα. Σχηματίζεται πρόσκαιρα ένα ασταθές δικυκλικό σύστημα που αυτοδιασπάται σχηματίζοντας κυκλοεπτατριεν-1,4,6-υλαμίνη[59].
Προσθήκη στο δεσμό C=C των 3,4- ατόμων άνθρακα: Προκύπτουν δύο (2) ισότιμα άτομα μετρώντας δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα, αντίστοιχα. Σχηματίζεται πρόσκαιρα ένα ασταθές δικυκλικό σύστημα που αυτοδιασπάται σχηματίζοντας κυκλοεπτατριεν-1,3,6-υλαμίνη[59].
Παρεμβολή στο δεσμό Ν-Η της αμινομάδας: Έχει δύο (2) ισότιμα άτομα υδρογόνου. Σχηματίζεται Ν-μεθυλανιλίνη[60].
Παρεμβολή στο δεσμό C-Η του π-ατόμου άνθρακα: Σχηματίζεται π-τολουϊδίνη[58].
Η υψηλή δραστικότητα του μεθυλενίου κάνει τις παραπάνω δεκατέσσερεις (13) δράσεις σχεδόν απόλυτα ισοδύναμες.
Εφαρμογές
Η μεγάλη εμπορική αξία της ανιλίνης βρίσκεται στη δυνατότητά της να παραγάγει, άμεσα ή έμμεσα, διάφορα χρώματα. Από την ανακάλυψή της το 1858 έχει δημιουργηθεί μια τεράστια ποικιλία από αυτά, όπως π.χ. η φουσίνη, η σαφρανίνη και η ινδουλίνη. Επιπλέον χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη για την παραγωγή πολλών φαρμάκων, όπως η παρακεταμόλη.
Όταν πολυμεριστεί η ανιλίνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή νανοκαλωδίων για χρήση ως ημιαγωγική ηλεκτροδική γέφυρα και, πολύ πρόσφατα, για χρήση σε μικροσυσκευές.
Πηγές
Γ. Βάρβογλη, Ν. Αλεξάνδρου, Οργανική Χημεία, Αθήνα 1972
Ασκήσεις και προβλήματα Οργανικής Χημείας Ν. Α. Πετάση 1982
Σημειώσεις και αναφορές
↑Δείτε τις εναλλακτικές ονομασίες στον παρακείμενο πίνακα πληροφοριών χημικής ένωσης.
↑ 2,02,12,2Thomas Kahl, Kai-Wilfrid Schröder, F. R. Lawrence, W. J. Marshall, Hartmut Höke, Rudolf Jäckh "Aniline" in Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry 2007; John Wiley & Sons: New York.
↑Otto Unverdorben (1826). "Ueber das Verhalten der organischen Körper in höheren Temperaturen" [On the behaviour of organic substances at high temperatures]. Annalen der Physik und Chemie 8: 397–410. Bibcode:1826AnP....84..397U. doi:10.1002/andp.18260841109.
↑F. F. Runge (1834) "Ueber einige Produkte der Steinkohlendestillation" (On some products of coal distillation), Annalen der Physik und Chemie, 31 : 65–77 (see page 65), 513–524; and 32 : 308–332 (see page 331).
↑J. Fritzsche (1840) "Ueber das Anilin, ein neues Zersetzungsproduct des Indigo" (On aniline, a new decomposition product of indigo), Bulletin Scientifique [publié par l'Académie Impériale des Sciences de Saint-Petersbourg], 7 (12) : 161–165. Reprinted in:
J. Fritzsche (1840) "Ueber das Anilin, ein neues Zersetzungsproduct des Indigo," Justus Liebigs Annalen der Chemie, 36 (1) : 84–90.
J. Fritzsche (1840) "Ueber das Anilin, ein neues Zersetzungsproduct des Indigo", Journal für praktische Chemie, 20 : 453–457. In a postscript to this article, Erdmann (one of the journal's editors) argues that aniline and the "cristallin", which was found by Unverdorben in 1826, are the same substance ; see pages 457–459.
↑Προέρχεται από το Σανσκριτικό «nīla», που σημαίνει «βαθύ μπλε».
↑^ N. Zinin (1842). "Beschreibung einiger neuer organischer Basen, dargestellt durch die Einwirkung des Schwefelwasserstoffes auf Verbindungen der Kohlenwasserstoffe mit Untersalpetersäure" (Description of some new organic bases, produced by the action of hydrogen sulfide on compounds of hydrocarbons and hyponitric acid [H2N2O3]), Bulletin Scientifique [publié par l'Académie Impériale des Sciences de Saint-Petersbourg], 10 (18) : 272–285. Reprinted in: N. Zinin (1842) "Beschreibung einiger neuer organischer Basen, dargestellt durch die Einwirkung des Schwefelwasserstoffes auf Verbindungen der Kohlenwasserstoffe mit Untersalpetersäure," Journal für praktische Chemie, 27 (1): 140–153. Benzidam is named on page 150. Fritzsche, Zinin's colleague, soon recognized that "benzidam" was actually aniline. See: Fritzsche (1842) Bulletin Scientifique, 10 : 352. Reprinted as a postscript to Zinin's article in: J. Fritzsche (1842) "Bemerkung zu vorstehender Abhandlung des Hrn. Zinin" (Comment on the preceding article by Mr. Zinin), Journal für praktische Chemie, 27 (1) : 153.
See also: (Anon.) (1842) "Organische Salzbasen, aus Nitronaphtalose und Nitrobenzid mittelst Schwefelwasserstoff entstehend" (Organic bases originating from nitronaphthalene and nitrobenzene via hydrogen sulfide), Annalen der Chemie und Pharmacie, 44 : 283–287.
↑August Wilhelm Hofmann (1843) "Chemische Untersuchung der organischen Basen im Steinkohlen-Theeröl" (Chemical investigation of organic bases in coal tar oil), Annalen der Chemie und Pharmacie, 47 : 37–87. On page 48, Hofmann argues that krystallin, kyanol, benzidam, and aniline are identical.
↑A. Béchamp (1854) "De l'action des protosels de fer sur la nitronaphtaline et la nitrobenzine. Nouvelle méthode de formation des bases organiques artificielles de Zinin" (On the action of iron protosalts on nitronaphthaline and nitrobenzene. New method of forming Zinin's synthetic organic bases.), Annales de Chemie et de Physique, 3rd series, 42 : 186 – 196. (Note: In the case of a metal having two or more distinct oxides (e.g., iron), a "protosalt" is an obsolete term for a salt that is obtained from the oxide containing the lowest proportion of oxygen to metal; e.g., in the case of iron, which has two oxides – iron (II) oxide (FeO) and iron (III) oxide (Fe2O3) – FeO is the "protoxide" from which protosalts can be made. See: Wiktionary: protosalt.)
↑Perkin, William Henry. 1861-06-08. "Proceedings of Chemical Societies: Chemical Society, Thursday, May 16, 1861." The Chemical News and Journal of Industrial Science. Retrieved on 2007-09-24.
↑Auerbach G, "Azo and naphthol dyes", Textile Colorist, 1880 May;2(17):137-9, p 138.
↑Για τις συνθήκες στην πρώτη αντίδραση: Thomas Kahl, Kai-Wilfrid Schröder, "Aniline" in Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry 2007; John Wiley & Sons: New York.