PROFILPELAJAR.COM

Groes-wen
Math	anheddiad dynol
Daearyddiaeth
Sir	Penyrheol
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.575°N 3.261°W
Cod OS	ST125865
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Hefin David (Llafur)
AS/au y DU	Wayne David (Llafur)
	[golygwch ar Wicidata]

Pentref bychan yng nghymuned Penyrheol, Trecenydd ac Enau'r Glyn, bwrdeisdref sirol Caerffili, Cymru, yw'r Groes-wen^[1] (hefyd: Groeswen).^[2] Fe'i lleolir tua 2 filltir i'r de-ddwyrain o dref Caerffili, tua 5 milltir i'r gogledd o gyrion Caerdydd yn ne Cymru.

Ganwyd y peiriannydd William Edwards yn fferm Tŷ Canol, y Groes-wen ac ef oedd sylfaenydd ac adeiladydd Capel Groeswen a agorwyd yn Awst 1742.

Treuliodd y bardd William Williams (Caledfryn) ei flynyddoedd olaf fel gweinidiog gyda'r Annibynwyr yn y Groes-wen. Bu farw ar 23 Mawrth 1869 ac fe'i claddwyd ym mynwent y capel.

Mae'r llenor a newyddiadurwr Ieuan Gwynedd hefyd wedi ei gladdu ym mynwent y Groes-wen.

Y Groeswen oedd cartref William Cosslett (Gwilym Elian, 1831-1904) oedd yn swyddog glofa a bardd. Fe'i ganed yn Nantyceisiaid, Machen, sir Fynwy, yn fab i Walter Cosslett (m. 1879). Roedd ei frodyr Coslett Coslett (Carnelian), Thomas Coslett (Y Gwyliedydd Bach) a Cyrus Coslett (Talelian) hefyd yn feirdd.

Priododd Mary Ann Thomas (m. 1896) ym 1855. Erbyn y 1850au roedd yn byw yn y Groeswen, ac yn ddiweddarach yn Hendredenny a Chaerffili, i gyd ym mhlwyf Eglwysilan (Eglwys Elian), Morgannwg. Gyda'i frawd Carnelian roedd yn aelod o'r cylch o feirdd 'Clic y Bont' ym Mhontypridd. Enillodd nifer o gadeiriau eisteddfodol ond ni chafodd lwyddiant yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Bu farw 22 Medi 1904 yng Nghaerffili.

Capel y Groeswen

Mae gan gapel y Groeswen lle canolog yn hanes dechreuad y diwygiad Methodistaidd yng Nghymru.^[3] Ym 1742 cynigiodd Thomas Evans, perchennog fferm y Waun Fach Groes-wen tir i agor "tŷ cwrdd" ar gyfer Methodistiaid yr ardal. Agorwyd y tŷ yn Nhachwedd yr un flwyddyn. Dyma oedd yr adeilad cyntaf i'w codi yn bwrpasol at ddefnydd y Methodistiaid Cymreig. Cymdeithas (society neu seiat) o fewn Eglwys Loegr, oedd y Methodistiaid ar y pryd. Gan fod y Methodistiaid yn rhan o Eglwys Loegr roedd Howel Harris ac arweinwyr eraill y gymdeithas yn mynnu bod seiat tŷ cwrdd y Groes-wen yn cael ei harwain gan gynghorwyr yn hytrach na gweinidog; bod yr aelodau i dderbyn y cymun ac ordinhadau eraill, megis bedydd a chladdedigaeth yn eglwys y plwyf, ac nid yn y tŷ cwrdd. Gan fod cefnogwyr ac arweinwyr Eglwys Loegr yn dangos atgasedd, ac ar y brydiau yn ymosod trwy drais, ar aelodau'r Methodistiaid, penderfynodd aelodau'r Groes-wen mae hurt oedd perchen addoldy eu hunain a pharhau i geisio addoli yn eglwys eu gorthrymwyr. Ym 1746 ymadawodd y seiat a'r Methodistiaid a chofrestrwyd yr adeilad fel capel Annibynnol.^[4]